10 DE ONDERZOEKSPLATFORM MIDDELENGEBRUIK 16 oktober 2012 Alcohol + tabak: een gesmaakte combinatie

Transcriptie

1 10 DE ONDERZOEKSPLATFORM MIDDELENGEBRUIK 16 oktober 2012 Alcohol + tabak: een gesmaakte combinatie Deelnemers 1 Baeten Inge VAD 2 Bernaert Ilse VAD 3 Borremans Joyce CGG Leuven 4 Boussauw Nathalie Logo Brugge-Oostende 5 Brants Nicole PK Broeder Alexianen 6 Claessens Joke VAD 7 Croes Esther Trimbos Instituut 8 De Bock Mia VAD 9 De Donder Else VAD 10 De Meyer Sara Stad Antwerpen 11 De Petter Cynthia APZ Sint-Lucia 12 De Wilde Annie APZ Sint-Lucia 13 Demets Heidi APZ Sint-Lucia 14 Excelmans Ellen VRGT 15 Geirnaert Marijs VAD 16 Hendrickx Stefaan VIGeZ 17 Hirschböck Annick Logo Oost-Brabant 18 Jacobs Veronique Lessius 19 Jacques* Denis CHU UCL Mont-Godinne 20 Kino Christophe CGG Eclips 21 Lakhal Hafida 22 Matthys* Frieda VUB 23 Melis Sarah VAD 24 Mertens Tinne Provinciehuis Hasselt 25 Möbius David VAD 26 Plets Christine STK - Tabakstop 27 Roelandts Françoise Tabakspreventie 28 Rosiers* Johan VAD 29 Stevens* Laura Universiteit Gent 30 Stoffels Elke Logo-Dender 31 Toch Maryline CGG Eclips 32 Van Gucht* Dinska KU Leuven 33 Van Loo Lies Logo Brugge-Oostende 34 Van Marcke Karen VAD 35 Vanhaute Bert Sint-Jozef Pittem 36 Van Roy Ilse CGG Ahasverus 37 Vanthourtnout Brahm APZ Sint-Lucia 38 Verkest Annelies Sint-Jozef Pittem *Sprekers Verslag 10 de onderzoeksplatform middelengebruik 1

2 Onderzoeksplatform middelengebruik WAAR EN WANNEER WORDT GEROOKT? HET BELANG VAN CONTEXT Dinska Van Gucht, post-doctoraal onderzoeker, Katholieke Universiteit Leuven, vakgroep leerpsychologie en experimentele psychopathologie Dinska Van Gucht startte het onderzoeksplatform met een voordracht over het belang van context. Niet alleen bij roken is deze belangrijk, maar deze kan ook doorgetrokken worden naar andere verslavingen. De rookstopstudie die zij in 2010 uitvoerde kaderde binnen het wettelijke rookverbod op het werk waarna de KULeuven voor het personeel rookstop sessies organiseerde. Het onderzoek werd gekoppeld aan de bestaande rookstopsessies van de christelijke mutualiteit en had als doel om de relevante contexten waarin gerookt wordt in kaart te brengen en de effectiviteit van een context-exposure behandeling te onderzoeken. In een eerste fase van het onderzoek dienden de betrokken personen een tabel bij te houden omtrent hun rookgedrag. Zij registreerden 4 dagen per week (2 weekdagen en 2 weekenddagen) het tijdstip, de plaats, de situatie waarin ze een sigaret roken, het niveau van craving, genot en het gevoel dat ze hieraan overhielden. De resultaten gaven een beeld van de populairste plaatsen, de vaakst voorkomende gevoelens en de populairste situaties waarin er werd gerookt. De meest populaire plaatsen om te roken waren: de living, keuken, auto, het café en buiten. Individueel verschilde het aantal plaatsen van 1 tot 14. De gevoelens die samengingen met roken waren bovendien meestal positief of neutraal. Ten slotte was de meest voorkomende situatie om te roken: na het eten. Craving naar een sigaret bleek het hoogst in een rookruimte, samen met alcohol en s ochtends. Genot werd het best ervaren wanneer men rookte op het toilet, tijdens de pauze en na het ontwaken. Craving en genot waren beiden het laagst wanneer men rookte uit verveling, tijdens het wachten of uit concentratie. Daarenboven werd de Fagerström test nicotine dependency afgenomen. Met deze test kon men een score krijgen tussen 0 en 10. Hoe hoger de score, hoe afhankelijker. Laag afhankelijke rokers kunnen sociale rokers genoemd worden. Zij rookten voornamelijk op café en met vrienden. Hoog afhankelijke rokers rookten vaker in de auto, uit verveling of onderweg. Uit deze test bleek dat laag afhankelijke rokers significant jonger waren (zo n 12 jaar), dat zij minder rookten, in minder situaties rookten maar dat zij qua craving en genot niet sterk verschilden van de hoog afhankelijke rokers. De tweede fase van het onderzoek bestond uit de verminderingsperiode. Dit hield in dat de rokers elk nog maar 50% van hun normale hoeveelheid sigaretten mocht roken. Hierin werd een manipulatie doorgevoerd. De groep rokers werd opgedeeld in een groep minimale context exposure en een groep maximale context exposure. De personen uit de eerste groep mochten overal roken waar ze vroeger rookten. De tweede groep mocht dit niet. Hen werd verboden om op bepaalde plaatsen te roken waar ze vroeger wel rookten, maar dienden deze plaatsen wel te blijven bezoeken of gebruiken. Na deze fase werd er nog verder gewerkt aan hervalpreventie en followupmomenten tot één jaar na datum. Uit de manipulatie werd echter duidelijk dat de personen uit de maximale context exposure meer kans hadden om een jaar na datum nog steeds rookvrij te zijn. Deze bevindingen leidden tot enkele conclusies. Vooreerst gaven bepaalde contexten (plaatsen, situaties of gevoelens) aanleiding tot craving. Bovendien was er een verschil tussen laag- en hoogafhankelijke rokers, zowel naar rookgedrag als naar herval. De ro- Verslag 10 de onderzoeksplatform middelengebruik 2

3 kers waarbij geen rekening werd gehouden met context hadden een hoger hervalcijfer. Daarom is het nodig om de behandeling te optimaliseren en hierbij ook rekening te houden met individuele verschillen. IMPULSIVITEIT EN BEHANDELINGSUITKOMSTEN BIJ ALCOHOL & NICOTINEGEBRUIK Laura Stevens, doctorandus, Universiteit Gent, vakgroep orthopedagogiek Evidence- based interventies zijn niet altijd even effectief bij een heterogene doelgroep. Een behandeling moet matchen met de persoonlijkheid van de cliënt om tot succesvolle resultaten te kunnen komen. Impulsiviteit is zo een kenmerk dat een hoge risicofactor is voor drop-out, gebrekkige compliance en herval. Impulsiviteit kent 2 dimensies: een motivationele dimensie en een cognitieve dimensie. De motivationele dimensie, gekenmerkt door een hyperactief limbisch systeem, werkt bottom-up, associatief. Deze dimensie uit zich in: delay discounting (gericht op onmiddellijke satisfactie), novelty seeking en impulsieve besluitvorming. De cognitieve dimensie, gekenmerkt door een hypo-actieve prefrontale cortex, werkt top-down. Uitingen zijn: disinhibitie, lage interferentiecontrole (kunnen focussen op relevante informatie en irrelevante informatie wegfilteren), non-planning impulsiviteit (niet afwegen van lange termijn gevolgen) en aandachtsimpulsiviteit (snel beslissingen nemen). Neuro- cognitieve taken hebben de voorkeur op zelfrapportage bij een diagnosestelling, omdat deze taken net de interactie tussen beide processen kunnen meten. Binnen een verslavingscontext is het hyperactief limbisch systeem verantwoordelijk voor het risico en de gevoeligheid voor verslaving. Het systeem werkt in op bekrachtiging (hogere dopamine niveau s), cue-reactiviteit (aandachtsbias, snellere reactie op drugsassociaties) en uiteindelijk craving. Het hypo-actieve prefrontale systeem echter faciliteert de transitie van misbruik naar afhankelijkheid. Het vermindert de mogelijkheid om craving te onderdrukken, het controlesysteem op de motivationele processen valt weg. Bovengenoemde processen hebben een directe invloed op de behandelingsuitkomsten. Maar ook modererende factoren kunnen gevonden worden: tijd, leeftijd en behandelingsprogramma. Juist vanuit novelty seeking zijn cliënten in het begin van de therapie sterk betrokken. Een overtuigende beloning per overwinning kan de cliënten betrokken houden, terwijl routine drop-out in de hand werkt. Adolescenten zijn ook extra gevoelig voor nieuwe prikkels en extra ontvankelijk voor alternatieven (door het hoger niveau van dopamine bij nieuwe prikkels). Ten slotte is bij een hoge impulsiviteitsgraad meer nood aan controle en psycho-educatie in vergelijking met laag impulsieve cliënten die gemotiveerd worden door eigen doelstellingen te formuleren. Impulsiviteit kan constructief gebruikt worden binnen contingency management, maar men moet rekening houden met voldoende hoge beloningen, farmacologische ondersteuning voor het hoge dopamine gehalte en voldoende prikkels aanbieden om de routine tegen te gaan. Ook om de top-down vaardigheden te versterken zijn er verschillende mogelijkheden. Men kan werkgeheugentraining aanbieden, inhibitie en uitgestelde beloning versterken (gelet dat dit niet leidt tot een overbelasting wanneer men nadien in contact komt met drugstimuli) en mindfullness. Omdat het onderdrukken van gedachten zeer Verslag 10 de onderzoeksplatform middelengebruik 3

4 moeilijk werkt bij impulsieve cliënten, kan men wel een open houding creëren naar craving, zodat dit niet langer een automatisch proces is. ALS EEN LOPEND VUURTJE: ROOKSTOP IN DE ALCOHOL- EN DRUGHULPVERLENING Johan Rosiers, stafmedewerker studie en onderzoek, VAD Naar aanleiding van het tienjarig jubileum van dit onderzoeksplatform herhaalde VADonderzoeker Johan Rosiers een enquête naar gedrag en attitude van hulpverleners met betrekking tot roken. Dat onderzoek had hij in 2001 reeds uitgevoerd. Dat het implementeren van een rookstopbeleid nuttig is, toonde de literatuurstudie aan. Niet alleen is het zo dat de overgrote meerderheid van de cliënten in de alcohol- en drughulpverlening roken, dat roken is bij deze personen zelfs doodsoorzaak nummer 1. Meer nog dan het alcohol- of drugmisbruik op zich. Maar om tot een rookstopbeleid te komen, moet rekening worden gehouden met enkele barrières bij de hulpverleners zelf. Zo is het roken voor sommige hulpverleners minder prioritair omdat dit gebruik, in tegenstelling tot het gebruik van illegale drugs, geen sociale of legale problemen stelt. Daarnaast kan een rookstopbeleid bedreigend overkomen voor rokende hulpverleners, omdat zij hun gedrag moeten aanpassen en zich aldus in hun vrijheid beknot voelen. Last but not least vormt de beperkte kennis over dit thema en over good practices een grote barrière voor het invoeren van een rookstopbeleid. Over naar de resultaten van het VAD-onderzoek: 77 respondenten stuurden een ingevulde vragenlijst terug, wat overeen komt met een responsgraad van 42,5%. De respondenten komen bijna even vaak uit de residentiële hulpverlening als uit de ambulante hulpverlening. Het merendeel van hun cliënten hebben niet alleen met zowel alcohol- als drugproblemen te kampen, ze roken ook bijna allemaal. Een eerste duidelijke evolutie tussen 2001 en 2012 situeert zich in het rookgedrag van de hulpverleners. Het aandeel ooit-rokers is niet gewijzigd, maar wel is het aandeel dat gestopt is met roken duidelijk gestegen: van 26,0% naar 39,5%. Het aandeel ooit-rokers dat probeerde om te stoppen met roken steeg spectaculair van 36,3% in 2001 naar 81,2% in 2012, waarbij sommigen nu zelfs meer dan 5 rookstoppogingen achter de rug hebben. Het aantal actuele rokers is niet alleen gedaald, het aantal sigaretten dat rokers gebruiken is ook duidelijk verminderd. In 2001 lag bij de helft van de rokers de gemiddelde dosis op meer dan 10 sigaretten per dag, in 2012 rookt nog maar één op de vijf rokers meer dan 10 sigaretten per dag. Regels over roken zijn ondertussen in bijna alle voorzieningen ingevoerd. Voorts is er een sterkere interesse voor bestaande rookstopprogramma s en een grotere bereidheid om de cliënten tijdens de behandeling van het alcohol- en/of drugprobleem ook effectief tot rookstop aan te zetten. Dat heeft misschien te maken met het groter besef onder hulpverleners dat rokende cliënten minder kans hebben om na een jaar verlost te zijn van hun alcohol- en drugproblematiek. Tussen 2001 en 2012 is het aandeel hulpverleners dat deze stelling volgt verdubbelt van 16,0% naar 30,7%. Johan Rosiers koppelt deze resultaten aan de morele verplichting om vanuit een harm reduction-filosofie cliënten in de alcohol- en drughulpverlening aan te zetten tot een rookstop en hoopt dan ook dat dit de voorzieningen stimuleert om een algemeen rookstopbeleid, zowel voor werknemers als voor cliënten, uit te werken en te implementeren. Verslag 10 de onderzoeksplatform middelengebruik 4

5 Het voorzien van training aan hulpverleners om cliënten te helpen met rookstop moet hiervan onderdeel zijn. Om de hulpverleningsvoorzieningen houvast te geven over wat werkt in de aanpak van roken verwees Rosiers naar een recent reviewartikel van Baca en Yahne 1. Daarin worden enkele effectieve methoden weergegeven en kort besproken, zoals motivational interviewing, psychotherapie, farmacotherapie en telefonische ondersteuning (hulplijnen en nazorg). 1 : Baca, C.T., & Yahne, C.E. (2009). Smoking cessaction during substance abuse treatment: what you need to know. Journal of Substance Abuse Treatment, 36(2), QUIT SMOKING? QUIT DRINKING? WHY NOT QUIT BOTH? dr. Denis Jacques, CHU UCL Mont-Godinne, Dinant Dr. Denis Jacques (CHU UCL Mont-Godinne, Dinant) had het in zijn presentatie met als titel Quit smoking? Quit drinking? Why not quit both? over het al dan niet gelijktijdig stoppen met alcohol en tabak. Bij patiënten met een dubbele afhankelijkheidsproblematiek voor zowel tabak als alcohol is het gangbare discours dat het niet aan te raden is om het gebruik van beide middelen tegelijk stop te zetten omdat dit de slaagkansen danig verkleint. Dr. Jacques en zijn onderzoeksequipe wil deze stelling kritisch benaderen en deed een verkennend onderzoek bij patiënten die zich voor hun alcoholafhankelijkheid in een (psychiatrisch) ziekenhuis aanmelden voor een detox-opname. Zo bleek dat dokters deze groep zelden vragen over hun tabakgebruik stelden. Toch blijkt er een sterke associatie te bestaan tussen beiden: 82% van de patiënten die gehospitaliseerd worden voor alcoholontwenning blijken immers ook afhankelijk te zijn van tabak. Het onderzoek van Dr. Jacques toont aan dat rokende patiënten sterkere ontwenningsverschijnselen vertonen dan niet-rokers. Ook het interactieve effect van beide middelen (alcohol als sedatief middel en tabak als opwekkend middel) zorgt ervoor dat het beter is om met beide middelen tegelijk te stoppen. Ander onderzoek van de eenheid van Dr. Jacques gaat na hoe motivationele interviewtechnieken er voor een geïntegreerde behandeling voor alcohol- en nicotineafhankelijkheid moeten uitzien. Hij benadrukte hierbij dat het enorm belangrijk is om psychiaters op te leiden in motivationele gespreksvoering en dat hun perceptie over de impact van het motiveren van patiënten om met beide middelen te stoppen moet verhoogd worden. CONCLUSIES EN REFLECTIES VOOR DE PRAKTIJK dr. Frieda Matthys, psychiater, vrije universiteit Brussel, voorzitter VAD dr. Matthys bracht het beeld terug dat er op teamvergaderingen in de alcohol- en drughulpverlening gerookt werd. Dat was niet eens zo lang geleden. Het rookverbod op de werkplek leidde dan ook tot veel discussies onder hulpverleners: dat zou nooit lukken met onze patiënten, Achteraf blijkt het allemaal nog mee te vallen. Er is intussen een hele mentaliteitsverandering teweeggebracht in de houding tegenover rookstop en tegenover een alcohol- en drugbeleid op de werkvloer. Mede door de CAO 100, waardoor sinds 1 april 2010 alle bedrijven en andere organisaties uit de private sector een alcohol- Verslag 10 de onderzoeksplatform middelengebruik 5

6 en drugbeleid moeten hebben, moet erover gesproken worden en zien we een mentaliteitsverschuiving. Vandaag weten ook niet artsen meer over de neurobiologie van verslaving. Er is meer en meer informatie beschikbaar die in feite bevestigt wat in de praktijk reeds werd opgemerkt: craving, ontwenningsverschijnselen na maanden onthouding,. De informatie over de neurobiologie van verslaving helpt om uitleg te geven aan patiënten. Dat er door middelengebruik iets gebeurd in de hersenen is voor hen minder beschuldigend. Voor therapeuten geeft de neurobiologie handvatten om zich specifieker per patiënt te focussen. In de toekomst zullen profilering en staging dan ook nog belangrijker worden. Er zal gezocht worden naar parameters van een casus (niet enkel sekse, leeftijd maar ook andere) om op basis daarvan een geschikte behandeling te kiezen met het meest kans op slagen ( de ene alcoholist is de andere niet ). Voor onderzoekers is er nog werk aan de winkel: er dient nog verder gezocht te worden naar manieren die de vaardigheden bij patiënten en hulpverleners kunnen vergroten bv. via internet, games, Ook op neurobiologisch vlak is er volgens dr. Matthys nog heel wat uit te klaren. Opvallend is dat in de presentaties telkens ook het Mens-Middel-Milieu-model terugkwam. Ook nog werk aan de winkel voor VAD dus, om hier blijvend aandacht voor te hebben. Verslag 10 de onderzoeksplatform middelengebruik 6