V O O R W O O R D. Ik wens u veel leesplezier! Annie Devos Directeur-generaal

Transcriptie

1

2

3 V O O R W O O R D Het colloquium Balans en perspectieven, dat op 2 en 3 december 2009 werd georganiseerd naar aanleiding van tien jaar justitiehuizen, kende een groot succes. Op deze tweedaagse werden er maar liefst 800 deelnemers geteld. Meer dan 40 professionals hebben het woord genomen en bijgedragen tot kwaliteitsvolle uitwisselingen. Deze bijeenkomst was voor de justitiehuizen een uitgelezen moment om even afstand te nemen, waardoor we de gelegenheid kregen om de balans op te maken over een pak vragen en om heel wat inbreng te krijgen. Dit materiaal werd en zal gebruikt worden om niet alleen onze eigen werking te verbeteren maar ook onze dienstverlening aan de justitiabelen, de opdrachtgevers en de samenleving. Het is met veel genoegen dat we alle bijdragen van de sprekers ter beschikking stellen aan iedere geïnteresseerde. Ik wil van deze gelegenheid gebruik maken om, in naam van de justitiehuizen, de auteurs te bedanken voor het aanvaarden van onze uitnodiging maar ook voor de schriftelijke weergave van hun uiteenzetting. Mijn dankbetuigingen gaan ook uit naar Dhr. De Clerck, Minister van Justitie en oprichter van de justitiehuizen, en naar Dhr. Bourlet, Voorzitter van het Directiecomité, voor hun steun. Ik wens tevens het team te bedanken die de drijvende kracht was achter dit colloquium. Hun engagement, creativiteit en nauwkeurigheid hebben werkelijk het verschil gemaakt! Ik wens u veel leesplezier! Annie Devos Directeur-generaal

4 2

5 I N H O U D S O P G A V E WOENSDAG 2 DECEMBER 2009: BALANS VAN 10 JAAR JUSTITIEHUIZEN BALANS VAN HET TIENJARIG BESTAAN VAN DE JUSTITIEHUIZEN EN PERSPECTIEVEN VOOR DE KOMENDE JAREN ANNIE DEVOS CONTEXT VAN HET ONTSTAAN VAN DE JUSTITIEHUIZEN De beslissing om de justitiehuizen op te richten Een complex landschap De voorbereidende fase van het project justitiehuizen De aanbevelingen van de screening De oprichting van de parajustitiële sector De opdrachten De doelstellingen De dynamiek De evolutie van het beroepsprofiel en de methodologische opties DE COPERNICUS-HERVORMING EN HAAR IMPACT VIA DE BPR OP DE DIENST JUSTITIEHUIZEN DE OPRICHTING VAN HET DGMJH Het masterplan Het managementplan DE OPDRACHTEN Algemeen overzicht De burgerlijke opdrachten De strafrechtelijke opdrachten Het geheel van de opdrachten HET PERSONEEL VOORUITZICHTEN BIJLAGEN TOESPRAAK STEFAAN DE CLERCK JUSTITIEASSISTENT IN HET VERLEDEN TOT NU. ERVARINGEN BINNEN EEN ORGANISATIE IN EVOLUTIE VALÉRIE CLAUS EN AN SCHOOFS TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN - BESCHOUWINGEN VAN EEN JUSTITIËLE PARTNER OP EEN SAMENWERKING VAN MEER DAN TIEN JAAR GUIDO VERMEIREN... 59

6 Inhoudsopgave DE JUSTITIEHUIZEN TUSSEN HUMANISERING EN EFFICIËNTIE. VAN DE OORSPRONKELIJKE NAAR DE HUIDIGE PERSPECTIEVEN PHILIPPE MARY NABIJHEIDSJUSTITIE EN JUSTITIEHUIZEN IN Context, ervaringen en projecten van de nabijheidsjustitie Nabijheidsjustitie of nabijheid van de justitie? WAT IS ER VAN DE PERSPECTIEVEN GEWORDEN? Een confrontatie van twee vormen van werkingslogica Humanisering en efficiëntie BESLUIT BESCHOUWINGEN VANUIT EEN SYSTEEMTHEORETISCH PERSPECTIEF JEAN-JACQUES WITTEZAELE DE SYSTEMISCHE KIJK Een gedifferentieerd totaalbeeld Onderscheid tussen de reguleringsniveaus Een systemische, constructivistische kijk op het menselijke wezen TOEPASSING OP DE JUSTITIEHUIZEN Een algemene visie op de functie van het justitiehuis Een veeleisende, responsabiliserende benadering om de autonomie te versterken Een strategische visie op de interventie: relationele en communicatieve hulpmiddelen om de opdracht te vergemakkelijken BESLUITEN: DE GRENZEN VAN DE CONTROLE : LIEVER REGULEREN DAN UITROEIEN ATELIER 1 MODELLEN VAN JUSTITIËLE BEGELEIDING TWEE THEORETISCHE MODELLEN VAN DADERBEGELEIDING ALINE BAUWENS INLEIDING CONTEXT THEORETISCHE MODELLEN VAN DADERBEGELEIDING HET RISK-NEEDS-RESPONSIVITY MODEL HET GOOD LIVES MODEL DISCUSSIE BESLUIT DE PLAATS VAN HET SLACHTOFFER IN HET BELGISCHE SYSTEEM VAN WERK ONDER MANDAAT? ANNE LEMONNE INLEIDING KORT OVERZICHT VAN HET WETTELIJKE EN REGLEMENTAIRE KADER MET BETREKKING TOT DE VOORZIENINGEN VOOR SLACHTOFFERS IN BELGIË EN HET GERECHTELIJK WERK ONDER MANDAAT TEN BEHOEVE VAN SLACHTOFFERS

7 Inhoudsopgave 2. HET WERK VAN DE JUSTITIEASSISTENTEN IN DE PRAKTIJK EN HUN UITDAGINGEN CONCLUSIES MODEL VOOR DADERBEGELEIDING:EEN EPISTEMOLOGISCHE, THEORETISCHE EN METHODOLOGISCHE KEUZE HENRI WATERVAL DG JUSTITIEHUIZEN DE TOTAALVISIE OP DE INTERVENTIE VAN DE JUSTITIEASSISTENT HET OPVANGKADER : DE BEGELEIDING DE DEFINITIE VAN DE SPELREGELS: HULP- EN CONTROLEMIDDELEN DE VOORWAARDEN VAN HET VERBOD ATELIER 2 SAMENWERKING MET EXTERNE PARTNERS SAMENWERKING TUSSEN DE JUSTITIEHUIZEN EN HET FORENSISCH WELZIJNSWERK : ENKELE MODELLEN KOEN DEVROEY INLEIDING EERSTE MODEL TWEEDE MODEL DERDE MODEL BELANG VAN DE DISCUSSIE CONCLUSIE HOE KAN MEN HET ONMISBARE MISSEN? DAN KAMINSKI JUSTITIEHUIZEN BUITENDIENSTEN: TIEN JAAR SAMENWERKING. EN MORGEN? VINCENT LIBERT STE GESCHENK: EEN CACTUS OEI, DAT PRIKT...! DE GESCHENK: EEN SETJE THEEMOKKEN (U MAG ZE OOK VOOR KOFFIE GEBRUIKEN) DE GESCHENK: BONBONS HET DG JUSTITIEHUIZEN EN HAAR SAMENWERKING MET EXTERNE PARTNERS ELS SNEIDERS INLEIDING MANAGEMENTPLAN BELEIDSPLAN MINISTER

8 Inhoudsopgave SAMENWERKING CENTRA VOOR ALGEMEEN WELZIJNSWERK ALS EXTERNE PARTNER ROLAND MARTEIN WAT DOET HET CENTRUM ALGEMEEN WELZIJNSWERK (CAW) Het CAW komt op voor (bijzonder) kwetsbare mensen Het CAW bouwt mee JUSTITIËLE VERWIJZINGEN VANUIT DE JUSTITIEHUIZEN EN DE OPVOLGING ERVAN Betrokken werksoorten in centra algemeen welzijnswerk Wat blijkt uit de registratie op onthaal en begeleiding? Justitiedossiers op het onthaal Justitiedossiers in begeleiding Mogelijke verklaringen Implementatie van alternatieve gerechtelijke maatregelen VISIE OP DE SAMENWERKING MET JUSTITIE Tweesporenbeleid Kenmerken van het autonoom algemeen welzijnswerk KNELPUNTEN IN SAMENWERKING MET JUSTITIEHUIZEN RAAMDECREET VOOR HET FORENSISCH WELZIJNWERK ATELIER 3: MANAGEMENT TEN DIENSTE VAN DE BURGER DE INVLOED VAN MANAGEMENT EN INFORMATISERING OP HET WERK VAN DE JUSTITIEASSISTENTEN. WELKE KWALITEIT VAN DE INTERVENTIE EN RESPECT VOOR DE ORGANISATIE? ALEXIA JONCKHEERE INLEIDING DE VERSCHILLENDE AANPASSINGSWIJZEN VAN DE JUSTITIEASSISTENTEN AAN DE INFORMATICATOEPASSING DE INVLOED VAN DE INFORMATICATOEPASSING OP DE UNIFORMISERING VAN HET SOCIAAL WERK Uniformisering op basis van het informaticasysteem Vermijdingsgevolgen op basis van het informaticasysteem DE INVLOED VAN DE INFORMATICATOEPASSING OP DE AUTOMATISERING VAN HET MAATSCHAPPELIJKE WERK BESLUIT JAAR LAT-RELATIE TUSSEN DE JUSTITIEHUIZEN EN HET OPENBAAR MINISTERIE PAUL LENAERTS DE UITKLARING VAN DE POSITIE VAN DE JUSTITIEASSISTENT DE INVLOED VAN HET JUSTITIEHUIS OP DE KIJK VAN JUSTITIE NAAR DE STRAFRECHTSKETEN DE MEERWAARDE VAN HET DIRECTORAAT-GENERAAL JUSTITIEHUIZEN MANAGEMENT TEN DIENSTE VAN DE BURGER? BEN SMEETS MANAGEMENT: EEN BEPALENDE FACTOR VOOR EEN SLAGKRACHTIGE OVERHEID?

9 Inhoudsopgave 2. OVERHEIDSDIENST VERANDERING EN MODERNISERING IN DE FEDERALE OVERHEID WAT VERWACHT MEN VAN EEN OVERHEIDSDIENST? MANAGEMENT OF LEIDERSCHAP OF MANAGEMENT EN PERMANENT VERBETEREN HEFBOMEN VOOR EEN SLAGVAARDIGE OVERHEID INSTRUMENTEN COMMUNICATIE WHAT S NEXT? OP WELKE MANIER DRAGEN DE BEHEERSINSTRUMENTEN BIJ TOT DE PROFESSIONALISERING EN DE VERBETERING VAN DE KWALITEIT VAN DE JUSTITIEHUIZEN ALS OPENBARE DIENST? BÉNÉDICTE VAN BOVEN VOORWOORD DE MANAGEMENTINSTRUMENTEN IN MIJN DAGELIJKS WERK SIPAR Het operationele plan De geïnformatiseerde managementtools De ontwikkelcirkels De overlegstructuren De teamvergaderingen in een justitiehuis CONCLUSIES ATELIER 4: DRAGEN DE JUSTITIEHUIZEN BIJ TOT EEN MEER TOEGANKELIJKE, HUMANE EN EFFICIËNTE JUSTITIE? JAAR JUSTITIEHUIZEN, BALANS EN PERSPECTIEVEN SOPHIE VANDEN CAMP & WIM VANSPRINGEL INLEIDING EN AFBAKENING THEMA KLOOF KLOOF KLOOF CONCLUSIE JAAR JUSTITIEHUIZEN STEVEN GIBENS & BERNARD HUBEAU OPZET : BEOORDELING VAN TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN VANUIT HET (SOCIALE) RECHTSHULPPERSPECTIEF HET TOETSINGSKADER : MINIMALE VOORWAARDEN VOOR EEN EFFICIËNTE (EN DOELGERICHTE) RECHTSHULP Het preadvies Rechtshulp in het kader van de armoedebestrijding Verdere verfijning en aanvulling van de vijf minimumcriteria Andere toetsingsmodellen

10 Inhoudsopgave 3. JUSTITIEHUIZEN: HET ANTWOORD OP EEN BETERE TOEGANG TOT HET RECHT? Doelstellingen van het justitiehuis: toegespitst op de eerstelijnsfunctie Concrete dienstverlening inzake eerstelijnsfunctie Past deze dienstverlening in de doelstellingen van de rechtshulpverlening? Algemene bedenking Welk beleid voor de eerste lijn? Conclusie: informatie en humane justitie TOT SLOT TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN JEAN-PAUL JANSSENS JAAR JUSTITIEHUIZEN JEAN-PIERRE MALMENDIER TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN FREDDY PIETERS EEN SPROOKJE OP EEN FEESTDAG: DE KLEREN VAN DE KEIZER DE MOEILIJKE SAMENWERKING MET HET DGJH DE TOP EN DE BASIS DE LEIDING VAN HET DGJH LEIDT AAN GROUPTHINK HET DGJH LIJKT VERLEGEN OM BIJ JUSTITIE TE HOREN WANNEER DAT HAAR HARDE ZIJDE TOONT (CONTROLE; REPRESSIE; TUCHT;..) HOPE FOR DELIVERANCE! DE JUSTITIEHUIZEN EN DE HUMANISERING VAN JUSTITIE, EEN KRITISCHE TERUGBLIK LEO VAN GARSSE INLEIDING OP ZOEK NAAR EEN OMSCHRIJVING VAN HET HUMANISERINGSDOEL EEN TERUGBLIK De justitiehuizen als bliksemafleiders: een amalgaam van doelgerichtheid Een chronologie in de invulling van de humaniseringopdracht Het D.G. en de BPR : De implosie van de humaniseringsopdracht EEN PAAR BESLUITEN EN ENKELE SUGGESTIES Een te nuanceren beeld Een noodzakelijke overgangsetappe in de goede richting? Enkele summiere suggesties ATELIER 5: HET SOCIAAL ONDERZOEK DE VERWACHTINGEN VAN DE JEUGDRECHTER IN VERBAND MET HET SOCIAAL ONDERZOEK NICOLE CALUWE

11 Inhoudsopgave 1. DE BURGERLIJKE BEVOEGDHEDEN VAN DE JEUGDRECHTBANK BESPREKING VAN DE MEEST GESTELDE VRAAG BESLUIT TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN MARC DIZIER MAATREGELEN GETROFFEN DOOR DE MINISTER MAATREGELEN GETROFFEN DOOR DE SURB VORM EN INHOUD BESLUIT DE MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE VOOR HET VONNIS : DE ZOEKTOCHT NAAR DE HEILIGE GRAAL? GRANDEUR OF VERVAL VAN EEN 45 JAAR OUDE DAME PHILIPPE GHEYSEN INLEIDING HET BEGON MET GEDRAG EN MILIEU WERK, OPLEIDING EN COHABITATIE EEN EXCENTRISCH JAAR EEN UITSTERVENDE SOORT DE CLIMAX RELEVANTIE EN OPPORTUNITEIT: NIEUWE INZICHTEN WAT IS HET RESULTAAT VAN DIT ALLES? TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN LUCIEN NOUWYNCK DE MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE EN DE SOCIALE STUDIE : OP ZOEK NAAR EEN DEFINITIE DE MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE EN DE SOCIALE STUDIE ZIJN VORMEN VAN MAATSCHAPPELIJK WERK DE MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE EN DE SOCIALE STUDIE HEBBEN EEN SPECIFIEK DOEL BESLUIT PERSPECTIEVEN VAN RECHTERS EN JUSTITIEASSISTENTEN OP DE ROL VAN SOCIALE VOORLICHTINGSRAPPORTEN IN HET KADER VAN STRAFTOEMETING KRISTEL BEYENS & VEERLE SCHEIRS SAMENVATTING INLEIDING REGELGEVING EN BELEID CIJFERS ONDERZOEK NAAR HET GEBRUIK, INTERPRETATIE EN EVALUATIE VAN SOCIALE VOORLICHTINGSRAPPORTEN Tussen neoklassicisme, individualisering en pragmatisme Professioneel kapitaal en de rol van de onafhankelijke beslisser De plaats en het statuut van het sociaal voorlichtingsverslag in het gerechtelijk dossier

12 Inhoudsopgave 5. DISCUSSIE DONDERDAG 3 DECEMBER 2009: PERSPECTIEVEN DE VERWEVENHEID VAN DE SAMENLEVING MET DE STRAFRECHTSBEDELING HANS BOUTELLIER GROTE ONTWIKKELINGEN VEILIGHEIDSVELD JUSTITIEHUIZEN EN VEILIGHEIDSHUIZEN GEMEENSCHAPSSTRAFFEN, GELOOFWAARDIGHEID EN JUSTITIE FERGUS MCNEILL INLEIDING: GEMEENSCHAPSSTRAFFEN IN ONZEKERE TIJDEN GEMEENSCHAPSSTRAFFEN IN SCHOTLAND: PROBLEMEN EN MOGELIJKHEDEN VERGOEDING, PUBLIEKE OPINIE EN GELOOFWAARDIGHEID DE WEG VOORWAARTS: ALTERNATIEVEN VOOR STRAFFEN OF ALTERNATIEVE STRAFFEN? BESLUITEN DE BETROKKENHEID VAN HET SLACHTOFFER BIJ DE STRAFUITVOERING: EEN BESCHEIDEN VOORUITGANG ARLENE GAUDREAULT DE EERSTE STAPPEN OP WEG NAAR HERVORMINGEN EN MENTALITEITSVERANDERINGEN LEVERT DIT IETS OP VOOR DE SLACHTOFFERS? EEN VOLLEDIG ERKENDE EN AANVAARDE BETROKKENHEID? MOBILITEIT EN STRAFRECHT NIEUWE IDEOLOGIE, NIEUWE PRAKTIJKEN? CHRISTOPHE MINCKE JUSTITIE EN PARTICIPATIE, DE HYPOTHESE VAN EEN MOBILISATIEBEWEGING MOBILITEIT EN STRAFRECHTSBEDELING Activering Aanpassing Het werken aan zichzelf Aanpassing in reële tijd Beheer van de stromen Het einde van de lineaire concepten Een veralgemeende betwisting van de segmentering Mobiliteit: paradigma en ideologie Een paradigma Een ideologie Is dit het einde van elke stabiliteit? BESLUIT. DE OPROEP TOT DE SAMENLEVING ALS ECHO VAN DE OPROEP TOT JUSTITIE? PERSPECTIEVEN EN UITDAGINGEN VOOR DE JUSTITIEHUIZEN

13 Inhoudsopgave SYNTHESE VAN HET COLLOQUIUM SONJA SNACKEN INLEIDING HET VERLEDEN HET HEDEN: SYNTHESE VAN DE AANDACHTSPUNTEN IN DIT COLLOQUIUM Opdrachten Vragen betreffende visie en samenwerking Vragen vanuit het werkveld Vragen vanuit de opdrachtgevers Antwoorden vanuit het Directoraat-generaal Justitiehuizen Reflecties op basis van de Council of Europe Probation Rules DE TOEKOMST: UITDAGINGEN VOOR DE JUSTITIEHUIZEN Versterken van de legitimiteit Identiteit Deskundigheid Kwaliteit en effectiviteit Verbeteren van de samenwerking Overleg Brugfunctie Sensibilisering Partnership Verduidelijken van de rol naar de samenleving toe Verduidelijken van de rol naar de rechtszoekende toe TOT SLOT BIOGRAFIEËN VAN DE SPREKERS

14

15

16

17 B A L A N S V A N H E T T I E N J A R I G B E S T A A N V A N D E J U S T I T I E H U I Z E N E N P E R S P E C T I E V E N V O O R D E K O M E N D E J A R E N A n n i e D e v o s D i r e c t e u r - g e n e r a a l j u s t i t i e h u i z e n De tiende verjaardag van de justitiehuizen is de gelegenheid bij uitstek om de evolutie van onze jonge instelling te analyseren en een voorlopige balans op te maken. Het is tevens een uitgelezen kans om een aantal ontwikkelingspistes voor de toekomst te verkennen. Bij het begin van dit colloquium is het belangrijk om het kader te schetsen, te herinneren waar we vandaan komen, wie we zijn en welke ontwikkelingen onze organisatie heeft meegemaakt. Aan de hand van een kleine historische omweg zal ik eerst de oprichting van de justitiehuizen bespreken. Vervolgens zal ik het methodologische en deontologische perspectief beschrijven waarin we deze organisatie in de loop van deze 10 jaar hebben willen situeren. Ik zal ook een overzicht geven van de evolutie van het management. Tot slot zal ik de ontwikkeling van de activiteiten die betrekking hebben op de mandaten en het personeel op een rijtje zetten. 1. C O N T E X T V A N H E T O N T S T A A N V A N D E J U S T I T I E H U I Z E N D e b e s l i s s i n g o m d e j u s t i t i e h u i z e n o p t e r i c h t e n In de nasleep van de schandalen die België in de zomer van 96 schokten, stelde de minister van Justitie einde augustus aan de Ministerraad een reeks maatregelen voor met betrekking tot preventie, repressie en slachtofferzorg bij seksuele misdrijven. Deze nota, die ook leidde tot een nieuw onderzoek (de zogenaamde screening) van de dossiers van de sociale dienst van de penitentiaire administratie, leidde tot de herstructurering en uitbreiding van deze dienst en, wat ons betreft, de oprichting van de justitiehuizen. België verkeerde in shock en justitie kwam in opspraak na de vaststelling van tekortkomingen op verschillende niveaus. Wat stelde men vast? Deze dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen speelt een cruciale rol in het verlenen van advies tijdens de strafuitvoering en tijdens de vrijlating. Een maatschappelijk werker die gemiddeld meer dan 65 gevangenen moet opvolgen en bovendien 65 bijkomende maatschappelijke enquêtes moet uitvoeren, kan niet grondig te werk gaan. Er moet een einde komen aan

18 Annie Devos Balans van het tienjarig bestaan van de justitiehuizen en perspectieven voor de komende jaren 2 december 2009 situaties waarbij de begeleiding een jaar lang wordt opgeschort vanwege een overplaatsing, ziekte, of verlof van lange duur. (De Clerck, S., 1996). De kwaliteit en intensiteit van de begeleiding werden eveneens in vraag gesteld: de organisatie en het verloop van de ambulante begeleidingen moeten dringend worden aangepast. De minister, die zijn voorstel tot de oprichting van de justitiehuizen al had aangekondigd in zijn algemene beleidsnota van juni '96, verduidelijkte in de Ministerraad van 30 augustus (1996) dat de werkelijke doelstelling van de justitiehuizen zijn: het vergroten van de interne coherentie, de bijstand en de supervisie op logistiek en inhoudelijk vlak, de controle op het parajustitiële werk en de erkenning en bijgevolg de toegankelijkheid van de justitie E e n c o m p l e x l a n d s c h a p Tot de jaren 90 was de parajustitiële sector verantwoordelijk voor de probatieopschorting, het probatieuitstel, de voorwaardelijke invrijheidstelling, de voorlopige invrijheidstelling en de vrijlating op proef. In de jaren 90 werd de sector van wat toen het extrapenitentiaire maatschappelijk werk heette, aangevuld met een reeks wetten en reglementen. Het betrof, in 1991, de alternatieven voor de voorlopige hechtenis; in 1993, het slachtofferonthaal - in 97 in een wet opgenomen; in 1994, de strafbemiddeling, de dienstverlening en de toepassing van alternatieven waarvoor het globale plan en de nationale projecten begrotingssteun verleenden. In 1997 werden deze opdrachten uitgebreid met burgerlijke maatschappelijke studies voor de uitoefening van het ouderlijk gezag en de eerstelijnsopvang, die de toegankelijkheid tot justitie belichaamt. Noch de penitentiaire administratie noch de rechterlijke organisatie konden deze nieuwe taken in een coherent kader integreren. Het gebrek aan steun op organisatorisch en logistiek gebied maakte de moeilijkheden nog groter. De toename van het aantal kaders leidde tot een mate van fragmentering van de reglementen, een gebrek aan zichtbaarheid en een vage afbakening van de bevoegdheden. Zo ontstond een chaotische situatie, die nog ingewikkelder werd door de diversiteit van de juridische kaders en de verschillende institutionele achtergronden. Deze versnippering en de schok van de gebeurtenissen van zomer 96 gaven aanleiding tot het politieke streven om justitie toegankelijk, humaan en efficiënt te maken. Ook de verbetering van de interne coherentie en de controle op het parajustitiële werk werden op de agenda gezet. Dit waren taken voor de openbare dienst, meer bepaald de gloednieuwe Dienst Justitiehuizen D e v o o r b e r e i d e n d e f a s e v a n h e t p r o j e c t j u s t i t i e h u i z e n Tussen 96 en 99 kwam het project justitiehuizen tot stand, met de medewerking van heel wat actoren. In een nota van 16 juni 1997 herinnerde de secretaris-generaal van het ministerie van Justitie eraan dat men de versnippering van de talrijke initiatieven op het vlak van de parajustitiële hulp moet tegengaan, door justitiehuizen op te richten waar - voor elk arrondissement - de hulp gecentraliseerd en gestuurd kan worden door het departement justitie. De huidige gerechtelijke diensten moeten ook betrokken worden bij dit samenwerkingsmodel. Hij gaat verder: rekening houdende met de verschillende praktische en organisatorische problemen en om een optimale functionele ondersteuning tot stand te brengen, heeft de minister beslist een specifieke administratie op te richten voor de parajustitiële diensten van justitie. De studiedag die de Koning Boudewijnstichting op 23 juni 1997 organiseerde, was een markant moment in deze ontwikkeling. 600 mensen uit het gerechtelijk, parajustitieel of sociaal milieu kwamen samen om van gedachten te wisselen over het concept justitiehuizen, op basis van de reflecties van een twintigtal specialisten en vertegenwoordigers van de betrokken sectoren. Zoals het voorwoord van het rapport van die dag vermeldt (Koning Boudewijnstichting, 1997), vertrokken de deelnemers van de volgende vaststelling: "Er bestaat vandaag een enorme kloof tussen het gerecht en de burger. Er is dus in de eerste plaats vraag naar een goede informatiedienst: de juridische taal is 14

19 Annie Devos Balans van het tienjarig bestaan van de justitiehuizen en perspectieven voor de komende jaren 2 december 2009 onbegrijpelijk voor de burger, het formalisme en de complexe procedures geven hem het gevoel dat alles zich boven zijn hoofd afspeelt. Het gerecht probeert nochtans toenadering te zoeken tot de maatschappij en een socialisatie van justitie te realiseren, om beter te voldoen aan de verwachtingen van de bevolking en de noden van onze tijd Misschien kan het justitiehuis de spil worden die een betere coördinatie tussen de functies van de rechter, het parket en de parajustitiële diensten mogelijk maakt en zo justitie dichter bij de burger brengt en dieper verankert in de maatschappij? Na deze dag zette de minister de krachtlijnen uiteen van de justitiehuizen zoals ze vandaag bestaan (strafrechtelijk gedeelte, burgerlijk gedeelte, creatie van de functie van coördinator, eerstelijnsopvang en evaluatie- en begeleidingscommissies) D e a a n b e v e l i n g e n v a n d e s c r e e n i n g Parallel aan deze ontwikkeling voerde de dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen vanaf de zomer 97 de door de overheid gevraagde screening uit (Ministerie van Justitie, 1997). De grote conclusies waren: De justitiële begeleiding is geïntegreerd in de justitiële en sociale context. Een optimale begeleiding veronderstelt: - op politiek en sociaal vlak: een voortdurende gedachtewisseling over de functie en het opzet van justitie ; - op justitieel vlak: een heldere en transparante visie, ondersteund door structuren, communicatiekanalen en de gepaste middelen; - op het vlak van de dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen: de systematische ontwikkeling van de organisatie, gekoppeld aan een voortdurende operationalisering van de doelstellingen van het strafrechtelijk beleid en voldoende diensten die deze ontwikkeling ondersteunen (dienst opleiding en dienst wetenschappelijke ondersteuning); - op het vlak van de begeleiding: een begeleidingsmodel dat voldoende operationeel is en voldoende aandacht besteedt aan de rechten van de cliënt. Ik kom later nog terug op de impact van deze conclusies op de methodologische en organisatorische ontwikkeling van onze diensten D e o p r i c h t i n g v a n d e p a r a j u s t i t i ë l e s e c t o r De opdrachten Het begrip parajustitieel werk, dat zijn intrede deed aan het einde van de jaren 90, werd zeer concreet vertaald in de verschillende opdrachten van de Dienst Justitiehuizen (toenmalige benaming). Zoals ik het vermeld, erfde deze dienst de diensten die onder de bevoegdheid van de rechterlijke organisatie vielen (bemiddeling in strafzaken en slachtofferonthaal) en de sociale dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen, die onder de penitentiaire administratie viel. Hieraan werden de eerstelijnsopvang toegevoegd en de burgerlijke opdrachten waarvoor tot 1997 de gemeenschappen bevoegd waren; ook dit heb ik al aangestipt. Op 29 juni '99 werden tien wetteksten gepubliceerd (stichtende Koninklijke Besluiten en Ministeriële Besluiten), die de bevoegdheden van de justitiehuizen bepaalden. Het Koninklijk Besluit van 13 juni 1999 houdende de organisatie van de Dienst Justitiehuizen van het ministerie van Justitie definieert de opdrachten. 15

20 Annie Devos Balans van het tienjarig bestaan van de justitiehuizen en perspectieven voor de komende jaren 2 december 2009 Artikel 2 van dit besluit somt de taken van de justitiehuizen op. 1 Het blijkt duidelijk dat de organisatie bestaat uit een strafrechtelijk en een burgerlijk gedeelte. In elk justitiehuis wordt een begeleidingscomité opgericht om de interne coherentie in stand te houden, de dienstverlening te optimaliseren en structurele problemen te signaleren. In het Ministerieel Besluit tot vaststelling van de basisinstructies wordt er nogmaals aan herinnerd dat de oprichting van de justitiehuizen kadert in een van de initiatieven om de gerechtelijke instellingen beter te doen aansluiten bij de maatschappelijke en persoonlijke verwachtingen en behoeften. Het doel dat hiermee wordt beoogd, bestaat erin een meer toegankelijke, efficiënte en humane justitie tot stand te brengen De doelstellingen In het ministerieel besluit worden vier centrale doelstellingen van het justitiehuis geformuleerd. Ten eerste gaat het om het uitbrengen van advies inzake te nemen beslissingen en het begeleiden van personen, teneinde de uitvoering van genomen beslissingen tegenover deze personen op een maatschappelijk verantwoorde manier te realiseren, binnen een dwingend en wettelijk kader. Verder wil het justitiehuis ten dienste staan van elke burger in zijn contacten met justitie, ongeacht de positie van deze burger (dader, slachtoffer, eiser, benadeelde of onrechtstreekse betrokkene in een justitiële actie). Het justitiehuis wil de toegepaste menswetenschappelijke benadering in het justitiële landschap stimuleren en versterken. Hiervoor wordt betracht de interne werking te optimaliseren en meer systematisch samen te werken met de belangrijkste partners: magistratuur, advocatuur, strafinrichtingen en welzijnsinstellingen. 1 Art De Dienst Justitiehuizen staat in voor: 1 de taken van toezicht, justitiële begeleiding en sociaal onderzoek die voortvloeien uit: - artikel 3bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering; - artikel 216ter van het Wetboek van Strafvordering; - de wet van 9 april 1930 tot bescherming van de maatschappij tegen de abnormalen en de gewoontemisdadigers, vervangen door de wet van 1 juli 1964; - de wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie; - de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis; - de wet van 5 maart 1998 betreffende de voorwaardelijke invrijheidstelling en tot wijziging van de wet van 9 april 1930 tot bescherming van de maatschappij tegen de abnormalen en de gewoontemisdadigers, vervangen door de wet van 1 juli het onthaal van en de informatie- en adviesverlening aan de gebruikers van het justitiehuis en de eventuele doorverwijzing naar de bevoegde instanties; 3 het structureren en bevorderen van de samenwerking en het overleg met de verschillende actoren in en om justitie voor het bereiken van de doelstellingen van het justitiehuis; 4 de coördinatie, promotie en bekendmaking van de initiatieven rond alternatieve geschillenbeslechting en alternatieve maatregelen en straffen; 5 het ter beschikking stellen van lokalen voor het organiseren van de juridische eerstelijnsbijstand door de advocaten en voor de vergaderingen van de commissies voor juridische bijstand en voor de zittingen van de commissies voor de voorwaardelijke invrijheidstelling. 2. De Dienst Justitiehuizen kan onder meer instaan voor de taken die voortvloeien uit opdrachten die haar worden toevertrouwd door de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg, zetelend in kortgeding, door de jeugdrechtbank of door de procureur des Konings op basis van: - de artikelen 373 tot 375bis van het Burgerlijk Wetboek; - de artikelen 931 en 1280 van het Gerechtelijk Wetboek; - artikel 50 van de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming. 16

21 Annie Devos Balans van het tienjarig bestaan van de justitiehuizen en perspectieven voor de komende jaren 2 december 2009 Sensibilisatie is de vierde belangrijke opdracht van het justitiehuis: het zoeken naar andere oplossingen dan de traditionele gerechtelijke aanpak kan justitie humaner maken. Centraal staat de zorg voor de justitiabele, d.w.z. de burger, de dader of het slachtoffer die verplicht of vrijwillig met justitie in aanraking komen. Hetzelfde ministerieel besluit tot vaststelling van de basisinstructies vermeldt, naast de opdrachten sensu stricto, andere aandachtspunten. Het betreft: het onthalen, informeren en adviseren van de gebruikers van het justitiehuis en hun eventuele doorverwijzing naar de bevoegde instanties; het structureren en bevorderen van de samenwerking en het overleg met de verschillende actoren in en om justitie, om de doelstellingen van het justitiehuis te bereiken; de coördinatie, promotie en verspreiding van de initiatieven rond alternatieve geschillenbeslechting en alternatieve maatregelen en straffen (voor het organiseren van deze taak wordt in elk justitiehuis een coördinator aangesteld); het ter beschikking stellen van lokalen voor de organisatie van de juridische eerstelijnsbijstand door de advocaten, voor de vergaderingen van de commissies voor juridische bijstand en voor de zittingen van de commissies voor de voorwaardelijke invrijheidstelling. Daarbij benadrukt nog steeds hetzelfde arrest dat de interne capaciteiten van het justitiehuis verder ontwikkeld, bevorderd en geoptimaliseerd moeten worden. Vier grote actielijnen kunnen daartoe bijdragen: een kwaliteitsbevorderende functie, of de bevordering van het eigen functioneren van het justitiehuis en van de kwaliteit, de effectiviteit en de efficiëntie van het aanbod door betere interne coördinatie, samenwerking en methodologische ondersteuning; een responsabiliseringsfunctie, of het streven naar de algemene verhoging van de kwaliteit van het justitiehuis door de decentralisatie van leidinggevende en structurerende bevoegdheden, door het opnemen van de lokaal toegekende verantwoordelijkheden, het bepalen van een beleidslijn en prioriteiten in overeenstemming met de doelstellingen en basisopdrachten van de justitiehuizen; een laboratoriumfunctie, of het verbreden en verdiepen van het justitiële instrumentarium, waardoor bijvoorbeeld buitengerechtelijke en andersgerechtelijke conflicthantering meer kansen krijgt tot ontwikkeling (preventie en dialoog moeten procedures voorkomen); een signaalfunctie, of het signaleren van disfuncties, noden en behoeften op het ruime werkveld. Deze zeer ambitieuze teksten herinneren ons eraan dat de oprichting van de Dienst Justitiehuizen samenging met grote en dringende uitdagingen: de succesvolle implementatie van de 28 justitiehuizen binnen het vooropgestelde tijdsschema, maar vooral het verzekeren van de ontwikkeling van een werkmethode die erin slaagt de mengelmoes van verschillende opdrachten te structuren, richtlijnen te ontwikkelen en een kader te creëren De dynamiek Het referentiekader moest dus onderzocht en gedefinieerd worden, om de organisatie te situeren en het personeel de geschikte instrumenten te bezorgen om deze opdrachten zo goed mogelijk te vervullen. Om het referentiekader te schetsen, moesten we terugkeren naar de essentie en de legitimatie van de overheidsdiensten, namelijk de democratische rechtsstaat. Wij vergeten al te vaak dat het gaat om een onschatbaar voorrecht: de basisrechten van de grondwet gelden voor ieder van ons. Iedereen, van de gewone burger tot het openbaar gezag, is gebonden door het recht dat op democratische wijze afgekondigd is en dat toegepast moet worden door de uitvoerende macht waaronder alle overheidsdiensten ressorteren. De dienst justitiehuizen is een onderdeel van de uitvoerende macht en voert de hem toevertrouwde opdrachten uit in de geest van de openbare dienst. Net als de andere overheidsdiensten, moeten wij verslag uitbrengen over ons werk, zowel over de instelling als een geheel als over elke individuele zaak. De justitieassistent moet dus verslag uitbrengen over de verwezenlijking 17