Allochtone zelforganisaties in Nijmegen. Tussen eigenheid en aanpassing

Transcriptie

1 Allochtone zelforganisaties in Nijmegen Tussen eigenheid en aanpassing Hans Voutz (Onderzoek & Statistiek, gemeente Nijmegen) oktober 2000

2 Inhoudsopgave Samenvatting 3 1 Inleiding De aanleiding tot dit onderzoek De opzet van het onderzoeksrapport 19 2 Achtergronden, probleemstelling en onderzoeksopzet Achtergronden bij het bestaan van de allochtone zelforganisaties Probleemstelling Onderzoeksopzet 26 3 De allochtone zelforganisaties in Nijmegen Inleiding Een eerste indeling op basis van herkomstland Turkse en Marokkaanse organisaties Moskeeverenigingen Organisaties op het gebied van belangenbehartiging Vrouwengroepen Nieuwe groepen Andere organisaties Antilliaanse en Arubaanse organisaties Surinaamse organisaties Organisaties van Zuid-Europeanen Molukse organisaties en organisaties van Indische Nederlanders Organisaties van asielzoekers en vluchtelingen 57 4 Allochtone zelforganisaties en hun betekenis voor de maatschappelijke emancipatie van hun achterban Inleiding De ontwikkelingsdynamiek van de zelforganisaties in Nijmegen Een aantal redenen voor de grote diversiteit van de zelforganisaties De ontwikkeling van Turkse en Marokkaanse zelforganisaties Conclusie: organisatiedynamiek en maatschappelijke emancipatie De concrete invulling van de maatschappelijke emancipatie Inleiding De activiteiten De middelen 71

3 Inhoudsopgave (vervolg) Conclusie: allochtone zelforganisaties en maatschappelijk emanciptie? Suggesties voor een toekomstige samenwerking met de zelforganisaties Inleiding Suggesties 75 2

4 Samenvatting Samenvatting I Inleiding In Nijmegen bestaan er net als in andere steden vele organisaties van en binnen de verschillende allochtone gemeenschappen. Op zich is dit niet verwonderlijk, want het gaat om inwoners die zich in een aantal opzichten onderscheiden, zowel met betrekking tot de (meeste) autochtone stedelingen, alsook ten opzichte van elkaar. Er zijn verschillen qua herkomst, etniciteit, cultuur, politiek en religie. Tevens is het voor een aanzienlijk deel van de gemeenschappen nog steeds zo dat er sprake is van ongelijke maatschappelijke kansen ten opzichte van de autochtone bevolking. Cijfers laten dienaangaande grote achterstanden zien: op de arbeidsmarkt, in het onderwijs en op het gebied van sociale en politieke participatie. Welnu, het gegeven dat er vele allochtone organisaties zijn in Nijmegen getuigt zowel van het verlangen naar een plek voor zichzelf, met en onder gelijken, alsook van het streven naar een meer evenredige deelname aan het maatschappelijke verkeer. De bedoelde organisaties worden in hun omgeving (lokaal sociaal beleid en welzijnswerk) aangeduid als zelforganisaties. Het voorvoegsel zelf verwijst daarbij naar de volgende karakteristieken: specifieke belangen van een allochtone doelgroep zijn in het geding, de organisatie wordt gedragen door eigen mensen (die op vrijwillige basis actief zijn) en als zodanig gaat het om de eigen verantwoordelijkheid die genomen wordt om daadwerkelijk in te burgeren in de Nederlandse samenleving. In sommige gevallen formuleren de organisaties zelf deze eigen verantwoordelijkheid als streven, maar veel vaker wordt dit punt naar voren gehaald door de omgeving. In Nijmegen krijgen de meeste allochtone zelforganisaties subsidie van de lokale overheid. Hiermee drukt de gemeente uit dat het bestaan van de zelforganisaties van belang gevonden wordt voor de maatschappelijke emancipatie van de verschillende doelgroepen die vertegenwoordigd worden. Om dit belang verder te onderbouwen heeft de gemeentelijke beleidsafdeling Samenlevingsopbouw, Werk en Inkomen, van waaruit de zelforganisaties gesubsidieerd worden, besloten om een evaluerend onderzoek te laten verrichten naar het functioneren van die organisaties. De afdeling Onderzoek en Statistiek is belast met de uitvoering van dat onderzoek. Globaal gesproken is er behoefte aan substantiële informatie op een tweetal gebieden: -Elk jaar weer komen er nieuwe organisaties bij, terwijl een aantal oudere organisaties niet of nauwelijks meer actief is. Wat is de dynamiek achter deze ontwikkelingen? Welke organisaties zijn er precies? Hoe zijn die te categoriseren? -Wanneer het de bedoeling is om het belang van de zelforganisaties voor de maatschappelijke emancipatie van de verschillende allochtone gemeenschappen verder te onderbouwen en in dat licht te komen tot gerichte afspraken in het kader van het lokale sociale beleid, voor welke organisaties is dat dan mogelijk? Wat doen de organisaties nu al op het gebied van de maatschappelijke emancipatie? Wat zouden ze in de toekomst kunnen doen? 1 1 Dit soort vragen is mede ingegeven door de veronderstelling dat een aantal zelforganisaties in ieder geval zorgt voor een ontmoetingsruimte, maar dat er weinig of zelfs geen specifieke activiteiten ontplooid worden op het gebied van de maatschappelijke emancipatie. Met deze activiteiten wordt gedoeld op: voorlichting, hulpverlening, belangenbehartiging e.d. 3

5 Tussen eigenheid en aanpassing II Achtergronden Het feit dat de allochtone zelforganisaties (in Nijmegen) evaluerend onderzocht worden staat niet op zichzelf. Er zijn verschillende maatschappelijke en theoretische ontwikkelingen die een dergelijk onderzoek legitimeren. Maatschappelijke emancipatie en eigen verantwoordelijkheid Het is nog steeds een pregnant gegeven dat de meeste allochtone gemeenschappen in Nederland geconfronteerd worden met grote sociale problemen. Om er een paar te noemen: hoge werkloosheid, achterstanden in het onderwijs, een lage participatiegraad op het vlak van voorzieningen (gezondheidszorg, welzijnswerk e.d.) en taalproblemen. Ondanks vele beleidsinspanningen en tal van onderzoeken blijven de problemen hardnekkig bestaan. 2 Wat nu? Steeds vaker wordt geappelleerd aan het eigen initiatief en de eigen verantwoordelijkheid binnen de allochtone gemeenschappen zelf. De ongelijkheid van meerderheid en minderheid zou om zelforganisatie van de minderheden vragen. Uiteindelijk zouden de minderheden hun emancipatie zelf moeten bevechten. De immigranten en minderheden in Nederland hebben een achterstand. Een belangrijk deel van die achterstand zullen ze zelf moeten inlopen. Te hopen valt dat het voorbeeld en de ervaringen van een aantal emancipatiebewegingen in Nederland hen van dienst mogen zijn. Emancipatie wordt immers nooit gegeven, maar moet worden bevochten: door zelforganisatie, door inzet en vasthoudendheid, door een duidelijk ideaal. 3 Een kentering binnen het allochtonenbeleid Het appèl op de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de allochtone zelforganisaties vormt een kentering in het Nederlandse allochtonenbeleid zoals dat de laatste jaren gevoerd is. Daarin werd namelijk uitdrukkelijk geformuleerd dat allochtonen in dezelfde mate als autochtone Nederlanders dat doen gebruik moeten maken van algemene voorzieningen. Voorkomen zou moeten worden dat ze door middel van categoriale voorzieningen, alleen voor hen bedoeld, doodgeknuffeld worden. Maar inmiddels is gebleken dat de allochtone populaties veel te weinig via de algemene instituties bereikt worden. Steeds vaker hoort men nu geluiden waarin gepleit wordt voor een specifiek doelgroepenbeleid en in het kielzog daarvan voor een belangrijke(re) rol van de zelforganisaties. 4 Dit betekent overigens niet dat men voorstander is van categoriale professionele instellingen. Veeleer wordt er gedacht aan een belangrijke intermediaire rol van de verschillende zelforganisaties. 2 De publicist Paul Scheffer publiceerde hierover een paginagroot artikel in NRC Handelsblad (29 januari jl.) met de veelzeggende titel Het multiculturele drama. In dit verhaal, waarop in de maanden februari en maart honderden reacties volgden, wordt de maatschappelijke achterstand van veel allochtonen vergeleken met de sociale kwestie van een eeuw geleden. Scheffer betoogde dat het hoog tijd is om daadwerkelijk iets te ondernemen, omdat anders een maatschappelijke tweedeling langs sociale en etnische lijnen definitief het geval zal zijn. 3 Roger van Boxtel, minister van grote steden- en integratiebeleid, in NRC Handelsblad van 12 februari jl. 4 Zie bijvoorbeeld de nota Werken aan sociale kwaliteit van staatssecretaris Vliegenthart (Volksgezondheid, Welzijn en Sport). In deze notitie wordt een dergelijk doelgroepenbeleid aanbevolen. 4

6 Samenvatting Lokaal sociaal beleid, burgerschap en civil society Het zal niemand ontgaan zijn dat de oplossing van hardnekkige sociale problemen en het benadrukken van sociale participatie hoog op de agenda staan van de verschillende overheden in ons land. Er moet voorkomen worden dat groepen burgers, waaronder ook allochtonen, maatschappelijk aan de kant (blijven) staan. Tevens wordt van moderne burgers, ook wanneer ze geen werk hebben, verwacht dat ze zich inzetten voor zaken van algemeen belang. Juist de combinatie van deze twee elementen vormt een nieuwe oriëntatie binnen het sociale beleid. De overheid draagt de verantwoordelijkheid voor een structurele betrokkenheid van alle burgers bij tal van maatschappelijke verbanden. Maar tevens zijn er diverse verbanden van burgers zelf, zoals vrijwillige associaties en zelforganisaties, die in dit opzicht van belang zijn. Niet alleen omdat ze eventuele maatschappelijke problemen kunnen oplossen, maar ook en vooral omdat ze de eigenwaarde van de betrokkenen accentueren en zorgen voor elementaire vormen van maatschappelijke participatie. De allochtone zelforganisaties zijn per definitie vrijwillige associaties van mensen en in die zin passen ze binnen moderne opvattingen van burgerschap. Daarbij zijn echter twee vragen te stellen. Op de eerste plaats de vraag hoe precies de verhouding ligt tussen eigenheid enerzijds en aanpassing (aan maatschappelijke noodzakelijkheden) anderzijds. Op de tweede plaats de vraag op welke wijze de organisaties passen binnen de hele structuur van lokaal opererende groepen en instellingen op het gebied van sociaal beleid. Zijn er bijvoorbeeld relevante communicatieprocessen tussen allochtone en autochtone organisaties? Wat is de verhouding tussen het professionalisme van de verschillende welzijnsinstellingen en het vrijwillige karakter van de allochtone zelforganisaties? III Probleemstelling Uitgaande van een breed maatschappelijk erkende noodzaak om daadwerkelijk iets te doen aan de achterstand van veel mensen die behoren tot de verschillende allochtone gemeenschappen willen we weten op welke wijze de functionerende zelforganisaties van betekenis (kunnen) zijn voor het proces van maatschappelijke emancipatie. Participatie van allochtonen in het maatschappelijke leven en hun emancipatie tot volwaardige burgers wordt primair gerealiseerd door het vinden van (gepast) werk of door het presteren op onderwijsniveau. Maar op weg daar naar toe, zeg maar in het emancipatiestreven zelf, kan de eigen organisatievorming een belangrijke rol spelen. Althans dit wordt verondersteld. Of dit zo is en in welke mate dit het geval is valt juist te onderzoeken. In die zin sluit het onderzoek aan bij een recent landelijk uitgevoerde studie naar het functioneren van de allochtone zelforganisaties. 5 In dit theoretische onderzoek wordt het functioneren van de zelforganisaties geanalyseerd vanuit verschillende concepten met betrekking tot de maatschappelijke integratie van allochtonen. Het door ons uitgevoerde onderzoek is evenwel primair gericht op empirische praktijk in Nijmegen. De kern van het onderzoek richt zich dus op de vraag welke bijdragen de vele zelforganisaties kunnen leveren aan het emancipatieproces van de allochtonen, aan hun streven 5 Bedoeld wordt Voor elkaar? Een beschouwing over de betekenis van organisaties van migranten voor het integratie- en het vrijwilligerswerkbeleid, geschreven door Rinus Penninx en Boris Slijper (Instituut voor Migratieen Etnische Studies, Universiteit van Amsterdam), maart

7 Tussen eigenheid en aanpassing naar gelijkwaardige maatschappelijke participatie. Daarbij hanteren we de volgende centrale onderzoeksvragen: 1. Welke allochtone zelforganisaties zijn er in Nijmegen? Hoe zijn die te categoriseren naar: etnische herkomst van de deelnemers, doelstelling en doelgroep, gender, leeftijd en ruimte van activiteit (stedelijk of wijkniveau)? Welke ontwikkelingen hebben zich in de loop van de tijd voorgedaan? Hoe reageren de zelforganisaties op nieuwe maatschappelijke problemen? 2. Over welke middelen kunnen de organisaties beschikken? Wat zijn de belangrijkste knelpunten? Onder middelen verstaan we: financiën, ruimte, deskundige en actieve bestuursleden, vrijwilligers en professionele ondersteuning. Kunnen de organisaties met de beschikbare middelen hun doelstellingen effectief realiseren? 3. Wat doen de organisaties specifiek op het vlak van maatschappelijke emancipatie? Hierbij worden de volgende gebieden onderscheiden: ontmoeting, individuele hulpverlening (en spreekuur), voorlichting, belangenbehartiging, cursussen en samenwerking met andere organisaties en instellingen. Ter verheldering: er wordt gesproken van integratie, wanneer een oriëntatie op de Nederlandse samenleving gepaard gaat met het behoud van de eigen culturele identiteit; de term participatie is bedoeld om aan te geven in welke mate de allochtonen daadwerkelijk deelnemen aan reguliere maatschappelijke instellingen; terwijl met emancipatie verwezen wordt naar denkbeelden en activiteiten waarmee de integratie en participatie gerealiseerd kunnen worden. 6 IV Onderzoeksopzet Om aan de noodzakelijke informatie te komen is gekozen voor het voeren van gesprekken met bestuursleden en actieve vrijwilligers van de zelforganisaties. Daarbij gaat het niet alleen om het verkrijgen van informatie sec maar ook om het activeren van de geïnterviewden in de richting van de doelstellingen die te maken hebben met maatschappelijke emancipatie. De term perspectiefonderzoek is daarbij gebruikt om aan te duiden dat het onderzoek ook opgevat kan worden als een gebaar aan de zelforganisaties om een belangrijke rol te spelen met betrekking tot de maatschappelijke emancipatie van de verschillende allochtone doelgroepen. In totaal hebben in het afgelopen jaar 53 zelforganisaties in Nijmegen een subsidieaanvraag ingediend. Daarvan zijn er 15 van Turkse en 9 van Marokkaanse origine. De rest is verdeeld over 15 verschillende nationaliteiten. Daarnaast zijn er organisaties die om welke reden dan ook geen subsidie ontvangen en zijn er verenigingen en instellingen die de zelforganisaties ondersteunen en daarom wél in aanmerking komen voor financiële ondersteuning. Welnu, al deze organisaties zijn schriftelijk benaderd om aan het onderzoek mee te werken door middel van een te voeren gesprek met een of meerdere bestuursleden. Voor zover de organisaties daadwerkelijk bereikt konden worden hebben ze zonder uitzondering hun medewerking aan het onderzoek verleend. Dat betekent dus dat vrijwel alle organisaties, door middel van gesprekken met hun bestuursleden, zijn ondervraagd. Maar, zo blijkt achteraf, zijn er toch ook nog verenigingen waarvan het 6 Van Dalen kent aan emancipatie twee betekenissen toe: 1. streven naar gelijkgerechtigheid, zelfstandigheid, eerlijker maatschappelijke verhoudingen; en 2. toekenning van gelijke rechten, gelijkstelling voor de wet. 6

8 Samenvatting bestaan niet vermoed werd en die dus hun bijdrage aan het onderzoek niet hebben kunnen leveren. De gesprekken hebben plaats gevonden in de maanden mei, juni, augustus en september Achteraf kunnen we stellen dat het in sommige van die gesprekken moeilijk was om uit de sfeer van sociaal wenselijke of opportunistische verhalen te komen. Zou je het echte verhaal willen horen dan zou je in ieder geval alleen al veel meer tijd moeten hebben en bovendien zou je dan in al die verschillende allochtone talen moeten kunnen communiceren. Men moet dit in het achterhoofd houden bij de interpretatie van de onderzoeksbevindingen. Daarnaast is er gebruik gemaakt van relevante literatuur. In het onderzoek wordt op tal van punten verwezen naar studies die elders zijn verricht naar allochtone zelforganisaties, maar ook naar beleidsnotities op het vlak van lokaal sociaal beleid. V De verschillende soorten allochtone zelforganisaties in Nijmegen Een eerste indeling op basis van de herkomstlanden De zelforganisaties vormen steeds op de een of andere wijze combinaties van een eigen identiteit (etnisch, cultureel, politiek en / of religieus) enerzijds en een streven naar de verbetering van maatschappelijke kansen anderzijds. Vooral in het opkomen voor de eigen identiteit komen tal van verbindingen tot uiting met de landen van herkomst, in sommige gevallen zelfs zo sterk dat er sprake is van directe invloeden. Desondanks is er op dit terrein geen specifiek onderzoek gedaan en heeft de nadruk primair gelegen op de vraag wat de organisaties concreet betekenen (voor hun achterban) in de Nederlandse context. Op basis van de verschillende herkomstlanden waar Nijmeegse zelforganisaties naar verwijzen is de volgende indeling gemaakt: -Turkse en Marokkaanse organisaties, -Antilliaanse en Arubaanse organisaties, -Surinaamse organisaties, -Organisaties van Zuid-Europeanen, -Molukse organisaties en organisaties van Indische Nederlanders, -Organisaties van asielzoekers en vluchtelingen. Aangezien de Turkse en Marokkaanse organisaties het overgrote deel vormen van alle in Nijmegen opererende allochtone zelforganisaties zal een aanzienlijk deel van de analyse betrekking hebben op deze twee gemeenschappen. Turkse en Marokkaanse organisaties Vanuit de historisch gegroeide migratie vanuit Turkije en Marokko naar Nederland zien we een duidelijk patroon. Allereerst betreft het gastarbeiders, vervolgens in het kader van de gezinshereniging de komst van vrouwen en kinderen, tenslotte op dit moment de maatschappelijke ontwikkeling van een tweede en derde generatie. In verschillende periodes van het vestigingsproces zijn verschillende soorten organisaties opgericht, bovendien in de meeste gevallen onderling verdeeld langs politieke en religieuze scheidslijnen. In het onderzoek hebben we de volgende soorten organisaties onderscheiden: 7

9 Tussen eigenheid en aanpassing -moskeeverenigingen, -organisaties op het gebied van belangenbehartiging, -vrouwengroepen, -nieuwe groepen, -andere organisaties. Moskeeverenigingen Deze organisaties, waarvan er in totaal vier in Nijmegen zijn, zijn opgericht vanuit de wens een eigen gebedsruimte te bezitten. Na de gezinshereniging bij de Turkse en Marokkaanse gastarbeiders zagen de mannen zich genoodzaakt om hun religieuze verplichtingen serieus te nemen. Zowel in verband met de opvoeding van de kinderen alsook om de lokale gemeenschap te sacraliseren. Om de gebedsruimte te vestigen is organisatie nodig. Er dienen verzoekschriften ingediend te worden, er moet subsidie worden aangevraagd, etc. Als de moskee er eenmaal is blijft de organisatie bestaan in de vorm van een moskeebestuur. De moskeeën zijn dan wel religieuze centra maar desondanks hebben ze tegenwoordig een belangrijke sociale functie. Sowieso omdat ze een aanzienlijk deel van de allochtone populatie organiseren, maar ook omdat er steeds meer activiteiten plaatsvinden die gericht zijn op de maatschappelijke emancipatie van de gelovigen. Zo wordt er bijvoorbeeld taalles gegeven aan vrouwen en zijn er voorlichtingsactiviteiten op de gebieden gezondheidszorg en onderwijs. In de literatuur over de islam in Nederland wordt gesproken over vermaatschappelijking (van de islam) en over een cognitive shift. Dit laatste duidt op een mentaliteitsverandering, vooral bij jonge islamieten, waardoor maatschappelijke onderwerpen steeds meer aan bod komen binnen de moskeeruimte. Organisaties op het gebied van belangenbehartiging Er zijn verschillende organisaties binnen zowel de Turkse als de Marokkaanse gemeenschap die als uitgangspunt hebben: de verdediging van maatschappelijke (en culturele) belangen van de achterban. Deze belangenbehartigingsorganisaties zijn in de loop van de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw ontstaan vanuit een politiek discours dat als links omschreven kan worden. Men sprak toen van arbeidersverenigingen, een organisatievorm die gefundeerd werd vanuit een klassenanalyse. De oprichters gingen uit van een typisch arbeidersbewustzijn. Verder voelden ze zich onderdeel van een wereldwijde socialistische beweging. In de Turkse context denken we bijvoorbeeld aan HTIB (Turkse Arbeidersgemeenschap in Nederland), in het geval van de Marokkanen aan KMAN (Komitee Marokkaanse Arbeiders in Nederland). Voor de totstandkoming van een minimale sociale structuur gericht op Turkse en Marokkaanse groepen zijn de hier bedoelde organisaties van groot belang geweest. Op dit moment bestaan de meeste organisaties nog steeds, maar hun perspectief is geringer geworden. Daarvoor zijn verschillende oorzaken aan te geven. Bijvoorbeeld het gegeven dat hun activiteiten voor een deel door de overheid zelf zijn overgenomen, maar we denken ook aan het feit dat de belangenbehartigingsorganisaties in de loop der tijd veel actieve kaderleden zijn kwijtgeraakt. Met de oprichting van de Stichting Turkse Ouderen Nijmegen is getracht een nieuwe belangenbehartigingsorganisatie in het leven te roepen, specifiek gericht op de belangen van Turkse ouderen. Deze organisatie heeft inmiddels een tamelijk uitgebreid takenpakket. 8

10 Samenvatting De Marokkaanse vereniging El Joudor is van alle hier bedoelde organisaties de enige die participeert binnen een zogenaamde wijkpost. Het betreft hier een wekelijks spreekuur in de wijk Willemskwartier, waar deze organisatie een aantal uren (per week) aan deelneemt. Vrouwengroepen De moskeeverenigingen en de belangenbehartigingsorganisaties opereren op stedelijk niveau. Op wijkniveau, dat wil zeggen in de wijken waar veel Turken en Marokkanen wonen, is een groot aantal vrouwengroepen actief. Deze groepen worden ondersteund en begeleid door de welzijnsstichting Tandem. Hun centrale doelstelling is tweeledig: enerzijds zorgen voor een elementaire maatschappelijke participatie van Turkse en Marokkaanse vrouwen; anderzijds trachten om na verloop van tijd een kader van deze vrouwen te creëren, waardoor ze betrokken kunnen worden bij de organisatie van activiteiten. De vrouwengroepen hebben geen eigen ruimte maar huren eens per week een zaaltje in het wijkcentrum. De ene week wordt er voorlichting gegeven (bijvoorbeeld over het onderwijs, de gezondheidszorg en inbraakpreventie), de andere week is bedoeld voor een gezellig samenzijn of een uitstapje. Aangezien veel vrouwen de Nederlandse taal niet beheersen wordt er veel moeite gedaan om toch Nederlands te spreken. In Dukenburg is twee jaar geleden een Marokkaanse meidengroep, Ladies Populair Maroc, opgericht. Deze organisatie behandelt thema s die eigen zijn aan de specifieke positie van Marokkaanse meisjes, zoals: uitgaan, trouwen, weerbaarheid en leven tussen twee culturen. Nieuwe groepen We hebben drie zogenaamde nieuwe groepen onderscheiden. Daarbij heeft de aanduiding nieuw betrekking op: een relatief jonge achterban, relatief hoog opgeleide initiatiefnemers en een vrij recente oprichtingsdatum. De Marokkaanse vereniging Anour en de Turkse stichting SEMA zijn opgericht met als doel iets te doen aan de onderwijsachterstand van de kinderen in het basisonderwijs. Bij beide organisaties is sprake van een islamitisch zelfbewustzijn; Anour verzorgt ook lessen in de koran, SEMA heeft een internaat opgezet. Beide groepen hullen zich enigszins in stilzwijgen omtrent de precieze aard van de islamitische achtergronden. Een derde nieuwe organisatie is het Turks Cultureel Centrum. Dit zouden we kunnen zien als een jonge tegenhanger van de verschillende belangenbehartigingsorganisaties. Men richt zich op Turkse jongeren, met name om hen zich bewust te laten worden van de rijke Turkse cultuur. Tevens verzorgt men informatieve programma s (over die Turkse cultuur) voor basisscholen en politie. Het Turks Cultureel Centrum is politiek gezien chauvinistisch dan wel nationalistisch en wordt daarom door een aantal linkse groepen gemeden. Er zou iets voor te zeggen zijn om ook de onder vrouwengroepen behandelde meidengroep Ladies Populair Maroc te karakteriseren als een nieuwe groep. Immers de achterban is jong en relatief hoog opgeleid, terwijl de vereniging nog niet zo lang geleden is opgericht. Maar anders dan bij Anour, SEMA en Turks Cultureel Centrum is er geen sprake van een ideologische lading. Elke indeling in deze kent zo zijn be- 9

11 Tussen eigenheid en aanpassing perkingen. Zo is er bijvoorbeeld onlangs een Koerdische studentenvereniging opgericht, die trouwens niet benaderd is voor het onderzoek; waar zou die dan moeten worden geplaatst? Andere organisaties Tenslotte zijn er nog Turkse en Marokkaanse organisaties die niet eenduidig te plaatsen zijn binnen een van de vier voorafgaande categorieën. Het betreft een voetbalclub, een multiculturele sportvereniging en een groep Nederlandse vrouwen die Turks leert. Antilliaanse en Arubaanse organisaties Het vestigingspatroon van Antillianen en Arubanen in Nederland wordt gekenmerkt door een duidelijke breuk. De eerste generatie migranten bestond hoofdzakelijk uit hoger opgeleiden. Deze mensen kwamen vooral naar Nederland om hier verder te studeren. Velen bleven hier en vonden werk. Maar na verloop van tijd kwamen mensen naar Nederland vanuit hele andere achtergronden en motieven: alleenstaande moeders, kansarme jongeren e.d. De breuk is tevens zichtbaar in soort en aantal organisaties. De eerste groep hoger opgeleide Antillianen en Arubanen richtte organisaties op vanuit belangen op de gebieden sport, cultuur en studie. Van maatschappelijke achterstand was nauwelijks sprake. Heel lang was een honkbalveld de centrale ontmoetingsplek voor Antillianen en Arubanen uit Nijmegen e.o. Maar die plek is hen afgenomen, bovendien zijn verschillende organisaties opgehouden te bestaan. De nieuwe groepen zijn vooralsnog niet of nauwelijks georganiseerd. Vandaar dat de gemeente Nijmegen zelf het initiatief genomen heeft, samen met een aantal Antilliaanse en Arubaanse sleutelfiguren, om nieuwe organisaties in het leven te roepen. Het zogenaamde Trabou tin-project is opgestart, met name bedoeld om probleemjongeren maatschappelijk te begeleiden naar opleiding en werk. Een integraal bestanddeel van dit project is de oprichting van een aantal nieuwe zelforganisaties, en wel op de gebieden: cultuur, sport, emancipatie en wijkontwikkeling. Verder zou er een overkoepelende, centrale organisatie moeten komen. Momenteel wordt er een behoefteonderzoek gedaan, om te kijken of er binnen de Antilliaanse en Arubaanse gemeenschap trekkers zijn die de op te richten zelforganisaties kunnen leiden. Naast de zogenaamde probleemjongeren zijn er zoals gezegd relatief veel Antilliaanse en Arubaanse alleenstaande moeders. Een aantal van hen heeft zich spontaan georganiseerd door middel van huiskamerbijeenkomsten. Verder is er een Surinaams- Antilliaanse groep, Kreton, die zichzelf financieel bedruipt met inkomsten die door middel van muzikale en folkloristische optredens verkregen worden. Surinaamse organisaties De komst van Surinamers naar ons land vertoont nogal wat overeenkomsten met die van Antillianen en Arubanen. Aanvankelijk kwamen vooral de hoger opgeleiden, later, en dan vooral na de onafhankelijkheid in 1975, zijn er mensen met heel verschillende achtergronden gekomen. Al met al kan er niet gesproken worden van een homogene Surinaamse gemeenschap. Naast de verschillen qua maatschappelijke positie zijn er 10

12 Samenvatting vele scheidslijnen langs etnische en religieuze lijnen. Er zijn Creolen, Javanen, Hindoestanen, islamitische Hindoestanen, Chinezen e.d. Aan de ene kant is de Surinaamse gemeenschap verdeeld tussen verschillende etnische groepen en de daarbij horende organisaties. Aan de andere kant hebben die organisaties zich verenigd in de Stichting Beheer Accommodatie Surinamers, waardoor er gezamenlijk een gebouw beheerd wordt. In zijn algemeenheid geldt dat er binnen de verschillende Surinaamse groepen sprake is van een gestage maatschappelijke vooruitgang. De organisaties richten zich daarom steeds minder op hulpverlening en belangenbehartiging en steeds meer op ontmoetings- en culturele activiteiten. Als een groot probleem wordt door de organisaties ervaren het feit dat het gebouw, waar ze over kunnen beschikken, veel te klein is, terwijl de huur alsmaar stijgt. Organisaties van Zuid-Europeanen Met Zuid-Europeanen wordt gedoeld op: Grieken, Italianen, Joegoslaven, Spanjaarden en Portugezen. Indertijd kwamen deze mensen als gastarbeiders naar Nederland, maar anders dan Turken en Marokkanen hebben zij zich relatief succesvol maatschappelijk kunnen ontwikkelen. Binnen alle Zuid-Europese gemeenschappen figureert een zelforganisatie. 7 Maar net als bij de Surinamers is er geen sprake (meer) van een grote maatschappelijke problematiek. Wél is er samen met de Stichting Welzijn Ouderen Nijmegen een aantal voorlichtingsprojecten (gericht op de ouderen) opgezet. Het zijn dan ook vooral de ouderen binnen deze gemeenschappen die kampen met sociale problemen (zoals vereenzaming). Vooral voor hen hebben de zelforganisaties betekenis. Vanuit het voormalige Joegoslavië is er de laatste jaren een groep vluchtelingen gekomen die op gespannen voet leeft met de al langer hier aanwezige voormalige landgenoten. Naast het feit dat de nieuwkomers taalproblemen hebben is er veel onzekerheid omtrent de verblijfsstatus. Een typisch probleem verder betreft verschillen tussen ouders en kinderen: ouders willen meestal wel terug naar het geboorteland, terwijl hun kinderen liever in Nederland blijven. Molukse organisaties en organisaties van Indische Nederlanders De Molukse bevolkingsgroep kent van alle allochtone groepen in Nederland wellicht het meest ideaaltypische vestigingspatroon, met name omdat er na de eerste generatie, die vlak na de tweede wereldoorlog kwam, nooit aanwas is gekomen van nieuwe eerste generatie personen. Daardoor zien we een karakteristieke ontwikkeling: de eerste generatie Molukkers is vrijwel niet maatschappelijk geïntegreerd, de tweede generatie vormt als het ware een innerlijk gespleten overgangsgeneratie (tussen de Molukse identiteit en integratie in Nederland), terwijl de derde generatie sociaal gezien nauwelijks nog substantiële verschillen laat zien ten opzichte van autochtone Nederlanders. Onder andere het bestaan van vele organisaties en organisatievormen binnen de Molukse gemeenschap heeft op positieve wijze bijgedragen aan de sociale vooruitgang van de gemeenschap. Kerkelijke groepen zorgden voor een sociale infrastructuur, 7 Dit geldt niet voor de Portugezen, want die zijn er nauwelijks in Nijmegen. 11

13 Tussen eigenheid en aanpassing evenals de vele wijkraden; daarnaast ontstonden belangenbehartigingsorganisaties en inspraakorganen. Op dit moment is er naast een aantal kerkelijke verenigingen nog één wijkraad in Nijmegen actief, de Molukse Wijkraad Hatert. Naast een gerichtheid op de specifieke problemen van de Molukse ouderen houdt de wijkraad zich de laatste tijd vooral bezig met de huidige situatie op de Molukken. Voor de Indische Nederlanders kan een soortgelijk verhaal verteld worden. De actieve zelforganisatie, Stichting Arisan Indonesia, richt zich vooral op ouderen. Daarnaast worden activiteiten ontplooid om de banden met Indonesië aan te halen. Organisaties van asielzoekers en vluchtelingen Asielzoekers en vluchtelingen, vaak aangeduid als de nieuwe etnische groepen, zullen in de nabije toekomst een steeds groter deel gaan uitmaken van de allochtone populatie als geheel. Bij asielzoekers en vluchtelingen doen zich verschillende specifieke problemen voor. Op de eerste plaats een extreem hoge werkloosheid. Op de tweede plaats lange wachttijden voordat duidelijkheid bestaat over de juridische status. Op de derde plaats psychologische problemen ten gevolge van met name oorlogservaringen. Er zijn in Nijmegen plusminus tien zelforganisaties actief binnen de gemeenschappen van asielzoekers en vluchtelingen. De meeste staan nog in de kinderschoenen, omdat het actieve kader allereerst moet zorgen wortel te schieten binnen de doelgroep. Voor de Somaliërs, veruit de grootste gemeenschap binnen de nieuwe etnische groepen, ligt de organisatieproblematiek enigszins anders. Er is momenteel een apart wekelijks spreekuur (bij inter-lokaal), waarmee mensen geholpen kunnen worden door middel van een zogenaamd hulpverleningstraject. Daarnaast is in Hatert gestart met een wijkgerichte organisatie van Somalische vrouwen. VI De middelen waar de zelforganisaties over kunnen beschikken Onder middelen hebben we verstaan: subsidiegelden, een eigen ruimte, een actief kader en professionele steun. De subsidiegelden gaan in overwegende mate naar de stedelijke belangenbehartigingsorganisaties. Maar het grootste deel van die bedragen gaat meteen weer op aan het betalen van de huur voor de in gebruik zijnde ruimtes. De vrouwengroepen ontvangen elk een bedrag tussen de en gulden per jaar. Hun uitgaven zijn aan strikte regels gebonden. Moskeeën en moskeeverenigingen ontvangen geen subsidie. Terwijl het Turks Cultureel Centrum en de stichting SEMA in ruime mate kunnen beschikken over eigen financiële middelen. Behalve de organisaties die een eigen pand in beheer hebben kampen alle zelforganisaties met een acuut ruimteprobleem. Men is aangewezen op een zaaltje in een nabijgelegen wijkcentrum. Daarnaast is er een zogenaamd kaderprobleem. Dat wil zeggen dat er veel te weinig actieve vrijwilligers zijn om activiteiten te kunnen ontplooien. Vaak is het bovendien zo dat de meest actieve en deskundige organisatieleden mensen zijn met een betaalde 12

14 Samenvatting baan, waardoor ze alleen in de avonduren en weekenden tijd hebben om iets te ondernemen. De steun in de vorm van werkgelegenheidsprojecten (WIW-banen e.d.) biedt nauwelijks soelaas, omdat de aldus werkzame personen hoofdzakelijk in de sfeer van beheer en onderhoud dienst doen en niet of nauwelijks een bijdrage kunnen leveren aan de inhoudelijke invulling van activiteiten. Verder is er steun in de vorm van medewerking die door Tandem gegeven wordt aan het invullen van (subsidie)formulieren (e.d.). Kortom, de middelen waar de zelforganisaties over kunnen beschikken zijn erg beperkt. VII De activiteiten van de zelforganisaties Met betrekking tot de activiteiten die de zelforganisaties ontplooien hebben we een onderscheid gemaakt tussen: ontmoeting, festiviteiten en cultuurbeleving, uitstapjes, voorlichting, individuele hulpverlening, spreekuur, belangenbehartiging en toeleiding, cursussen en activiteiten waarbij contact en samenwerking met autochtone bevolkingsgroepen gerealiseerd worden. De ontmoetingsfunctie komt bij de meeste organisaties veelvuldig tot uiting. Verder wordt er bijna overal voorlichting gegeven (aan de achterban) over verschillende maatschappelijke onderwerpen. Daarbij wordt aan reguliere maatschappelijke instellingen gevraagd om de activiteiten inhoudelijk in te vullen. Individuele hulpverlening, spreekuur, belangenbehartiging en toeleiding behoren slechts sporadisch tot het takenpakket van de zelforganisaties. Cursussen worden gegeven door: de moskeeverenigingen (godsdienstlessen aan kinderen), Anour en SEMA (onderwijsprogramma s) en het Turks Cultureel Centrum (informatie over de achterban voor basisscholen en politie). Een aantal organisaties werkt samen met reguliere instellingen of participeert (bijvoorbeeld door middel van een voetbalelftal) binnen lokale samenlevingsverbanden. VIII Interpretaties en conclusies De ontwikkelingsdynamiek van de zelforganisaties We hebben het gehad over de verschillende zelforganisaties die er in Nijmegen zijn, hun middelen en de activiteiten die ze ontplooien. Gebleken is dat het overgrote deel van die organisaties werkzaam is binnen de Turkse en Marokkaanse gemeenschappen. Dat er veel Turkse en Marokkaanse zelforganisaties zijn heeft te maken met een aantal factoren. Het gaat om relatief grote gemeenschappen, het zijn bovendien gemeenschappen die al lang deel uitmaken van de stad, terwijl er bovendien in beide gevallen sprake is van verschillen in politieke en religieuze zin. Er zijn niet alleen veel Turkse en Marokkaanse zelforganisaties, ze zijn bovendien onder te verdelen in verschillende categorieën, zoals we gezien hebben. Is die categorische onderverdeling nader te verklaren? 13

15 Tussen eigenheid en aanpassing Als uitgangspunt voor een mogelijke verklaring hebben we de stedelijk opererende belangenbehartigingsorganisaties genomen. Deze zijn ooit opgericht vanuit het perspectief de gehele (Turkse of Marokkaanse) gemeenschap te vertegenwoordigen. Dit geschiedde vanuit een progressieve politieke analyse. De hier bedoelde organisaties hebben een belangrijk stempel gedrukt op de totstandkoming van een minimale stedelijke sociale infrastructuur gericht op allochtonen. Maar na verloop van tijd zijn er verschillende nieuwe organisaties opgericht, mede vanwege een diversificatie van de sociale problemen en ten gevolge van nieuwe politieke invalshoeken. Die nieuwe organisaties hebben betrekking op de volgende thematieken: ouderen, jongeren, vrouwen, religie en onderwijs. Er is een geschiedenis van migratie naar burgerschap. Daarbinnen zien we een evolutie van verschillende soorten zelforganisaties en misschien ook wel van het begrip zelforganisatie zelf. In die evolutie zien we een aantal opvallende lijnen. Op de eerste plaats het feit dat organisaties nu zeer divers van aard zijn, dat wil zeggen dat ze betrekking hebben op verschillende onderwerpen. Op de tweede plaats is er sprake van een andere ideologische kleuring. Met name de rol van de islam is belangrijker geworden. We zien dat zowel bij moskeeën en moskeeverenigingen, die in toenemende mate een sociale rol vervullen, alsook bij een aantal nieuwe organisaties dat zich op onderwijsgebied manifesteert. Op de derde plaats is de maatschappelijke en politieke context veranderd. Er is nu meer dan vroeger een op allochtonen gerichte sociale infrastructuur, waardoor een aantal werkzaamheden van de zelforganisaties door anderen wordt uitgeoefend. Met name ten gevolge hiervan is ook het concept zelforganisatie aan veranderingen onderhevig. Het feit dat er binnen de andere allochtone gemeenschappen minder zelforganisaties zijn kan betekenen dat die gemeenschappen minder participeren in het lokale maatschappelijke verkeer. Maar het meest voor de hand ligt het gegeven dat het in de meeste gevallen over veel kleinere gemeenschappen gaat. Bovendien is er in een aantal gevallen sprake van een zodanige maatschappelijke ontwikkeling dat de betrokkenen zich (kennelijk) niet meer apart organiseren. Organisaties die er wél nog zijn richten zich dan op culturele onderwerpen of op de problematiek van ouderen. In een aantal andere gevallen (Antillianen en Arubanen, asielzoekers en vluchtelingen) is er sprake van een omvangrijke sociale problematiek en wordt het ontbreken van zelforganisaties wél als een deel van die problematiek gezien. De zelforganisaties en maatschappelijke emancipatie Kunnen we concluderen dat de zelforganisaties van belang zijn voor de maatschappelijke emancipatie van hun achterban? Deze vraag kan met ja beantwoord worden, wanneer we de pretenties niet al te hoog stellen. Met name als ontmoetingscentra en als platforms voor diverse voorlichtingsactiviteiten staan de zelforganisaties aan de basis van de maatschappelijke participatie van een aanzienlijke groep mensen. In tweede instantie moeten we echter ook concluderen dat de organisaties (meestal) niet op eigen kracht in staat zijn om andere activiteiten (zoals belangenbehartiging en toeleiding naar scholing en werk) te ontplooien. Deze conclusies gelden in algemene en globale zin voor alle zelforganisaties in Nijmegen. Wanneer we specifiek verder ingaan op de betekenis van verschillende catego- 14

16 Samenvatting rieën organisaties voor een aanpak van verschillende maatschappelijke problemen zouden we het volgende beeld kunnen schetsen: Een aantal belangenbehartigingsorganisaties zorgt voor een ontmoetingsgelegenheid voor Turkse en Marokkaanse mannen. Tevens zijn het mogelijke aanspreekpunten voor beleid en welzijnswerk, indien contact gewenst is met de betrokken doelgroepen. Een drietal organisaties zorgt voor een meer specifieke betekenis: -De Stichting Turkse Ouderen Nijmegen bekommert zich om de belangen van Turkse ouderen in de stad. Een soortgelijk initiatief voor Marokkaanse ouderen staat in de steigers. -De Marokkaanse vereniging El Joudor profileert zich temidden van wijkgebonden initiatieven (samen met reguliere instellingen van maatschappelijk werk). -De alevitische vereniging Haci Bektas Veli Culturele Vereniging is van specifieke waarde voor de lokale emancipatie van de alevieten, aangezien dezen pas sinds kort over een eigen ruimte beschikken, terwijl ze bovendien sterk beïnvloed worden door een in meerdere Europese landen florerend alevitisch emancipatiestreven. De wijkgebonden Turkse en Marokkaanse vrouwengroepen zorgen ervoor dat er een minimaal niveau gerealiseerd is waarmee allochtone vrouwen, die zich in een cumulatieve achterstandssituatie bevinden, zich op de (lokale) samenleving kunnen oriënteren. Het gaat om een uiterst laagdrempelige voorziening. Vrouwen die ervoor in aanmerking komen worden in staat gesteld om zich te ontwikkelen met betrekking tot aanpak en organisatie van activiteiten. -Er wordt gestreefd om ook voor Somalische vrouwen wijkgroepen op te zetten. Op dit moment functioneert al een dergelijke organisatie: Heegan (in de wijk Hatert). -Het Internationaal Vrouwen Centrum bedient vrouwen die niet via de bestaande kanalen bereikt worden. Dit zijn ofwel vrouwen die in wijken wonen waar geen wijkgroepen bestaan ofwel vrouwen die tot gemeenschappen behoren waarbinnen vrouwen geen gelegenheid hebben om zich apart te organiseren. De religieus gefundeerde organisaties Anour en SEMA weten ouders en kinderen te mobiliseren in het perspectief van een aanpak van de onderwijsachterstand van Turkse en Marokkaanse kinderen. Dit kan een bijdrage leveren aan de maatschappelijke ontwikkeling van de betrokkenen. Het kan echter wel zo zijn dat beide organisaties vanwege hun (deels) strenge islamitische uitgangspunten een dam opwerpen tegen maatschappelijke integratie. Een aanzienlijke groep Turkse jongeren wordt gemobiliseerd door het Turks Cultureel Centrum. Andere zelforganisaties blijken nauwelijks jongeren te mobiliseren. Door het Turks Cultureel Centrum worden (Turkse) jongeren aangesproken op hun (Turkse) identiteit en op de wens om samen te voetballen. De moskeeverenigingen belichamen de vermaatschappelijking van de islam op Nederlandse bodem, in die zin dat ze steeds vaker ruimte bieden voor voorlichtingsen hulpverleningsactiviteiten. Een aantal zelforganisaties binnen de Surinaamse, Zuid-Europese, Molukse en Indische gemeenschappen concentreert zich op de sociale problematiek van de ouderen: vereenzaming, huisvesting e.d. 15

17 Tussen eigenheid en aanpassing Een aantal pas opgerichte organisatie in kringen van asielzoekers en vluchtelingen zorgt voor in ieder geval het begin van een sociale infrastructuur onder deze groepen. In de Somalische gemeenschap is sinds kort begonnen met het zogenaamde TUSMO-project. Dit is gericht op de opvang van zwerf- en andere probleemjongeren. Sleutelfiguren uit zelforganisaties doen aan dit project mee. Zo zien we dat er sprake is van een divers spectrum waarbinnen de zelforganisaties van belang zijn of kunnen zijn voor de maatschappelijke emancipatie van de betrokken allochtone gemeenschappen. Die rol moet echter niet overdreven worden, mede in het licht van de uiterst gebrekkige middelen. 8 Suggesties voor een versterking van de rol van de zelforganisaties Het toekomstige functioneren van de zelforganisaties zal in belangrijke mate afhangen van perspectieven die vanuit de overheid (en andere participanten binnen het lokale sociale beleid) ontwikkeld worden. Er wordt een pleidooi gehouden voor de totstandkoming van integrale projecten waarbinnen de allochtone zelforganisaties participeren. Dienovereenkomstig zou het subsidiebeleid meer moeten uitgaan van projectfinanciering. De organisaties op zich worden in de huidige context naar de marge weggedrukt door geprofessionaliseerde instellingen binnen het maatschappelijk werk. Om dit enigszins te voorkomen zou het zin hebben om te organisaties meer dan nu het geval is actief te betrekken bij de totstandkoming en uitvoering van het lokale sociale beleid. In dat kader wordt tevens gepleit voor een oplossing van het ruimtegebrek waar de meeste organisaties mee kampen. 8 Van belang is de enorme diversiteit. Deze conclusie sluit aan bij de driewekelijkse discussie in NRC Handelsblad tussen minister Van Boxtel en Ahmed Aboutaleb (van multicultureel instituut Forum). Op zaterdag 21 oktober jl. concludeerden beide discussiepartners dat de doelgroepen uit de tijd zijn. Er zijn op dit moment bepaalde categorieën (binnen de allochtone gemeenschappen) die te onderscheiden zijn. Bovendien zijn er vele nieuwe gemeenschappen. 16

18 Inleiding 1 Inleiding 1.1 De aanleiding tot dit onderzoek In Nijmegen bestaan er net als in andere steden vele organisaties van en binnen de verschillende allochtone gemeenschappen. 9 Dat dit zo is mag min of meer vanzelfsprekend heten, aangezien we van doen hebben met inwoners die zich in een aantal opzichten onderscheiden, zowel met betrekking tot de (meeste) autochtone stedelingen alsook ten opzichte van elkaar. Hierbij denken we natuurlijk aan de vele verschillen die er zijn qua herkomst, etniciteit, cultuur, politiek en religie. Tevens zien we dat voor een aanzienlijk deel van de allochtone gemeenschappen sprake is van ongelijke maatschappelijke kansen ten opzichte van de autochtone bevolking. Nog steeds laten de cijfers schrikbarende achterstanden zien: op de arbeidsmarkt, in het onderwijs en op het gebied van maatschappelijke en politieke participatie. Welnu, het feit dat er vele allochtone organisaties zijn in een stad als Nijmegen getuigt zowel van het verlangen naar een plek voor zichzelf, met en onder gelijken, alsook van het streven naar een meer evenredige deelname aan het maatschappelijke verkeer. De bedoelde organisaties worden in hun omgeving (lokaal sociaal beleid en welzijnswerk) aangeduid als zelforganisaties. Met deze term doelen we op ten minste drie eigenschappen. Op de eerste plaats de bestaansreden van een organisatie, namelijk het opkomen voor de belangen van een allochtone doelgroep. Deze belangen kunnen zeer breed omschreven worden; de behoefte aan een ontmoetingsruimte kan eronder vallen, maar ook de pleitbezorging bij een officiële instantie. Op de tweede plaats het gegeven dat de organisatie opgericht is door de leden zelf van een allochtone gemeenschap. Zo zijn er bijvoorbeeld ook verschillende organisaties van autochtone zaakwaarnemers, die opkomen voor de belangen van allochtonen, maar strikt genomen zijn dit geen zelforganisaties. Op de derde plaats tenslotte het functioneren van de zelforganisatie. Dit is primair afhankelijk van de vrijwillige inzet van de eigen mensen. Voor zover er beroepskrachten actief zijn dienen deze uitsluitend als ondersteuning van het werk van de vrijwilligers. Het voorvoegsel zelf refereert in het bijzonder aan de gedachte dat het recht van groepen burgers om volwaardig deel te nemen aan de ontwikkeling van de maatschappij niet gegeven wordt, maar steeds zal moeten worden veroverd, door eigen initiatief en eigen organisatievorming. 10 In die zin kan de zelforganisatie van groepen 9 We gebruiken het woord allochtoon in de volgende betekenis: niet hier geboren en behorend tot een andere etnische-, culturele- en / of religieuze gemeenschap. Andere termen, om hetzelfde aan te duiden (zoals etnische minderheid en migrant, zullen we ook hanteren. 10 Zo staat het bijvoorbeeld te lezen in een door minister Van Boxtel, verantoordelijk voor grote steden- en integratiebeleid, geschreven voorwoord in een doe-het-zelf handboek voor zelforganisaties van migranten: Net als andere burgers zijn ook leden van etnische minderheden primair zelf verantwoordelijk voor hun plaats in de samenleving van de toekomst. Zij zijn zelfredzaam en autonoom, ze kennen en nemen hun rechten, zoals zij hun plichten kennen en vervullen. Wie er dan ondanks eigen inspanning niet in slaagt het burgerschap vorm te geven mag op steun van de overheid rekenen. (Uitgave van FORUM, Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling. Utrecht, 1999). 17

19 Tussen eigenheid en aanpassing allochtone burgers ook een reactie zijn op het feit dat hun maatschappelijke positie in de loop der jaren nauwelijks verbeterd is. In Nijmegen krijgen de meeste allochtone zelforganisaties subsidie van de lokale overheid. Hiermee drukt de gemeente uit dat het bestaan van de zelforganisaties van belang gevonden wordt voor de maatschappelijke emancipatie van de verschillende doelgroepen die door de organisaties vertegenwoordigd worden. De volgende activiteiten worden daarbij in het teken van die emancipatie gesteld: -Het creëren van een ontmoetingsruimte. Hierdoor kunnen mensen zich thuis voelen en op krachten komen in een voor hen vertrouwde omgeving, dat wil zeggen in een ruimte met personen die dezelfde achtergrond kennen. -De organisatie van cursussen en voorlichtingsprogramma s die tot doel hebben om de participatie en integratie in de lokale samenleving te bevorderen. Hierbij kan men denken aan het geven van informatie over het onderwijsstelsel, maar ook aan uitstapjes naar musea e.d. -Hulpverlening en belangenbehartiging. De organisatie kan bijvoorbeeld haar leden helpen bij het invullen van formulieren of ze kan de belangen van haar achterban bepleiten bij relevante instellingen. -Toeleiding. Hier wordt mee bedoeld: leden wegwijs maken in de bureaucratie van instellingen en stelsels, zodat ze na verloop van tijd zelfstandig gebruik kunnen maken van alle reguliere maatschappelijke voorzieningen. In de praktijk is het zo dat de subsidie gegeven wordt voor: -Kosten in verband met huisvesting, zoals: huur, energie, onderhoud, verzekeringen en kleine aanschaffingen. In een groot aantal gevallen blijkt dat de verstrekte subsidie voor maar liefst 80% opgaat aan deze kosten. -Specifieke organisatiekosten, zoals: telefoon, porti en het betalen van sprekers. -Activiteiten gericht op cultuurbeleving en voorlichting. Naast de zelforganisaties komen ook andere organisaties in aanmerking voor dezelfde subsidieregeling. Dat zijn: incidentele initiatieven in het kader van multiculturele ontwikkelingen en organisaties (zoals de welzijnsinstelling Tandem) die ten behoeve van de zelforganisaties werken. Welnu, de gemeentelijke beleidsafdeling Samenlevingsopbouw, Werk en Inkomen, van waaruit de allochtone zelforganisaties gesubsidieerd worden, heeft enige tijd geleden besloten om een evaluerend onderzoek te laten verrichten naar het functioneren van de bedoelde organisaties. Aan de afdeling Onderzoek en Statistiek is gevraagd om een dergelijk onderzoek uit te voeren. Op zich is het functioneren van de zelforganisaties langs hoofdlijnen bekend, immers alle organisaties die subsidie ontvangen rapporteren jaarlijks over hun doelstellingen en hun activiteiten, maar er is behoefte aan een systematisch overzicht, en dan met name gericht op twee hoofdpunten: -Elk jaar weer komen er nieuwe organisaties bij, terwijl sommige oudere organisaties niet of nauwelijks meer actief zijn. Wat is de dynamiek achter deze ontwikkelingen? Welke organisaties zijn er precies? Hoe zijn die te categoriseren? Kan er kortom een systematisch beeld geschetst worden van de verschillende zelforganisaties, gerelateerd aan zaken als: de herkomst van de betrokken groep, de maatschappelijke positie van de groep en generatiespecifieke kenmerken? 18

20 Inleiding -Wanneer het de bedoeling is om de zelforganisaties uitdrukkelijker dan nu het geval is te betrekken bij het lokale sociale beleid 11, gericht op de emancipatie van de verschillende allochtone groepen in de stad, voor welke organisaties gaat dat dan op? Wat doen de organisaties nu al op dit gebied? Alom wordt aangenomen dat de ontmoetingsfunctie overal wel van de grond komt, maar wat er precies op andere terreinen gebeurt is enigszins vaag. We volstaan nu met deze aanleiding om een onderzoek te verrichten naar de allochtone zelforganisaties in Nijmegen. Verderop, wanneer de probleemstelling van het onderzoek aan de orde komt, komen we uitvoerig terug op de zojuist gestelde vragen. 1.2 De opzet van het onderzoeksrapport Inmiddels is het onderzoek verricht en is dit rapport een verslag van de gedane werkzaamheden. De opbouw van het rapport is de volgende: -In hoofdstuk 2 staan we allereerst stil bij een aantal relevante (maatschappelijke en theoretische) verschijnselen die te maken hebben met allochtone zelforganisaties. Vervolgens wordt de probleemstelling van het onderzoek behandeld, evenals de onderzoeksopzet. Wat zijn precies de vragen die gesteld zijn? Hoe is naar de antwoorden gezocht? -In hoofdstuk 3 wordt verslag gedaan van het onderzoek. Hier zal vooral aan de orde komen welke allochtone zelforganisaties er zijn en hoe ze verdeeld zijn naar herkomstland, gender, leeftijd en oriëntatie. Verder wordt weergegeven wat de organisaties doen en over welke middelen ze kunnen beschikken. -Hoofdstuk 4 tenslotte bevat een verdere analyse van de onderzoeksbevindingen op het punt van de relevantie van de zelforganisaties voor de maatschappelijke emancipatie van de verschillende allochtone gemeenschappen. Gekeken wordt naar de huidige situatie, maar ook naar wenselijke toekomstige ontwikkelingen. 11 Wat er precies bedoeld wordt met de uitdrukking lokaal sociaal beleid en aanverwante termen zal in het volgende hoofdstuk aan de orde komen. 19