De trans-atlantische slavenhandel

Transcriptie

1 De trans-atlantische slavenhandel Slaven op weg naar de kust D e trans-atlantische slavenhandel is een gevoelig onderwerp. Tijdens de eeuwen dat de handel duurde, waren zowel Europeanen als Afrikanen betrokken bij de handel als slaaf of handelaar. Miljoenen mensen maakten onvrijwillig de overtocht van het Afrikaanse continent naar eilanden in de Atlantische Oceaan en Amerika. Aangezien er zoveel mensen werden verhandeld, moet de slavenhandel van zekere invloed zijn geweest op Afrika, Europa en Amerika. In dit werkstuk concentreer ik mij op de vraag welke invloed de trans-atlantische slavenhandel heeft gehad. Daarbij staat Afrika centraal in mijn werkstuk. Mijn hoofdvraag is dan ook: welke gevolgen heeft de trans-atlantische slavenhandel gehad op de mensen in Afrika? Ik zal dus voornamelijk de Afrikaanse kant van de slavenhandel behandelen en niet de Europese of de Noord-Amerikaanse kant. Ik zal kijken naar de gevolgen voor de Afrikanen op sociaal-economisch gebied, wat voor gevolgen de handel had voor de Afrikaanse omgeving en de gevolgen op humanitair gebied. Achtergrond van de slavenhandel De trans-atlantische slavenhandel is een proces dat vele eeuwen in beslag heeft genomen. De handel begon in het midden van de 15 e eeuw en duurde officieel tot aan het begin van de 19 e eeuw, maar er werd nog illegaal in slaven gehandeld tot ver in de 19 e eeuw. Waarom begonnen de Europeanen met de handel in Afrikaanse slaven? Historicus Herbert Klein geeft in zijn boek The Atlantic Slave Trade antwoord op deze vraag. Volgens Klein hadden de Europeanen in de Nieuwe Wereld genoeg arbeiders tot hun beschikking. Er waren ongeveer 20 tot 25 miljoen Indianen aanwezig om arbeid te verrichten en er was een enorme bevolkingsgroei door migratie van arme arbeiders uit Europa. Desondanks werd Amerika de grote markt voor zwarte slaven: grofweg 9 tot 10 miljoen Afrikanen werkten onder Europese heerschappij in de Nieuwe Wereld. 1 De Portugezen en Spanjaarden gebruikten in eerste instantie Indianen als slavenarbeiders, maar daarmee staakten zij om verschillende redenen. Voor de Portugezen was de Indiaanse 1 Herbert S.Klein, The Atlantic Slave Trade: New approaches to the Americas (Cambridge 1999) 17. 1

2 slavenarbeid economisch niet rendabel; het was onbetrouwbaar en te duur. Bij de Spanjaarden speelden verschillende politieke, culturele en religieuze redenen mee in de beslissing te stoppen Indianen als slaven te gebruiken. 2 Daar kwam bij dat het voor Spaanse en Portugese arbeiders niet aantrekkelijk was om te gaan werken in de Nieuwe Wereld. Het loon was namelijk lager dan in Europa. Bovendien was Brazilië een land met weinig vruchtbare gebieden. 3 Volgens Klein begonnen de Europeanen Afrikaanse slaven in te voeren toen de Indianen massaal stierven aan Europese ziektes, om zodoende de lege plekken op te vullen die de Indianen hadden achtergelaten. 4 De Portugezen waren de eerste Europeanen die Afrika bezochten en slaven meenamen voor hun plantagesysteem. Klein wijst erop dat dit niet zonder geweld ging. In het midden van de 15 e eeuw plunderden de Portugezen de kusten van Afrika en namen zij slaven mee. Dit leidde tot gewelddadigheden en de Portugezen waren, volgens Klein, militair niet tegen de Afrikanen bestand. Daarom besloten de Portugezen het over een andere boeg te gooien en vreedzaam te onderhandelen met Berbers en Afrikanen over slaven. In 1445 kwam de eerste vreedzame transactie tot stand tussen Berbers en Portugezen: Europese goederen werden geruild tegen Afrikaanse slaven. 5 De slavenhandel nam volgens Klein een hoge vlucht toen de Portugese zilverproductie in Peru op volle kracht kwam. Eerst kwamen de meeste Afrikanen uit de Senegambia, de regio tussen Senegal en de Niger rivier, maar na de jaren 70 van de 16 e eeuw kwamen slaven voornamelijk uit Congo en Angola. 6 In het begin van de slavenhandel werden Afrikaanse slaven ingezet in allerlei beroepen en werkten ze in steden en op het platteland. Later verschoof hun aanwezigheid vooral naar de plantages. Slaven werden ook gebruikt in de diamantmijnen die bloeiden in de 18 e eeuw. 7 Het westen van Afrika was de eerste regio die zou participeren in de trans-atlantische slavenhandel. Klein noemt hiervoor als reden dat het westen van Afrika al contacten had met het Middellandse-Zeegebied voor de komst van de Europeanen. 8 De sociaal-economische gevolgen De trans-atlantische slavenhandel heeft een langzame ontwikkeling doorgemaakt. Vanaf 1448 werd er direct gehandeld in slaven en goud met staten in West-Afrika. 9 In de eerste drie eeuwen van de handel was het aantal slaven dat verscheept werd relatief laag. De slaven waren afkomstig uit gebieden binnen een straal van 80 kilometer van de kust. Toen de Amerikaanse vraag naar slaven steeg en de prijzen omhoog gingen veranderde de handel van aard. Slaven werden nu ook uit het binnenland gehaald en kwamen uit verschillende gebieden. Sommige gebieden konden met alleen krijgsgevangenen niet aan deze vraag voldoen en begonnen dorpen te overvallen. 10 De trans-atlantische slavenhandel liet de Afrikaanse economie niet onaangeroerd en had economische gevolgen voor de Afrikanen. Volgens Klein was het voornaamste effect van de komst van de Europeanen naar Afrika het ontstaan van nieuwe handelsroutes die ervoor zorgden dat de Atlantische westkust van Afrika open kwam te staan voor handel met de buitenwereld. De producten die verhandeld werden, waren overigens niet nieuw voor de Afrikanen; ze waren al bekend met onder meer de kleden, koperen voorwerpen en sieraden Klein, The Atlantic Slave Trade, Ibidem, Klein, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, 71, Ibidem, 52. 2

3 Een ander effect van de handel was het ontstaan van een gemengde Europees-Afrikaanse handelarenklasse. Deze klasse was onafhankelijk van Europeanen, had een goede Afrikaanse basis en luisterde niet naar het Europese gezag. 12 Klein nuanceert de sociaal-economische invloeden die de trans-atlantische slavenhandel op Afrika heeft gehad. Het is sterk afhankelijk van de regio wat de gevolgen voor Afrika zijn geweest. Oost-Afrika had al voor de komst van de Europeanen contact met niet-afrikaanse volkeren, terwijl de handel economisch van grotere betekenis was voor het relatief afgelegen centraal Afrika. Verder wijst Klein op de eerder genoemde nieuwe handelsroute over zee en dat deze niet overschat mag worden, omdat slechts een klein gedeelte van de handel via deze nieuwe route ging. De bestaande handel over land, via de Sahara, ging gewoon door. Een ander punt dat Klein noemt, is dat de slavenhandel aanvankelijk een kleine omvang had en daarom weinig invloed had op Afrikaanse oorlogsvoering of interne Afrikaanse slavenmarkten. Tot 1600 nam de Atlantische slavenhandel maar een kwart in beslag van de totale Afrikaanse slavenhandel. 13 Geleidelijk begon de slavenhandel grotere vormen aan te nemen tot het hoogtepunt in de 18 e eeuw, toen zo n slaven werden getransporteerd. 14 Dit was alleen mogelijk wanneer individuele staten meewerkten aan de levering van slaven, omdat de Europeanen die alleen niet voor elkaar kregen. Afrikaanse staten waren geregeld in oorlog met elkaar dat veel slaven opleverde. 15 De koninkrijken Congo en Benin werden grote leveranciers van slaven die via plunderingen gevangen werden genomen. 16 Door de stijgende vraag van Amerikaanse kant werden er veel meer slaven verhandeld. Dit gebeurde op zulke grote schaal dat de economieën van regio s als Angola, Congo en Biafra afhankelijk werden van de slavenhandel. 17 Duidelijk is dat de Afrikanen volop meewerkten aan de trans-atlantische slavenhandel. Zonder de toestemming van staten konden de Europeanen weinig beginnen. Voor de Afrikanen was de handel interessant, omdat het goed was voor de economie. Bovendien waren ze dan verlost van de vele krijgsgevangenen als gevolg van onderlinge oorlogen. Vooral de rijken Oyo, Benin en Dahomey handelden op grote schaal in slaven. 18 Mensen die als slaaf de overtocht naar de Nieuwe Wereld maakten, waren krijgsgevangen, dorpelingen die gevangen waren genomen of die voor straf als slaaf werden verhandeld. Dit zorgde ervoor dat er een constante stroom van slaven was. 19 Niet alle gebieden in Afrika participeerden in de slavenhandel. Een voorbeeld van een regio die zich niet met slavenhandel bezighield, is volgens Klein het havengebied van Senegambia. Dit gebied hield zich afzijdig, niet uit gebrek aan slaven, maar omdat handelaren niet of nauwelijks geïnteresseerd waren in Europese goederen. 20 Er was dus sprake een Afrikaanse slavenmarkt en de Europeanen waren afhankelijk van Afrikanen voor het verkrijgen van slaven. 21 Wat Klein suggereert in The Transatlantic Slave Trade is dat de Afrikanen de touwtjes in handen hadden wat betreft de slavenhandel en niet de Europeanen. Historicus Philip Curtin komt in The West African Coast in the Era of the Slave Trade tot een andere conclusie dan Klein. Curtin gaat ervan uit dat vooral de Europeanen de trans- Atlantische slavenhandel stimuleerden, terwijl Klein vindt dat Afrikanen minimaal een even grote rol speelden in de handel. Curtin noemt de gevolgen van de handel voor Afrika indirect. 22 Dit vind ik opmerkelijk, omdat ik de economische gevolgen zoals hierboven beschreven niet indirect zou willen noemen. The West African Coast in the Era of the Slave Trade is niet zo objectief en kritisch geschreven als het boek van Klein. Dat maakt het lastiger Curtin als bron te gebruiken voor 12 Klein, Ibidem, 55, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Philip Curtin, The West African Coast in the Era of the Slave Trade in: Philip Curtin ed., African History: From earliest times tot independence (New York 1996),

4 dit werkstuk. Klein uit geen enkel waardeoordeel met betrekking tot de trans-atlantische slavenhandel, terwijl Curtin de slavenhandel irrationeel en immoreel noemt. 23 Volgens Curtin was het irrationeel om de plantages in Amerika op te zetten: het was beter om de plantages dichtbij de herkomst van de arbeidskrachten in Afrika te huisvesten. Naar mijn mening is dit een vreemde conclusie. De slavenhandel was wellicht irrationeel vanuit het standpunt van de slaaf, voor de handelaar was deze zeer lucratief. Ten eerste werden de Afrikanen niet gezien als arbeidskrachten, maar als producten die gewoon vervoerd konden worden. Ten tweede waren plantages de inkomsten van kolonisten die in de Nieuwe, en vooral lege, Wereld woonden en dus niet in Afrika gehuisvest waren. Curtin wijst in The West African Coast in the Era of the Slave Trade op het feit dat de relatieve lage kosten om een slaaf aan te schaffen een cruciale factor was in de slavenhandel. 24 Ik vraag me af of dat het geval was. Het was zeker niet goedkoop om een slaaf aan te schaffen. Men moest een schip uitrusten en had bemanningsleden nodig om een lange en gevaarlijke reis naar Afrika te maken. Het was dus een onderneming die veel investering vereiste, en dan was het nog maar de vraag of de handel genoeg winst op zou leveren. Bovendien werden er tot ongeveer de 17 e eeuw maar tweeduizend slaven per jaar getransporteerd. Men zou verwachten dat dit aantal hoger zou liggen als de aanschaf van slaven zo goedkoop was geweest. Opmerkelijk is dat Curtin een andere reden noemt dan Klein voor het gebruik van Afrikaanse slaven ten opzichte van Europese immigranten in de Nieuwe Wereld. Volgens Curtin stierven er meer Europeanen aan (tropische) ziekten in de Nieuwe Wereld dan Afrikanen. 25 Wel noemt hij dezelfde oorzaak voor de groei als Klein: de toenemende vraag van plantages om arbeidskrachten. 26 De gevolgen voor de omgeving De trans-atlantische slavenhandel had niet alleen gevolgen voor de Afrikaanse economie. Ook de omgeving veranderde als gevolg van de handel. De slavenhandel zorgde ervoor dat Amerikaanse gewassen, zoals maïs, naar Afrika werden gebracht. Deze gewassen zorgden voor een revolutie in de Afrikaanse voedselproductie. 27 De Afrikanen maakten dankzij de Europeanen kennis met varkens, citrusvruchten, ijzer en tabak. 28 Deze gewassen en producten verdrongen langzamerhand Afrikaanse gewassen of vormden een aanvulling op dat wat al werd verbouwd. Als gevolg daarvan werd de bevolking gezonder en konden grotere groepen mensen in leven worden gehouden, waardoor de bevolking kon groeien. 29 De humanitaire gevolgen Het is lastig om aan te geven wat de gevolgen waren voor de Afrikaanse maatschappij. Voor de Afrikaanse handelaren was handel in slaven heel gewoon. Slavernij was geen onbekend fenomeen in Afrika en er werd al in slaven gehandeld tussen Afrikanen onderling en Afrikanen en Islamieten vóór de komst van de Europeanen. Wel is duidelijk dat de slavenhandel een enorme impact had op de mensen die verhandeld werden als slaaf. Sommige etnische groepen in Afrika werden compleet uitgeroeid door de handel in slaven, andere groepen herstelden zich vrij snel. Er waren groepen die zijlings betrokken waren bij de handel, zoals de Benin en anderen die volop meewerkten en profiteerden van de 23 Philip Curtin, The West African Coast, Ibidem. 25 Ibidem, Ibidem, Klein, Klein, Curtin, 125 4

5 slavenhandel zoals de Dahomey. 30 Curtin suggereert zelfs dat het grootste effect van de slavenhandel op Afrika het feit is dat Afrika zich anders had kunnen ontwikkelen als het grootste exportproduct geen mensen waren geweest. 31 Historicus Paul Lovejoy is erg uitgesproken in zijn artikel The impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A Review of the Literature : de trans-atlantische slavenhandel was een radicale breuk in de Afrikaanse geschiedenis en was van grote invloed op de verandering van de Afrikaanse maatschappij. 32 Het is lastig om aan te geven hoeveel mensen als slaaf werden verhandeld in de trans- Atlantische slavenhandel. Europeanen hielden wel bij waar ze slaven vandaan haalden en in welke aantallen, maar niet alle Europeanen waren daar even nauwkeurig in. De meeste schattingen van historici liggen rond de 11,8 miljoen mensen, waarvan er ongeveer 9 tot 10 miljoen levend in de Nieuwe Wereld aankwamen. Het is moeilijk voor te stellen dat de slavenhandel geen effect heeft gehad op de bevolking van West-Afrika. Het vangen van slaven ging gepaard met veel geweld, waardoor mensen bang waren om als slaaf te eindigen. Slaven waren niet alleen krijgsgevangenen of criminelen, maar ook doodgewone boeren en dorpelingen die overvallen werden. 33 Volgens Lovejoy werden er meer mannen dan vrouwen verscheept naar Amerika. Een reden om dit fenomeen te verklaren is dat er door Afrikanen vooral mannen werden aangeboden. 34 Een andere verklaring is volgens het artikel van Lovejoy dat kopers van slaven onder druk van de nadere afschaffing van de slavenhandel en de slavernij vooral sterke werkers wilden om het maximale uit hun investering te halen. 35 In de loop van de tijd is te zien dat het aantal kinderen onder slaven toeneemt, vooral onder slaven die verhandeld worden door de Fransen. 36 Volgens Lovejoy levert het werk van historicus Patrick Manning bewijs dat de slavenhandel impact heeft gehad op de demografische groei van Afrika. Volgens Lovejoys artikel groeide de bevolking van Afrika tijdens de slavenhandel maar minimaal (0,5 procent). Door deze minimale groei bleef Afrika achter en is er zelfs sprake geweest van een afname van de bevolking. 37 Een ander maatschappelijk gevolg van de slavenhandel is dat slavernij in Afrika zelf toenam. Minimaal 10 procent van de Afrikaanse bevolking was slaaf. Er lijkt volgens Lovejoy een verband te bestaan tussen de trans-atlantische slavenhandel en slavernij in Afrika. Het produceren van slaven voor de Amerikaanse markt zorgde ook voor meer slaven in Afrika. 38 Bovendien bleven vooral vrouwen achter, aangezien de meeste verhandelde slaven mannen waren. Dat zorgde ervoor dat polygamie toenam. 39 Verder werden er heel veel volkeren verplaatst; ongeveer tot mensen per jaar werden naar andere gebieden gebracht. 40 Daarnaast merkt Lovejoy op dat er veel verlies was van levens door slavernij, hongersnoden en ziekten. 41 Conclusie Naar mijn mening staat het vast dat de trans-atlantische slavenhandel grote gevolgen had voor de Afrikanen op economisch gebied, qua omgeving en op humanitair gebied. 30 Ibidem, Ibidem, Paul Lovejoy, The impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A Review of the Literature, The Journal of African History vol.30, no.3 (1989), Klein, Lovejoy, The impact of the Atlantic Slave Trade on Africa, 38, Lovejoy, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

6 Op economisch gebied zorgde de handel voor nieuwe handelsroutes, een nieuwe gemengde Afrikaanse handelaarklasse en groei van de economie. De gevolgen voor de omgeving waren vooral de komst van nieuwe gewassen en producten uit Amerika die een positief effect hebben gehad op de Afrikaanse bevolking. De humanitaire gevolgen van de slavenhandel voor Afrika waren de vermindering van de bevolkingsgroei, de angst om slaaf te worden, het toenemen van polygamie en de massale deportatie van bevolkingsgroepen. De trans-atlantische slavenhandel liet Afrika dus zeker niet onberoerd. Ik denk dat de gevolgen van de handel nog doorwerkten na de afschaffing van de slavenhandel aan het begin van de 19e eeuw. Slavernij was nog niet verboden en ging zowel in Amerika als in Afrika gewoon door. Bovendien bleven Europeanen illegaal Afrikanen naar de Nieuwe Wereld vervoeren. De trans-atlantische slavenhandel heeft daarom bijgedragen aan de vorming van hedendaags Afrika. Bron afbeelding: 6