Het effect van Kunst in de wijk Concepttekst voor de nieuwe versie van

Transcriptie

1 Het effect van Kunst in de wijk Concepttekst voor de nieuwe versie van Bianca Lubbers (DG Wonen en Bouwen) Sikko Cleveringa (CAL-XL) Sandra Trienekens (CAL-XL) Februari 2013 Dossier 20 1

2 Het effect van Kunst in de wijk Concepttekst voor nieuwe versie van Bianca Lubbers (DG Wonen en Bouwen), Sikko Cleveringa (CAL-XL), Sandra Trienekens (CAL-XL) Kunst in de wijk Kunst in de wijk heeft de afgelopen tien jaar een steeds grotere rol gekregen in de ontwikkeling van wijken met leefbaarheids achterstanden; Recent onderzoek laat zien dat de woningwaarde in aandachtswijken met kunst- en cultuurprojecten meer toeneemt dan in aandachtswijken zonder culturele interventies; Een samenhangende meerjarige benadering met een groot aantal projecten vergroot de kans dat kunst en cultuur echt het verschil kunnen maken in wijkontwikkeling; Bij al deze projecten is een belangrijke succesfactor het goed samengaan van professionele artistieke inbreng en actieve betrokkenheid van burgers; Kunst in de wijk kent zeer verschillende verschijningsvormen; De effectiviteit van kunst in de wijk kan toenemen door verschillende type interventies slim met elkaar te combineren en/of op basis van een wijkanalyse doelgericht te kiezen voor interventies die goed aansluiten op de gesignaleerde maatschappelijke vraag; De bewezen effecten lopen uiteen van persoonlijke ontwikkeling, sociale cohesie en publieke beeldvorming tot fysieke leefbaarheid. Voorbeelden van projecten in wijken Er is een grote diversiteit aan culturele activiteiten die potentieel maatschappelijke waarden kunnen genereren. In recent onderzoek naar het optimaliseren van sociaalartistieke interventies is de volgende typologie ontwikkeld: Grote verhalen: van professionele kunstproducties en festivals tot het valoriseren van markante gebouwen en plekken in een gebied, met impact op publieke beeldvorming en fysieke leefbaarheid; Projecten rond eigen talent: van cultureel ondernemerschap tot talentontwikkeling en cultuureducatie, met impact op fysieke leefbaarheid en persoonlijke ontwikkeling; Projecten rond eigen identiteit: van (hard core) community arts tot culturele zelforganisaties en amateurkunst, met impact op persoonlijke ontwikkeling en sociale cohesie; Kleine veranderingen: van sociaalcultureel werk tot participatieve urbane planning, met impact op sociale cohesie en publieke beeldvorming. Inspirerende voorbeelden van projecten en programma's zijn te vinden in de landelijke databank voor culturele interventies in maatschappelijke ontwikkeling: 2

3 Kunst als waardemaker Kunst en Cultuur in de Wijk heeft sinds 2000, mede dankzij de wijkenaanpak en het actieplan cultuur bereik, een steeds grotere en meer vanzelfsprekende rol gekregen in de ontwikkeling van wijken met leefbaarheidsachterstanden. De belangrijkste motieven voor - en beoogde effecten van - kunst in de wijk zijn het bevorderen van persoonlijke ontwikkeling, sociale cohesie, publieke beeldvorming en fysieke leefbaarheid (Cultuur Nieuwe Stijl, 2012). Deze effecten zijn in verschillende studies aannemelijk gemaakt, maar zijn nog maar in beperkte mate wetenschappelijk onderzocht en aangetoond. Het onderzoek Culturele Interventies in Krachtwijken (2011) laat zien dat deze interventies bijdragen aan persoonlijk welbevinden, sociale cohesie, een hogere waardering van de leefbaarheid en actief burgerschap. Onderzoek rond de van 2009 tot en met 2012 lopende Community of Practice Cultuurimpuls heeft aannemelijk gemaakt dat de woningwaarde in aandachtswijken met kunst en cultuur meer toeneemt dan in aandachtswijken zonder culturele interventies (De Kracht van Cultuur, 2011). Ook blijkt uit onderzoek dat markante gebouwen waardevol zijn voor de wijk; in wijken met veel markante gebouwen stijgt de vastgoedwaarde van omliggend vastgoed sneller. Herbestemming van cultureel erfgoed is daarom een interessante investering (Cultuurimpuls stedelijke vernieuwing, 2007). Cultuurimpuls in stedelijke ontwikkeling De Community of Practice Cultuurimpuls in Stedelijke Ontwikkeling in de periode heeft de rol van kunst als waardemaker stevig op de kaart gezet. Volgens de NICIS publicatie De Kracht van Cultuur (2011) neemt de waardering van bewoners voor de leefbaarheid sterker toe in aandachtswijken met kunst en cultuur, dan in aandachtswijken zonder cultuur. De toegenomen waardering werkt ook door in een extra toename van de woningwaarde. Volgens het onderzoek is het aannemelijk dat een investering van 100 in cultuur, resulteert in een gemiddelde stijging van de woningwaarde van per woning en dat leidt in een gemiddelde buurt van woningen in 10 jaar tot een waardestijging van 2,5 miljoen. Vooral de corporaties en andere vastgoedeigenaren hebben daar profijt van. Niet alleen wordt de verhuurbaarheid van de woningen verbeterd, ook de sloop en nieuwbouw kan worden beperkt en de verkoopbaarheid van de woningen gaat vooruit. Eerder is al aangetoond dat de opbrengsten van cultuurinvesteringen in de stadscentra veel hoger zijn dan de kosten (Atlas voor gemeenten, 2011). Nieuw is dat dit niet alleen geldt voor de centra waar de grote kunstinstellingen gevestigd zijn, maar ook voor de slechtste wijken in de stad. Meerjarige programma s Kunst in de wijk vindt vaak projectmatig en incidenteel plaats maar in toenemende mate ook in het kader van meerjarige gebiedsgerichte programma s. In dat kader waren er in 2011 ruim 100 cultuuraanjagers actief, in opdracht van meer dan 70 (deel)gemeenten (Cultuur Nieuwe Stijl, 2012). Het is aannemelijk dat een samenhangende meerjarige benadering met een groot aantal projecten en een multidisciplinaire betrokkenheid de kans vergroot dat kunst- en cultuurprojecten echt het verschil kunnen maken in wijkontwikkeling (De Kracht van Cultuur, 2011; Culturele Interventies in Krachtwijken, 2011). Uit de Community of Practice Cultuurimpuls blijkt dat er drie belangrijke randvoorwaarden zijn voor een succesvolle cultuurimpuls (die overigens ook raken aan algemene thema s in de wijkaanpak): Benut de kwaliteit van zowel culturele, als maatschappelijke professionele instellingen in de stad voor de wijk. Verleidt deze organisaties tot samenwerking met elkaar en met de burger. Belangrijke innovaties zijn diverse vormen van culturele wijkprogramma s met cultuuraanjagers als intermediair (thema vitale coalities ) 3

4 Zorg voor minder afhankelijkheid van (overheids-) subsidies. Belangrijke innovaties zijn vormen van crowdfunding, buurtcultuurfondsen en culturele obligaties (thema ondernemend maatschappelijk initiatief ). Zoek en behoud zoveel mogelijk eigenaarschap bij actieve burgers in de wijk. Belangrijke innovaties zijn diverse vormen van culturele wijkondernemingen en culturele wijkteams thema burgerschap ) Verschillende typen sociaalartistieke interventies Er is een grote diversiteit aan culturele activiteiten die potentieel maatschappelijke waarden kunnen genereren. De effectiviteit van kunst in de wijk kan toenemen door verschillende typen interventies slim met elkaar te combineren en/of op basis van een wijkanalyse doelgericht te kiezen voor interventies die goed aansluiten op een gesignaleerde maatschappelijke vraag. In recent onderzoek naar het optimaliseren van sociaalartistieke interventies is de volgende typologie ontwikkeld (Culturele Wijkteams Rotterdam, 2013): Grote verhalen: van professionele kunstproducties en festivals tot het valoriseren van markante gebouwen en plekken in een gebied, met impact op publieke beeldvorming en fysieke leefbaarheid; Projecten rond eigen talent: van cultureel ondernemerschap tot talentontwikkeling en cultuureducatie, met impact op fysieke leefbaarheid en persoonlijke ontwikkeling; Projecten rond eigen identiteit: van (hard core) community arts tot culturele zelforganisaties en amateurkunst, met impact op persoonlijke ontwikkeling en sociale cohesie; Kleine veranderingen: van sociaal-cultureel werk tot participatieve urbane planning, met impact op sociale cohesie en publieke beeldvorming. De mate waarin deze culturele activiteiten daadwerkelijk een meerwaarde zijn voor een gemeenschap en/of een gebied is o.a. afhankelijk van de artistieke kwaliteit, de actieve betrokkenheid van de betreffende burgers en de synergie tussen die twee (Cultuur Nieuwe Stijl, 2012). Het effect van culturele interventies in maatschappelijke ontwikkeling Er wordt steeds meer onderzoek gedaan naar de effecten van culturele interventies in maatschappelijke ontwikkeling. Daarbij kunnen vier effectgebieden worden onderscheiden: persoonlijke ontwikkeling, sociale cohesie, publieke beeldvorming en fysieke leefbaarheid. Hieronder per effectgebied een paar voorbeelden. Zie verder Persoonlijke ontwikkeling betreft het versterken van persoonlijke ontwikkeling van actief bij de interventie betrokken individuen. Denk aan kwaliteiten als sociale, culturele en/of economische competenties; empowerment, zingeving en identiteit. Dat culturele interventies (actieve cultuurdeelname) bijdragen aan empowerment is in veel (inter)nationale studies aangetoond, o.a. in onderzoek naar de projecten van Creative Partnerships op zo n scholen in 36 Engelse achterstandsgebieden. Deze organisatie voert het creative learning programma van de Engelse overheid uit en laat ontwikkelingen zien op de sociale en creatieve vaardigheden van de kinderen en de creatieve vaardigheden van onderwijzers en creatieve professionals. De samenwerking draagt ook bij aan een duurzame creatieve industrie (This much we know, 2007). Een muzikaal web over Rotterdam (2011) laat de bijdrage zien van de projecten van Music Matters aan de ontwikkeling van de betrokken kinderen en jongeren: de deelnemers geven aan zich gewaardeerd en in hun persoonlijke groei gesteund te voelen. Vooral bij de 4

5 Wijkorkesten leren kinderen ook sociale vaardigheden zoals luisteren naar anderen en geduld hebben. Uit onderzoek naar theaterproject Kaap de goede hoop van het Rotterdams Wijktheater blijkt dat de deelnemende bewoners als gevolg van het project beter in hun vel zitten en zich meer verbonden voelen met de wijk (Kaap goede hoop Rotterdams Wijktheater, effecten voor de wijk en de wijkbewoners, 2010). De effecten van meedoen aan de voorstelling waren beter dan wat de GGZ /RIAGG wist te bereiken met haar reguliere interventies ; mensen voelen zich erkend, zelfverzekerder en weten zich gehoord. Door het theater vergroten ze ook hun kennis van de Nederlandse taal en leren ze sociale vaardigheden die ook van pas komen bij sollicitaties zoals voor jezelf durven kiezen en het maken van oogcontact tijdens een gesprek. Sociale cohesie betreft de versterking van banden tussen de actieve deelnemers en hun directe sociale omgeving. Denk aan kwaliteiten als: sociale veiligheid, ontmoeten en verbinden (bonding en bridging). Er is een heel scala aan studies op projectniveau dat laat zien dat er ontmoetingen plaatsvinden en dat daar nieuwe verbindingen uit voort komen. Twee voorbeelden hiervan zijn: 90% van de deelnemers aan het community art project rondom het festival Jalan Jalan van Stichting ACCU vinden het festival een goede manier om met mensen uit de buurt met verschillenden culturele achtergronden in contact te komen (Jalan Jalan, 2008). Langdurige en intensieve culturele interventies resulteren in vriendschappen voor ongeveer een derde van de deelnemers aan een community art project van Spingdance ([U bevindt zich hier], 2006). Culturele Interventies in Krachtwijken (2011) laat voor drie culturele interventies in Amsterdam Nieuw-West zien dat actieve deelnemers de sociale situatie in hun buurt positiever beoordelen dan de niet bij de interventie betrokken buurtbewoners. Publieke beeldvorming betreft de verbetering van de beeldvorming over de deelnemende groep(en) bij derden en bij henzelf (zelfbeeld). Denk aan kwaliteiten als: verbeelding, identificatie en imagoverbetering. Met een impuls herbestemming heeft de rijksoverheid samen met lokale partners een impuls aan de revitalisering van (historische) architectuur en stedenbouw in aandachtswijken door processen, plannen en projecten financieel te ondersteunen. Veel kerken, schoolgebouwen, nuts gebouwen, fabrieken en publieke voorzieningen in deze wijken kwamen en komen leeg te staan en vragen vanwege hun bijzondere emotionele en cultuurhistorische waarde om herbestemming. In totaal zijn 57 herbestemmingsprojecten vanuit de Impuls Herbestemming gefinancierd. Uit onderzoek blijkt dat in wijken met veel waardevol erfgoed de vastgoedwaarde sneller stijgt (Cultuurimpuls stedelijke vernieuwing, 2007). Markante gebouwen dragen bij aan het identiteit van een wijk. Uit onderzoek naar vier community arts projecten van Kosmopolis Rotterdam blijkt dat mensen van zeer diverse achtergronden actief worden in culturele interventies en elkaar daar ontmoeten. De presentaties van deze projecten trekken mensen uit andere delen van de stad en van elders en de meerderheid van hen vindt het leuk om onbekende kanten van de spelers te zien en stelt zijn/haar beeld van de spelers positief bij (Wrikken aan beeldvorming, 2011). In een onderzoek naar festival Paradie Overschie zegt 45% van de respondenten dat hun beeld van Overschie positief is veranderd door hun bezoek aan het festival (Het effect van Paradie Overschie, 2011). Fysieke leefbaarheid betreft het bereiken van een hogere kwaliteit van de fysieke leefomgeving voor de deelnemende groep. Denk aan kwaliteiten als een aantrekkelijke, toegankelijke, eigen openbare ruimte en maatschappelijke voorzieningen; schoon, heel, veilig. Internationaal is hier het nodige onderzoek naar gedaan, bijvoorbeeld naar wijken die er met behulp van de culturele industrie weer bovenop geklommen zijn, zoals Rope Walks Quarter in 5

6 Liverpool, de wijk Gateshead in Newcastle en de wijk El Raval in Barcelona (Interruptions, 2005). Het toenmalige Ministerie van VROM onderschrijft, op basis van in Nederland verrichte studies, de conclusie dat culturele en creatieve clusters effect hebben op de revitalisering van wijken zoals Q4 in Venlo, Oud-Noord in Tilburg en het Laakkwartier-West in Den Haag (Werk in de Wijk, 2007). Recent onderzoek naar projecten gericht op collectieve herinrichting van binnenterreinen toont zowel de revitalisering als het proces van toe-eigenen van de gemeenschappelijke ruimte wat resulteert in een actieve en verantwoordelijke rol voor de bewoners (Daadkrachtige gemeenschappen, 2013). Een goed voorbeeld van een aanpak van de fysieke leefbaarheid zijn ontwerpteams die de Rijksbouwmeester inzet in aandachtswijken en gebieden met bevolkingsdaling. Dit zijn teams die op basis van een lokale ontwerpvraag interdisciplinair en met de relevante betrokkenen op zoek gaan naar oplossingsrichtingen. Deze aanpak is door diverse experts betiteld als voorbeeld van de toekomstige aanpak van ontwerpvraagstukken: bewoners en hun leefwereld staan centraal en bepalen de opgave, het gaat om kleinschalige opgaven in plaats van grootschalige herstructurering, het proces bepaald het eindresultaat, niet vooraf gestelde eindbeelden (Oog voor de buurt, 2012). Verder lezen Er zijn diverse nuttige handboeken en publicaties geschreven over de inzet van kunst in de wijkenaanpak: Culturele Interventies in Krachtwijken (Trienekens, Dorresteijn & Postma, 2011) is een studie van drie projecten in Amsterdam Nieuw-West met aandacht voor o.a. sociale cohesie en leefbaarheid. Het boek presenteert de resultaten uit onderzoek en geeft een uitgebreide achtergrondschets van (inter)nationale ontwikkelingen m.b.t. het inzetten van kunst en cultuur in stedelijke ontwikkeling en de verschillende onderdelen daarvan (planvorming, sloop, realisatie, oplevering). Kunst als Schroevendraaier (Pat van der Jagt, J. Donders en M. Brinkhuijsen, 2008) is een vroege maar nog steeds zeer toegankelijke beschrijving van zeer uiteenlopende toepassingen van kunst in de samenleving. Cultuur Nieuwe Stijl (S. Cleveringa, 2012) is een handboek voor community arts en nieuwe cultuurfuncties, met naast een algemene inleiding een stappenplan voor de ontwikkeling van sociaalartistieke projecten, gebaseerd op principes van creatieregie en de projectscan (vooral toepasbaar voor projecten waar synergie gezocht wordt tussen professionele kunst en actief burgerschap). Verbinding door Verbeelding (M. Reith, 2012) een publicatie met 35 inspirerende praktijken uit Gelderland en is specifiek voor Gelderland geschreven, maar is ook voor elders inspirerend. Maakt een interessant onderscheid tussen projecten op niveau van een locatie, de straat, de wijk, de stad en de regio, die veel werkers in de wijk zal aanspreken. Is zeer toegankelijk geschreven. Boekman 82 (2010) en HeArt & Society met inspirerende beschrijvingen van praktijken en een aantal verdiepende artikelen waarbij Boekman meer studieus is en HeArt & Society een glossy magazine. 6

7 Stedelijke transformaties in de tussentijd (red. S. Lindemann en I. Schutten, 2010) neemt het project Hotel Transvaal in de gelijknamige Haagse buurt als basis voor reflectie op de impuls voor de wijk die van het project is uitgegaan. Oog voor de buurt magazine (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2012) over de ontwerpteams van de rijksbouwmeester. Op de website van het college van rijksadviseurs is meer te lezen over de ontwerpteams en is het magazine online beschikbaar. Op de website van het nationaal Programma herbestemming is een schat aan informatie te vinden: Cultuurhistorie in de stedelijke vernieuwing van de 40 aandachtswijken: een publicatie van de voormalig rijksadviseur voor het cultureel erfgoed, met informatie over waardevolle cultuurhistorische kwaliteiten in de 40 aandachtswijken. In de publicatie Krachtwijken met Karakter van het Planbureau voor de leefomgeving is meer te lezen over de stedenbouwkundige kwaliteiten van de veertig aandachtswijken: Eberhard van der Laan, Jos van der Lans en Wim Hafkamp voerden een boeiend debat over het profijt van cultuur in de wijk. (zie: Youtube kanaal CAL-XL) 7

8 Literatuurlijst Zie cal-xl.nl/inspiratie/literatuur voor meer leestips Atlas van gemeenten (2011). Gerard Martlet & Clemens van Woerkens. Nijmegen: VOC Uitgevers. Creatieve Wijkteams Rotterdam (2013). Sikko Cleveringa, CAL-XL dossier. Cultuur Nieuwe Stijl, Praktijkboek community arts en nieuwe cultuurfuncties (2012). Sikko Cleveringa, Utrecht: CAL-XL. Culturele Interventies in Krachtwijken (2011). Sandra Trienekens, Willemien Dorresteijn & Dirk Willem Postma. Amsterdam: SWP. Cultuurimpuls stedelijke vernieuwing, Opgave (2007). Jan Brouwer & Maren Thomsen. ABF research. Delft: Ministerie van OCW. Daadkrachtige gemeenschappen (2013). Sandra Trienekens & Jan Willem Duyvendak. Te verschijnen. De Kracht van Cultuur, Effectieve cultuurimpulsen in de wijk (2011). Den Haag: NICIS. Een muzikaal web over Rotterdam: sociale en muziekeducatieve effecten van Music Matters (2011). Nelly van der Geest, Letty Ranshuysen & Sandra Trienekens. Uitgave: Stichting Music Matters Rotterdam. Het effect van Paradie Overschie. I.o.v. Woonstad Rotterdam. (2011) Sikko Cleveringa, Jochum Deuten & Sandra Trienekens. CAL-XL dossier. Interruptions: Testing the rhetoric of culturally led urban development. Malcolm Miles, in: Urban Studies, Vol.42(5/6), pp Jalan Jalan: Kunstenaars en buurtbewoners werken aan een betere buurt. (2008). Amsterdam: Kunstenaars & Co. Kaap goede hoop Rotterdams Wijktheater, effecten voor de wijk en de wijkbewoners (2010). Onderzoeksbureau OpMAAT. Rotterdam: Woonstad. This much we know Creative Partnerschips: approach and impact (2007). London: Arts Council of England. [U bevindt zich hier]: studie naar een gemeenschapskunstproject (2006). Sandra Trienekens. Utrecht: Springdance. Wrikken aan beeldvorming: Vier community art-projecten, vier verhalen. (2011) Sandra Trienekens. Uitgave: Kosmopolis Rotterdam & CAL-XL. Werk in de Wijk, Economische impulsen in stedelijke vernieuwing (2006). Den Haag: VROM. 8

9 9