Hoe meer je ervan weet, hoe gezonder je eet?

Transcriptie

1 Hoe meer je ervan weet, hoe gezonder je eet? Een kwantitatief onderzoek naar de invloed van voedingskennis (health literacy) op de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Nadine Commandeur, Studentnummer Januari 2013 Bachelorscriptie Communicatiewetenschap Universiteit Van Amsterdam Afstudeerthema Commerciële Communicatie van Gezondheid Begeleiding: Dr. Sandra Zwier Aantal woorden: Samenvatting Het doel van dit onderzoek is het in kaart brengen van de invloed van health literacy, ofwel de kennis van voeding, op de interpretatie en acceptatie van gezondheids- voedingsclaims, en de uiteindelijke kennis van een gezond voedingspatroon. Om de invloed van health literacy te onderzoeken is er een experiment onder 87 participanten uitgevoerd. Elke participant heeft hierbij een online vragenlijst ingevuld waarin verschillende items de afhankelijke variabelen hebben gemeten en waarbij de onafhankelijke variabele health literacy middels een tekst is gemanipuleerd. De ene groep heeft hierbij kennis over voeding opgedaan en de andere groep heeft geen kennis over voeding maar andere kennis opgedaan. De resultaten suggereren niet dat health literacy van invloed is op de interpretatie of acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims en acceptatie of kennis van een gezond voedingspatroon. Wel is er een positief verband gevonden tussen de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims. Dit suggereert dat hoe meer men de gezondheids- en/of voedingsclaim accepteert, hoe kritischer de gezondheids- en/of voedingsclaim wordt geïnterpreteerd. Om meer relevante uitspraken te kunnen doen is vervolgonderzoek nodig. 1. Inleiding Wanneer je op dit moment je koelkast opent is de kans groot dat je oog in oog staat met een scala aan gezonde producten. Voorbeelden hiervan zijn producten voor een lager cholesterolgehalte (Becel Pro Activ), een goede werking van de darmen (Yakult), bescherming tegen hart- en vaatziekten (Becel met Omega3-vetzuren), met extra vitaminen (Roosvicee), en zo kunnen we nog wel even doorgaan. Deze producten worden functionele voedingsmiddelen genoemd. Bij een functioneel voedingsmiddel is er door de producent een bestanddeel toegevoegd of juist verwijderd om de gezondheidswaarde van het product te verbeteren (Functionele voeding, z.j.). Aan de hand van gezondheids- en/of voedingsclaims 1

2 wordt de consument op de hoogte gebracht van de toegevoegde waarde van een product. Een gezondheidsclaim doet een uitspraak over het gezondheidseffect van een voedingsmiddel. Voorbeelden zijn de: Beschermt tegen hart- en vaatziekten of Stimuleert een goede werking van de darmen. Een voedingsclaim geeft aan of een voedingsmiddel veel of weinig van bepaalde ingrediënten bevat. Voorbeelden hiervan zijn: Bevat 10% minder vet of Extra vitamine C. Tegenwoordig kun je in een oogopslag zien hoeveel energie, suikers, vet, verzadigd vet, vitamines en/of zout een product bevat. Zowel gezondheidsclaims als voedingsclaims informeren de consument bovendien over wat een bewuste of gezonde keuze is. Ondanks alle informatie op de productverpakkingen blijkt uit onderzoek van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu [RIVM] echter dat de gemiddelde Nederlander steeds dikker wordt. Zestig procent van de mannen en vierenveertig procent van de vrouwen tussen de dertig en zeventig jaar zijn te zwaar (RIVM, 2012). Dit roept de vraag op of de veelvuldige gezondheids- en voedingsclaims op voedingsproducten invloed hebben op de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Denkt de consument misschien dat wanneer je een glas Roosvicee Aardbei met extra vitamine C hebt gedronken, het eten van vers fruit niet meer nodig is? Of dat een glas Optimel meer of minder niet uitmaakt omdat het toch de 0% vet versie is? Een andere vraag die daarom gesteld zou kunnen worden is of de claims überhaupt wel worden begrepen, en of de interpretatie en acceptatie ervan invloed hebben op de wijze waarop voeding met een gezondheids- en/of voedingsclaim in het dagelijkse voedingspatroon wordt toegepast. Bij de interpretatie en acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims zou tevens de voedingskennis ( health literacy ) een rol kunnen spelen. Deze vraagstukken vormen samen de onderzoeksvraag welke in het huidige onderzoek centraal staat: Welke invloed heeft health literacy op de kennis van consumenten van de standaarden voor een gezond voedingspatroon, en in hoeverre kan dit verklaard worden door de wijze waarop gezondheids- en voedingsclaims door consumenten worden geïnterpreteerd of geaccepteerd? De huidige studie kan een bijdrage leveren aan de doorlopende publieke discussie over gezonde voeding. Een van de doelstellingen van het huidige onderzoek is dan ook om de kloof tussen de publieke aandacht en wetenschappelijke kennis van een gezond voedingspatroon en de invloed van de interpretatie en acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims te dichten. Een andere belangrijke doelstelling is het in kaart brengen van de eventuele beperkingen van de consument op het gebied van kennis over gezonde voeding 2

3 en gezondheids- en voedingsclaims. Op de lange termijn zou een betere kennis op dit gebied een positieve invloed kunnen hebben op de volksgezondheid in het algemeen. Deze scriptie is als volgt gestructureerd: In de volgende paragraaf wordt een overzicht gegeven van bestaande literatuur over de rol van gezondheids- en voedingsclaims bij kennis over gezonde voedingspatronen. In ditzelfde stuk komen verschillende hypothesen aan de orde. Vervolgens wordt de methode van onderzoek besproken met aansluitend de resultaten. Als laatste zullen de conclusie en de discussie met aanbevelingen aanbod komen. 2. Theoretisch kader 2.1 Functionele voeding en gezondheids- en voedingsclaims Eerder consumentenonderzoek laat zien dat gezondheid een van de meest belangrijke motieven is voor de voedingskeuze van consumenten (Steptoe, Pollard & Wardle, 1995, in: Ronteltap, Sijtsema, Dagevos & Winter, 2012; Verbeke, 2005). Ook producenten is het niet ontgaan dat er steeds meer belangstelling komt voor gezonde voeding. In Europa is dan ook een stijgende lijn zichtbaar in het aantal voor de consument beschikbare functionele voedingsmiddelen (Grunert, 2010; Landström, Hursti & Magnusson, 2009, in: Niva, 2006; Verbeke, 2005). Binnen het huidige onderzoek wordt de volgende definitie van functionele voeding aangehouden: Voedsel dat qua uiterlijk lijkt op traditionele levensmiddelen die bestemd zijn voor consumptie als onderdeel van een normaal dieet, maar dat naast de basisvoedingstoffen een extra toegevoegde waarde ter bevordering van de gezondheid bevat (Roberfroid, 2000, in: Bech-Larsen & Grunert, 2003). De consument wordt op de hoogte gebracht van de toegevoegde waarde van een voedingsmiddel aan de hand van een zogenaamde claim. Claims kunnen gezien worden als een communicatietool voor het overbrengen van informatie (Leathwood, Richardson, Sträter, Todd & Van Trijp, 2007). Binnen deze claims wordt er onderscheid gemaakt tussen gezondheidsclaims en voedingsclaims. Een gezondheidsclaim refereert aan gezondheidsgerelateerde voordelen, zoals vermindert het risico op hart- en vaatziekten. Een voedingsclaim geeft informatie over de ingrediënten en of een voedingsmiddel veel of weinig van bepaalde ingrediënten bevat, bijvoorbeeld bevat omega 3 (Leathwood et al., 2007). Gezondheids- en voedingsclaims kunnen worden ingezet om de consument te informeren over of te sturen naar een gezond voedingspatroon (Bruce, 2000, in: Leathwood et al., 2007). In het huidige onderzoek wordt er onder de kennis van standaarden van een gezond voedingspatroon verstaan dat men bekend is met de door de overheid gepromote regels voor gezonde voedingspatronen, zoals de Schijf van Vijf. De Schijf van Vijf bestaat uit vijf vakken welke een overzicht geven van producten die je lichaam gezond houden. De vijf 3

4 bijbehorende regels bestaan uit eet gevarieerd, eet niet teveel en beweeg, eet minder verzadigd vet, eet genoeg groente, fruit en brood en eet veilig (Functionele voeding, z.j.). Gezondheids- en voedingsclaims zouden voordelen kunnen bieden voor de consument (Anker, Sandoe, Kamin & Kappel, 2011). Met behulp van dergelijke claims zou de consument een meer weloverwogen voedingskeuze kunnen maken (Bech-Larsen & Grunert, 2003). Door het gebruik voedingsclaims zijn de gezondheids- en/of voedingswaarden van een product relatief gemakkelijk te herkennen, waardoor het lezen van de overige voedingsinformatie deels overbodig wordt. Gezondheids- en voedingsclaims zouden de tijd en energie welke worden geïnvesteerd in het lezen en begrijpen van voedingsinformatie op de achterkant van de verpakking, kunnen reduceren. Op deze manier wordt een gezonde keuze een gemakkelijkere keuze (Anker et al., 2011). Naast de hierboven genoemde positieve kanten van gezondheids- en voedingsclaims blijft er ook veel publieke aandacht voor de vraag of deze claims niet misleidend zijn. Ze worden namelijk niet alleen ingezet om een gezonde levensstijl te promoten, ze dienen voor de producent tevens commercieel levensvatbaar te zijn. De claims zijn bovendien gericht op het genereren van een positieve emotionele reactie bij de consument, in de hoop dat de aankoopintentie stijgt (Anker et al., 2011). Naar aanleiding hiervan zijn er, om de consument te beschermen, verschillende Europese regels opgesteld voor het gebruik van de claims. Een van de regels luidt als volgt: Gezondheids- en voedingsclaims worden alleen toegestaan wanneer er wordt verwacht dat de gemiddelde consument de claim en de voordelen ervan kan begrijpen (Grunert, Scholderer, Rogeaux, 2011; Leathwood et al., 2007). Claims hebben de potentie consumenten de verkeerde richting op te sturen waardoor juist ongezonde voeding boven gezonde voeding wordt verkozen (Leathwood et al., 2007). De vraag is of dit komt door onwetendheid van de consument over gezonde voeding, het niet begrijpen van de claim of door het niet accepteren van de claim als hulpmiddel. 2.2 Kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims Voor een kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims is het van belang dat de consument beschikt over de capaciteit om gezondheidsinformatie te interpreteren. Onder een kritische interpretatie van voedings- en gezondheidsclaims wordt dan ook de capaciteit verstaan om gezondheidsinformatie en effecten van een bepaald ingrediënt te kunnen inschatten, te overdenken en niet zomaar voor waar aan te nemen. De capaciteit om gezondheidsinformatie te interpreteren wordt ook wel health literacy genoemd (Chinn, 2011). Health literacy is het vermogen van een individu om gezondheidsinformatie zo te verkrijgen, te interpreteren en te begrijpen dat de gezondheid bevorderd kan worden (Chinn, 2011). In 4

5 een tijdperk waarin de consument wordt geconfronteerd met een overvloed aan informatie wordt dit niet gemakkelijk gemaakt. Tegenwoordig hebben consumenten meer geavanceerde vaardigheden nodig om informatie te kunnen beoordelen en meer kritische mediavaardigheden om de onderliggende betekenis te kunnen achterhalen (Chinn, 2011). Hierbij moet er ook rekening gehouden worden met de motivatie om functionele voeding te proberen; hoe meer de consument is gemotiveerd, hoe dieper de verwerking van het bericht (Grunert et al., 2011). Door deze factoren bestaat de mogelijkheid dat gezondheids- en voedingsclaims zo geïnterpreteerd worden dat ze niet, of niet geheel, stroken met een gezond voedingspatroon volgens de gestandaardiseerde richtlijnen voor een gezond voedingspatroon zoals de eerder genoemde Schijf van Vijf. Op dit moment is er een schaarste aan wetenschappelijke kennis over de interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims (Grunert et al., 2011). In het huidige onderzoek wordt gekeken of health literacy een positieve invloed kan hebben op de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims en tevens op de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon: H1: Health literacy heeft een positieve invloed op een kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon. 2.3 Acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon Er wordt gesuggereerd dat health literacy niet alleen van invloed is op de interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, maar tevens van invloed kan zijn op de motivatie om functionele voeding te proberen (Ares, Giménez & Gámbaro, 2008). Diverse auteurs suggereren dat kennis van voeding invloed heeft op het voedingsgedrag (Harnack, Block, Subar, Lane & Brand, 1997, Patterson, Kristal, Lynch & White, 1995, Wardle, Parmenter & Waller, 2000, in: Ares et al., 2008). Deze verschillende empirische studies rapporteren echter tegenstrijdige conclusies met betrekking tot de relatie tussen voedingskennis (health literacy) en voedingsgedrag. Voedingsgedrag wordt in dit huidige onderzoek vertaald als de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon, wat inhoudt dat men probeert te leven naar standaarden voor een gezond voedingspatroon, zoals vermeld in de Schijf van Vijf, omdat hij/zij gelooft dat dit daadwerkelijk zou kunnen leiden tot een betere gezondheid, en dat hij/zij deze standaarden niet verwerpt of ter discussie stelt als zijnde mogelijk niet waar. Enkele van de bestaande onderzoeken opperen dat een toename van voedingskennis in verband kan worden gebracht met een hogere inname van groente en fruit (Patterson et al., 1995, Wardle et al., 2000, in: Ares et al., 2008). Uit andere onderzoeken blijkt daarentegen dat de invloed van voedingskennis op gezond voedingsgedrag relatief 5

6 klein is (Räsänen, Niinikoski, Keskinen, Helenius, Talvia & Rönnemaa, 2003, in: Ares et al., 2008). Ofwel bij een hogere health literacy zouden de standaarden voor een gezond voedingspatroon meer of minder geaccepteerd kunnen worden. Wegens de tegenstrijdigheden zal in het huidige onderzoek de invloed van health literacy op de acceptatie van standaarden van een gezond voedingspatroon nader onderzocht worden. 2.4 Acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims De motivatie om functionele voedingsmiddelen te proberen zou onder andere beïnvloed kunnen worden door de gebruikte gezondheids- en voedingclaims, welke de consument op de hoogte brengt van de toegevoegde waarde van een product voor de gezondheid (Grunert, 2010). Door verschillende functionele voedingsmiddelen met gezondheids- en voedingsclaims welke in de ogen van de consument hebben gefaald, bijvoorbeeld door een toegevoegde waarde te claimen zonder enig wetenschappelijk onderzoek, is de consument sceptischer geworden tegenover producten met gezondheids- en/of voedingsclaims. Een gevolg hiervan is dat de Europese consument terughoudender lijkt tegenover functionele voeding met gezondheids- en voedingclaims en minder snel geneigd is gezondheids- en voedingsclaims te accepteren, dit in vergelijking met de Amerikaanse consument (Grunert, 2010). Onder de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims wordt verstaan dat de consument de neiging heeft om de inhoud en betekenis van voedings- en gezondheidsclaims voor waar aan te nemen. Een van de belangrijkste positieve determinanten van acceptatie is dan ook het geloof in de voordelen voor de gezondheid van functionele voedingsmiddelen (Verbeke, 2005). Ander onderzoek beweert eveneens dat Europese consumenten in vergelijking met Amerikaanse consumenten, minder geneigd zijn functionele voedingsmiddelen te accepteren (Bech-Larsen & Grunert, 2003). Dit onderzoek suggereert tevens dat deze attitude sterk is geworteld in moeilijk te veranderen culturele waarden. Claims zijn echter sterke communicatietools en wanneer deze op een effectieve verantwoorde wijze worden toegepast hebben ze de mogelijkheid deze attitude positief te beïnvloeden (Bech-Larsen & Grunert, 2003). Daarnaast zou in het proces van acceptatie tevens leeftijd een rol kunnen spelen. Resultaten lieten bijvoorbeeld zien dat jonge consumenten meer geïnteresseerd waren in functioneel brood met een gezondheidsclaim die een bevordering van gezondheid claimde, terwijl oudere consumenten juist een claim prefereerden welke betrekking had op vermindering van het risico op een ziekte (Vassallo, Saba, Arvola, Dean, Messina, Winkelmann, Claupein, Lähteenmäki & Shepherd, 2008). De volgende hypothesen zijn hieruit voortgekomen: H2: Health literacy heeft een positieve invloed op de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon. 6

7 H3: De acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims heeft een positieve invloed op de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon. H4: De acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon heeft een positieve invloed op de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de kritische interpretatie gezondheids- en voedingsclaims. 3. Methode In de methodesectie komen de precieze stappen van het experiment aan bod. Er wordt een beeld geschetst van de participanten, het onderzoeksdesign, de opzet van het onderzoek en de procedure. Daarnaast wordt omschreven hoe de gemanipuleerde onafhankelijke variabele is geconstrueerd en hoe de afhankelijke variabelen zijn gemeten. 3.1 Participanten Iedere man of vrouw tussen de 18 en 30 jaar kwam in aanmerking voor deelname aan het experiment. De participanten zijn zowel persoonlijk als via internet benaderd. Daarbij is er gebruik gemaakt van social media (Facebook), het beschikbare adressenbestand van de onderzoeker en mond-tot-mond verspreiding. In totaal zijn 147 personen de online vragenlijst gestart, daarvan hebben 88 personen de vragenlijst volledig ingevuld, ofwel 41% van het totaal aantal participanten heeft de vragenlijst niet afgemaakt. Na de controle op leeftijd bleek er één participant buiten de leeftijdscategorie van 18 tot 30 jaar te vallen, deze werd dan ook verwijderd waardoor de uiteindelijke steekproef bestond uit 87 participanten met een gemiddelde leeftijd van 22 jaar (SD=2,88). Van de 87 participanten was 69,3% vrouw en 30,7% man, iets meer dan de helft van de participanten (52,3%) hadden een leeftijd tussen de 18 en 21 jaar. Onder de participanten was het opleidingsniveau als volgt verdeeld: 13,6% middelbaaronderwijs, 12,5% MBO, 27,3% HBO en 46,6% WO. Er is gestreefd naar een zo homogeen mogelijke groep, wat de interne validiteit bevordert. 3.2 Onderzoeksmethode In het theoretisch kader zijn er verschillende verwachtingen opgesteld welke zijn samengebracht in vier hypothesen. Deze hypothesen zijn getoetst middels een experiment. Het experiment bestond uit een manipulatie aangevuld met een vragenlijst, welke online is afgenomen. Binnen het experiment is er gebruik gemaakt van een 1-factor design, met één onafhankelijke en vier afhankelijke variabelen, waarbij een factor (de onafhankelijke variabele) is gevarieerd terwijl de andere (de afhankelijke variabelen) gelijk zijn gebleven. De onafhankelijke variabele betreft health literacy. De vier afhankelijke variabelen zijn: a) 7

8 kritische interpretatie van voedings- en gezondheidsclaims, b) acceptatie van voedings- en gezondheidsclaims, c) kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon en d) acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Het experiment heeft een zuiver experimenteel ontwerp zoals weergegeven in Figuur 1. Het zuiver experimentele ontwerp bestaat uit een experimentele groep, waaraan een experimentele stimulus is getoond, en een controlegroep waaraan een andere niet relevante stimulus is getoond. De participanten zijn via aselecte loting toebedeeld aan de experimentele- of de controlegroep. Figuur 1 Zuiver experimenteel ontwerp, alleen nameting met controlegroep. Tijdstip T 1 T 2 Groep I R X 0 1 Experimentele groep Groep II R 0 2 Controlegroep 0= waarneming X= experimentele stimulus T 1= Tijdstip 1 T 2= Tijdstip 2 R= Randomiseren 3.3 De onafhankelijke variabele Health literacy Health literacy is in dit onderzoek gedefinieerd als de capaciteit van een individu om gezondheidsinformatie te verkrijgen, te interpreteren en te begrijpen op een dusdanige manier dat de gezondheid bevorderd kan worden (Chinn, 2011). De onafhankelijke variabele, health literacy, is gemanipuleerd door de experimentele groep bloot te stellen aan een informatieve tekst over voeding die de health literacy kan bevorderen, en de controlegroep bloot te stellen aan een tekst die de health literacy niet direct bevordert (zie Bijlage 1). Als onderwerp voor de health literacy bevorderende tekst is er gekozen voor nutriëntendichtheid. Nutriëntendichtheid is de mate van aanwezigheid van belangrijke voedingsstoffen als vitamines, mineralen, eiwitten, essentiële vetzuren en vezels in een voedingsmiddel. Voedingsmiddelen hebben een hoge nutriëntendichtheid als ze een substantiële bijdrage leveren aan de vitaminen- en mineralenvoorziening en tegelijkertijd relatief weinig calorieën bevatten, bijvoorbeeld yoghurt (Nutriëntendichtheid, z.j.). Er is gekozen voor dit onderwerp omdat nutriëntendichtheid naar waarschijnlijkheid een nog onbekend begrip is voor de participanten. Daarmee wordt het risico dat een participant uit de controlegroep dezelfde kennis heeft als een participant uit de experimentele groep 8

9 verminderd. Tevens is de betekenis van het begrip begrijpelijk en gemakkelijk toepasbaar op verschillende voedingsproducten in het dagelijks leven. De controlegroep heeft ook een informatieve tekst gelezen. Deze tekst ging echter niet over voeding, maar over de natuurlijke afbreektijd van zwerfafval. Hierdoor heeft deze tekst waarschijnlijk geen invloed gehad op de health literacy. Er is gekozen voor de afbreektijd van zwerfafval omdat dit onderwerp geen directe link heeft met kennis over voeding, maar toch past bij het onderzoek omdat zwerfafval een gevolg is van voedingsconsumptie. Beide teksten, de tekst over nutriëntendichtheid (185 woorden) en de tekst over zwerfafval (175 woorden), zijn bijna even lang en zijn vooraf aan het onderzoek getest op begrijpelijkheid middels een pretest. De prestest is voorgelegd aan een kleine groep personen tussen de 18 en 30 jaar, deze groep heeft daarna niet meer aan het experiment deelgenomen. Uit de pretest kwam naar voren dat de teksten begrijpelijk waren en goed leesbaar in een relatief korte tijd. 3.4 De afhankelijke variabelen De vier afhankelijke variabelen zijn gemeten aan de hand van verschillende items in een online vragenlijst. De participant heeft de items beantwoord middels een 7-punts likertschaal, waarbij de items in stellingvorm aan de participant zijn voorgelegd Acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims. De acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims is in het huidige onderzoek gedefinieerd als de neiging om de inhoud en betekenis van voedings- en gezondheidsclaims voor waar aan te nemen. Deze variabele is gemeten middels drie stellingen over een getoond product met gezondheids- en voedingsclaims waarbij de participant op een schaal van 1 t/m 7 heeft aangegeven in hoeverre hij/zij het met een stelling eens was. De drie stellingen vormen samen een redelijk betrouwbare schaal ( = 0,797), waarbij geldt hoe hoger men op deze schaal scoorde, hoe hoger de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims was. Het product dat aan de respondenten werd getoond was een cranberry yoghurt. Op de cranberry yoghurt (zie Bijlage 2) waren de volgende gezondheids- en voedingsclaims aanwezig: 0% vet en verlaagt actief cholesterol, wetenschappelijk bewezen. De items die acceptatie meten, gaan over deze cranberry yoghurt en worden hieronder weergegeven: 1. Ik zou de cranberry yoghurt van de afbeelding eerder kiezen dan een willekeurige andere yoghurt omdat deze mijn gezondheid extra bevordert (1= helemaal mee oneens,, 7=helemaal mee eens). 2. Ik geloof dat ik mijn cholesterol kan verlagen door deze yoghurt te gebruiken (1= helemaal mee oneens,, 7=helemaal mee eens). 9

10 3. Als iemand een te hoog cholesterol heeft, vind ik dat hij of zij beter deze yoghurt kan gebruiken dan een willekeurige andere yoghurt (1= helemaal mee oneens,, 7=helemaal mee eens) Kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims. Onder de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims wordt verstaan dat de participant beschikt over de capaciteit om gezondheidsinformatie en effecten van een bepaald ingrediënt te interpreteren, te overdenken en niet zomaar voor waar aan te nemen. Door twee stellingen waarbij de participant op een schaal van 1 t/m 7 heeft aangegeven in hoeverre hij/zij het er helemaal mee oneens of helemaal mee eens was, is de variabele gemeten. Hierbij geldt hoe lager men op de schaal scoorde, hoe kritischer de interpretatie van de gezondheids- en voedingsclaims was. De betrouwbaarheid van de items is gemeten middels de correlatie, daaruit is gebleken dat de twee stellingen significant met elkaar correleren ( = 0,393, p <0,05). De items zijn specifiek toegespitst op de getoonde cranberry yoghurt (zie ook 4.1 en Bijlage 2). Onderstaand staan de stellingen welke de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims hebben gemeten: 1. Één bakje cranberry yoghurt 0% vet is beter voor de gezondheid dan één bakje magere yoghurt (1= helemaal mee oneens,, 7=helemaal mee eens). 2. Door producten te gebruiken die de cholesterol verlagend werken hoeven mensen met een verhoogd cholesterolgehalte hun voedingspatroon niet verder aan te passen (1= helemaal mee oneens,, 7=helemaal mee eens) Kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Onder kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon wordt verstaan dat de participant bekend is met de regels voor een gezond voedingpatroon volgens de Schijf van Vijf. Deze variabele is gemeten middels het voorleggen van zes verschillende voedingsregels, bestaande uit drie regels van de Schijf van Vijf en drie voedingsfabels. Hierbij heeft de participant per voedingsregel, op een schaal van 1 t/m 7 lopend van zeker niet tot zeker wel, aangegeven of hij/zij denkt dat deze wel of niet behoort tot de door de overheid gepromote regels voor gezonde voeding, de regels van de Schijf van Vijf. Door hercodering van de stellingen van de voedingsfabels geldt hoe hoger men op de schalen scoorde, hoe hoger de kennis van standaarden voor en gezond voedingspatroon was. Uit een factoranalyse, met daarin de zes items, is gebleken dat er drie componenten zijn met een eigenwaarde boven de 1. Op basis hiervan is de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon onderverdeeld in drie componenten, namelijk: Component 1), Component 2) en Component 3). Vanwege de complexe interpretatie van de componenten is 10

11 er gekozen deze geen specifieke naam te geven, zie Bijlage 3 voor een overzicht van de componenten en bijhorende items. Elk component bestaat uit twee items welke iets met elkaar gemeen hebben. Per component is de betrouwbaarheid van de schaal gemeten, waarbij zowel Component 1 ( 0,443), Component 2 ( 0,443) als Component 3 ( 0,350) geen erg betrouwbare schalen vormen. Onderstaand zijn de verschillende stellingen weergegeven, in de vragenlijst zijn de stellingen random door elkaar gemixt: Regels Schijf van Vijf (regels van de overheid): 1. Door elke dag voldoende groenten en fruit te eten, verklein je het risico op hart- en vaatziekten en bepaalde vormen van kanker (1= zeker niet,.., 7= zeker wel). 2. Onverzadigd vet verkleint de kans op hart- en vaatziekten en is goed voor je cholesterol (1= zeker niet,.., 7= zeker wel). 3. Vitamine D is belangrijk voor je botten en het goed functioneren van de cellen in je lichaam (1= zeker niet,.., 7= zeker wel). Geen regels Schijf van Vijf (fabels): 1. De hoeveelheid calorieën in een Magnum is gelijk aan de hoeveelheid calorieën in een pakje boter (1= zeker niet,.., 7= zeker wel). 2. Van koffie en andere cafeïne bevattende producten kun je uitdrogen (1= zeker niet,.., 7= zeker wel). 3. Na uur eten kan leiden tot overgewicht omdat je verbranding dan langzamer gaat (1= zeker niet,.., 7= zeker wel) Acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon De acceptatie van de standaarden voor een gezond voedingspatroon houdt in dat de participant probeert te leven naar standaarden voor een gezond voedingspatroon, zoals vermeld in de Schijf van Vijf, omdat hij/zij gelooft dat dit daadwerkelijk zou kunnen leiden tot een betere gezondheid, en dat hij/zij deze standaarden niet verwerpt of ter discussie stelt als zijnde mogelijk niet waar. Deze variabele is gemeten middels drie stellingen waarbij de participant op een schaal van 1 t/m 7 heeft aangegeven in hoeverre de stellingen zelden tot nooit of zeer vaak op hem/haar van toepassing waren. Hierbij geldt hoe hoger men op de schaal scoorde, hoe hoger de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon was. De drie stellingen vormen samen een redelijk betrouwbare schaal ( = 0,644). Onderstaand staan de drie stellingen welke acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon meten: 11

12 1. Ik beweeg regelmatig omdat beweging belangrijk is voor de ondersteuning van een gezond voedingspatroon (1= zelden tot nooit,.., 7= zeer vaak). 2. Ik probeer niet te veel snacks en andere voedingsproducten met relatief weinig essentiële voedingsstoffen te eten (1= zelden tot nooit,.., 7= zeer vaak). 3. Ik eet bewust elke dag groente en fruit ter bevordering van mijn gezondheid (1= zelden tot nooit,.., 7= zeer vaak). 3.5 Manipulatiecheck Middels een manipulatiecheck is getest of de manipulatie van health literacy is opgevat zoals door de onderzoeker bedoeld. De controle is gedaan aan de hand van twee directe vragen aan het einde van de vragenlijst. De eerste vraag toetste of de participant heeft onthouden welke tekst is gelezen. Middels de tweede vraag is gemeten of de participanten hebben begrepen wat nutriëntendichtheid betekent. Van de drie antwoordmogelijkheden in vraag twee is antwoord b, de juiste. Onderstaand zijn de twee vragen welke de manipulatiecheck vormen te lezen: 1. Welke tekst heeft u gelezen? a. De tekst over nutriëntendichtheid. b. De tekst over zwerfafval. 2. Wat is nutriëntendichtheid? a. Nutriëntendichtheid geeft aan hoeveel voedingsstoffen je op een dag binnen hebt gekregen. b. Nutriëntendichtheid is het aantal aanwezige voedingsstoffen als vitamines, mineralen, eiwitten, essentiële vetzuren en vezels in een voedingsmiddel. c. Nutriëntendichtheid is het gewicht van de voedingsstoffen binnen een bepaald voedingsmiddel. 3.6 Procedure Er is gekozen voor een online vragenlijst welke de participanten thuis konden invullen zonder toezicht van de onderzoeker. De vragenlijst, inclusief de manipulatie, is opgesteld in het programma Qualtrics, daarbij is er gekozen voor volledige anonimiteit van de participanten. Alle participanten hadden via de , social media of persoonlijk contact een uitnodiging met daarin de link naar het onderzoek ontvangen. De participanten werden niet op de hoogte gesteld van de precieze aard en doel van het onderzoek. Direct na het openen van de link werd de welkomstpagina geopend, waarop stond wat de participant te wachten stond en waar tevens de ethische code op werd vermeld. Alvorens deelname aan het onderzoek akkoord moesten de participanten akkoord gaan door op het pijltje volgende te klikken. 12

13 Na de welkomstpagina volgde de manipulatie. Deze bestond voor de experimentele groep uit een informatieve tekst over nutriëntendichtheid en voor de controlegroep uit een informatieve tekst over zwerfafval. De participant werd random in de experimentele of de controle groep geplaatst en wist zelf niet in welke groep hij/zij zat. Daarna werd het product getoond, de cranberry yoghurt met gezondheids- en voedingsclaim, deze was voor beide groepen precies hetzelfde. Na het zien van het product volgde de vragenlijst, welke voor beide groepen hetzelfde was. In de vragenlijst werd als eerste de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims gemeten, daarna de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, vervolgens de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon en als laatste afhankelijke variabele de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Na de afhankelijke variabelen volgden de twee vragen voor de manipulatiecheck. Als laatste volgden nog enkele demografische vragen, te weten: sekse, leeftijd en opleidingsniveau. De vragenlijst werd beëindigd met een dankwoord, waarna de gegevens automatisch werden opgeslagen in Qualtrics. Het was niet mogelijk vragen over te slaan of terug te gaan naar een eerdere pagina. Het invullen van de vragenlijst duurde tussen de 5 en 10 minuten. 4. Resultatensectie De resultatensectie bestaat uit drie onderdelen; de manipulatiecheck, de hypothesetoetsing en extra resultaten. Binnen deze onderdelen worden verschillende resultaten gepresenteerd. 4.1 Manipulatiecheck Voordat er uitspraken gedaan konden worden over de resultaten van het experiment was het van belang te weten of de manipulatie van health literacy efficiënt is geweest. Om te kijken of de manipulatie was gelukt, is er een manipulatiecheck uitgevoerd middels een INDEPENDENT T-test, met als onafhankelijke variabele health literacy, waarbij er onderscheid werd gemaakt tussen de tekst over zwerfafval (1) en de tekst over nutriëntendichtheid (2), en als afhankelijke variabele de manipulatievraag welke tekst heeft u gelezen?, waarbij er gekozen kon worden tussen de tekst over zwerfafval (1) en de tekst over nutriëntendichtheid (2). Doordat elke participant de manipulatievraag correct had beantwoord, kon de toets geen resultaat weergeven. Dit betekent dat de groep participanten die de tekst over zwerfaval hadden gelezen, de manipulatievraag allemaal goed hadden (M =1,00, SD =0,00), dit geldt ook voor de groep participanten die de tekst over nutriëntendichtheid hadden gelezen (M =2,00, SD =0,00). Omdat elke participant de vraag correct heeft beantwoord kan worden geconcludeerd dat de inhoud van de teksten door de participant is opgemerkt als bedoeld. 13

14 4.2 Hypothesetoetsing H1: Health literacy heeft een positieve invloed op een kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Om na te gaan of de manipulatie van health literacy van invloed is op de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, is er een eenwegs-variantieanalyse (One way ANOVA) uitgevoerd met als onafhankelijke variabele health literacy en als afhankelijke variabele de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims. Uit de analyse is gebleken dat er geen significant effect was van de manipulatie van health literacy op de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, F(1, 85)= 1,857, p =0,117. Dat houdt in dat wanneer men tekst over nutriëntendichtheid had gelezen, men de gezondheidsen voedingsclaims gemiddeld niet kritischer interpreteerde (M =2,37, SD =1,189), dan wanneer men de tekst over zwerfafval had gelezen (M =2,06, SD =0,88). Hypothese 1 kan daarmee niet worden bevestigd. De kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon is gemeten middels zes items op een schaal van 1 t/m 7. De items hebben de mate waarin de participant dacht dat een item wel of niet tot de schijf van vijf behoorde gemeten. Zoals in de methode naar voren is gekomen wordt deze variabele gemeten middels drie componenten, te weten: Component 1, Component 2 en Component 3. De zes items zijn aan de hand van een factoranalyse aan deze drie componenten toegedeeld, waarbij elk component bestaat uit twee items welke iets met elkaar gemeen hebben (zie Bijlage 3). Om na de te gaan of de manipulatie van health literacy een effect heeft op de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon, is er een eenwegs-variantieanalyse (One way ANOVA) uitgevoerd, met als onafhankelijke variabele health literacy en als afhankelijke variabele de drie componenten van kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Uit de analyse is gebleken dat er geen significant effect was van de manipulatie van health literacy op de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Dit houdt in dat geen van de drie componenten een significant effect lieten zien, Component 1: F(1, 85) =0,268, p =0,606, Component 2: F(1, 85) =2,726, p =0,102, Component 3: F(1, 85) =0,431, p =0,513. Wanneer men de tekst over nutriëntendichtheid had gelezen, was de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon gemiddeld niet hoger (Component 1: M =10,11, SD =2,37, Component 2: M =9,13, SD =2,45, Component 3: M =7,40, SD =2,78), dan wanneer men de tekst over zwerfafval had gelezen (Component 1: M =9,83, SD =2,64, Component 2: M =8,24, SD =2,60, Component 3: M 14

15 =7,02, SD =2,54). Dit betekent dat ook de tweede verwachting in Hypothese 1 niet kan worden bevestigd. Uit bovenstaande resultaten met betrekking tot Hypothese 1 kan worden gesteld dat Hypothese 1 moet worden verworpen. H2: Health literacy heeft een positieve invloed op de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Om na te gaan of de manipulatie van health literacy van invloed is op de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, is er een eenwegs-variantieanalyse (One way ANOVA) uitgevoerd, met als onafhankelijke variabele health literacy en als afhankelijke variabele acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims. Uit de analyse is gebleken dat er geen significant effect was van de manipulatie van health literacy op de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, F(1, 85) =0,744, p =0,391. Dat houdt in dat wanneer men de tekst over nutriëntendichtheid had gelezen men gezondheids- en voedingsclaims gemiddeld niet meer accepteerde (M =3,73, SD =1,35), dan wanneer men de tekst over zwerfafval had gelezen (M =3,49, SD =1,25). Dit betekent dat de eerste verwachting in Hypothese 2 niet kan worden bevestigd. Ook voor het toetsen van het effect van de manipulatie van health literacy op de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon, is er een eenwegs-variantieanalyse (One way ANOVA) uitgevoerd, met als onafhankelijke variabele health literacy en als afhankelijke variabele acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Uit de analyse is gebleken dat er geen significant effect is van de manipulatie van health literacy op de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon, F(1, 85) =3,402, p =0,069. Dit betekent dat wanneer men de tekst over nutriëntendichtheid had gelezen men de standaarden voor een gezond voedingspatroon gemiddeld niet meer accepteerde (M =4,87, SD =1,08), dan wanneer men de tekst over zwerfafval had gelezen (M =5,29, SD =0,99). Dit betekend dat ook de tweede verwachting in Hypothese 2 niet kan worden bevestigd. Uit bovenstaande resultaten met betrekking tot Hypothese 2 kan worden gesteld dat Hypothese 2 moet worden verworpen. H3: De acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims heeft een positieve invloed op de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon. De variabele acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims is in het experiment niet gemanipuleerd maar gemeten als een afhankelijke variabele. Middels de mediaan (Mdn 15

16 =3,67, N =87) zijn de resultaten in twee groepen verdeeld, namelijk meer geaccepteerd (N =39) en minder geaccepteerd (N =48). Op deze manier is de afhankelijke variabele omgezet naar een onafhankelijke variabele. Om na te gaan of er een verband was tussen de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims en de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, is er een eenwegs-variantieanalyse (One way ANOVA) uitgevoerd, met als onafhankelijke variabele de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims (meer versus minder geaccepteerd) en als afhankelijke variabele de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims. Uit de analyse is gebleken dat er een significant positief verband was tussen de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, F(1, 85) =10,382, p <0,05. Dat houdt in wanneer men de gezondheids- en voedingsclaims meer accepteerde, men de gezondheids- en voedingsclaims gemiddeld kritischer interpreteerde (M =2,60, SD =1,12), dan wanneer men de gezondheids- en voedingsclaims minder accepteerde (M =1,91, SD =0,90). Daarmee kan de eerste verwachting in Hypothese 3 worden bevestigd. Er is tevens middels een eenwegs-variantie getoetst of er een verband bestaat tussen de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims en de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Uit de eenwegs-variantieanalyse (One way ANOVA), met als onafhankelijke variabele de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims (meer versus minder geaccepteerd) en als afhankelijke variabele de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon, bleek dat er geen significant verband was tussen de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon, F(1, 85)=0,334, p =0,565. Dit betekent dat wanneer men de gezondheidsen voedingsclaims meer accepteerde, men de standaarden voor een gezond voedingspatroon gemiddeld niet meer accepteerde (M =5,00, SD =1,00), dan wanneer men de men de gezondheids- en voedingsclaims minder accepteerde (M =5,13, SD =1,11). De tweede verwachting in Hypothese 3 kan daarmee niet worden bevestigd. Uit bovenstaande resultaten met betrekking tot Hypothese 3 kan worden gesteld dat de eerste verwachting in Hypothese 3 kan worden aangenomen en de tweede verwachting moet worden verworpen. H4: De acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon heeft een positieve invloed op de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de kritische interpretatie gezondheids- en voedingsclaims. De variabele Acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon is in het experiment niet gemanipuleerd maar gemeten als een afhankelijke variabele. Verschillende items en met antwoordschaal van 1 t/m 7 hebben de mate van acceptatie gemeten. Middels 16

17 de mediaan (Mdn =5,00, N =87) zijn de resultaten verdeeld in twee groepen, namelijk meer geaccepteerd (N =41) en minder geaccepteerd (N =46). Op deze manier is de afhankelijke variabele omgezet naar een onafhankelijke variabele. Om na te gaan er een verband was tussen de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon en de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, is er een eenwegs-variantieanalyse (One way ANOVA) uitgevoerd, met als onafhankelijke variabele de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon (meer versus minder geaccepteerd) en als afhankelijke variabele de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims. Uit deze analyse is gebleken dat er geen significant verband was tussen de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon, en de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, F(1, 85)=0,010, p =0,919. Dit betekent dat wanneer men de standaarden voor een gezond voedingspatroon meer accepteerde, men de gezondheidsen voedingsclaims gemiddeld niet meer accepteerde (M =3,60, SD =1,21) dan wanneer men de gezondheids- en voedingsclaims minder accepteerde (M =3,63, SD =1,39). Dit betekent dat de eerste verwachting in Hypothese 4 niet kan worden bevestigd. Ook is er middels een eenwegs-variantieanalyse (One way ANOVA) getoetst of er en verband was tussen de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon en de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims. Uit de eenwegsvariantieanalyse, met als onafhankelijke variabele acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon (meer versus minder geaccepteerd) en als afhankelijke variabele de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, is gebleken dat er geen significant verband was tussen de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon, en de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, F(1, 85) =1,016, p =0,316. Dat houdt in dat wanneer men de standaarden voor een gezond voedingspatroon meer accepteerde, men de gezondheids- en voedingsclaims gemiddeld niet kritischer interpreteerde (M =2,10, SD =0,92), dan wanneer men de gezondheids- en voedingsclaims minder accepteerde (M =2,33, SD =1,16). Daarmee kan ook de tweede verwachting in Hypothese 4 niet worden bevestigd. Uit bovenstaande resultaten met betrekking tot Hypothese 4 kan worden gesteld dat Hypothese 4 moet worden verworpen. 4.3 Extra resultaten Aan het einde van de vragenlijst zijn er drie demografische vragen gesteld over sekse, leeftijd en opleidingsniveau. Middels regressieanalyses is gekeken of deze demografische variabelen de resultaten in de afhankelijke variabelen konden verklaren. Uit de 17

18 regressieanalyse is gebleken dat leeftijd en geslacht invloed hadden op enkele afhankelijke variabelen. De regressieanalyse met acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon als afhankelijke variabele en leeftijd als onafhankelijke variabele, toonde een significant model, F(1, 85) =5,668, p <0,05. Er bleek een positief verband te zijn tussen leeftijd en de mate van acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon: met elk extra leeftijdsjaar nam de mate van acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon naar schatting 0,250 toe op een schaal van 1 ( zelden tot nooit ) tot 7 ( zeer vaak ), p <0,05, 95% CI [0,02, 0,17]. Ook liet de regressieanalyse met Component 1 (kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon) als afhankelijke variabele en leeftijd als onafhankelijke variabele een significant model zien, F(1, 85)= 8,230, p <0,05. Er bleek een positief verband te zijn tussen leeftijd en Component 1: met elk extra levensjaar nam de mate van kennis met betrekking tot Component 1 naar schatting 0,297 toe op een schaal van 1( zeker niet ) tot 7 ( zeker wel ), p < 0,05, 95% CI [0,08, 0,44]. Tevens toonde de regressieanalyse met Component 3 (kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon) als afhankelijke variabele en sekse als onafhankelijke variabele, een significant model, F(1, 85) =3,828, p <0,05. Er bleek een negatief verband te zijn tussen sekse en Component 3: wanneer men vrouw was nam de mate van kennis van standaarden met betrekking tot Component 3 naar schatting 0,208 af op een schaal van 1( zeker niet ) tot 7( zeker wel ), p <0,05, 95% CI [-2,39, 0,02]. 5. Conclusie Het huidige onderzoek heeft onderzoek gedaan naar de verwachting dat health literacy invloed heeft op de kennis van consumenten van de standaarden voor een gezond voedingspatroon. Daarbij is er gekeken naar in hoeverre dit verklaard kan worden door de wijze waarop gezondheids- en voedingsclaims door consumenten worden geïnterpreteerd of geaccepteerd. De resultaten uit het experiment in dit onderzoek laten niet zien dat de manipulatie van health literacy een effect heeft op de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, en kennis van standaarden voor en gezond voedingspatroon. Dit komt niet overeen met de verwachting in Hypothese 1, health literacy heeft een positieve invloed op een kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Ook voor de verwachting in Hypothese 2, health literacy heeft een positieve invloed op de acceptatie van gezondheids- en 18

19 voedingsclaims, en de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon, is geen ondersteuning gevonden. Het huidige onderzoek toonde wel een verband tussen de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims aan de ene kant, en de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims aan de andere kant. Dit betekent dat wanneer men gezondheids- en voedingsclaims op voedingsmiddelen meer accepteert, men de deze kritischer interpreteert dan wanneer men de gezondheids- en voedingsclaims minder accepteert. Er is echter geen verband gevonden tussen de acceptatie van gezondheids- en voedingclaims, en de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Dit betekent dat de eerste verwachting in Hypothese 3, de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims heeft een positieve invloed op de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, is bevestigd maar de tweede verwachting, de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims heeft een positieve invloed op de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon, is verworpen. Ten slotte heeft dit onderzoek ook het verband tussen de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon en de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, of de kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims niet aan kunnen tonen. Daarmee is ook Hypothese 4, de acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon heeft een positieve invloed op de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims, en de kritische interpretatie gezondheids- en voedingsclaims, niet aangenomen. De gezamenlijke resultaten uit het huidige onderzoek geven een antwoord op de hoofdvraag welke in dit onderzoek centraal staat, namelijk: Welke invloed heeft health literacy op de kennis van consumenten van de standaarden voor een gezond voedingspatroon, en in hoeverre kan dit verklaard worden door de wijze waarop gezondheids- en voedingsclaims door consumenten worden geïnterpreteerd of geaccepteerd? De huidige resultaten suggereren dat health literacy geen tot weinig invloed heeft op de kennis van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Deze conclusie moet echter met de nodige omzichtigheid worden bezien. Het enige wat op basis van dit onderzoek gezegd kan worden is, dat kennis over nutriëntendichtheid geen tot weinig invloed lijkt te hebben op de verschillende afhankelijke variabelen. Over de invloeden van andere aspecten van health literacy kan vooralsnog geen uitspraak worden gedaan. In de discussie zal op dit punt nader worden ingegaan. 19

20 6. Discussie en aanbevelingen Er bestaat op dit moment een schaarste aan wetenschappelijke kennis over de interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims (Grunert et al., 2011). In het huidige onderzoek is gekeken naar het eventuele effect van health literacy op de interpretatie van gezondheidsen voedingsclaims. Deze resultaten tonen echter vooralsnog geen zichtbare effecten aan. Er is tevens gekeken naar een eventueel verband tussen de acceptatie en de interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims. De resultaten suggereren dat een hoge mate van acceptatie een positieve invloed kan hebben op de kritische interpretatie van gezondheidsen voedingsclaims. Deze bevinding zou een aanleiding kunnen zijn voor vervolgonderzoek naar de interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims en de eventuele invloed van de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims. Vervolgonderzoek kan daarmee het te kort aan wetenschappelijke kennis op dit gebied aanvullen. Bovendien is er onderzocht of health literacy invloed heeft op de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims en kennis en acceptatie van standaarden voor een gezond voedingspatroon. Ook hier tonen de resultaten geen zichtbare effecten. Dit betekent echter niet dat health literacy in het algemeen geen invloed kan hebben op deze variabelen. Op basis van dit onderzoek kan alleen gesteld worden dat kennis over nutriëntendichtheid waarschijnlijk geen tot weinig invloed heeft gehad, maar andere aspecten van health literacy zouden daarentegen wel van invloed kunnen zijn. Het onderzoek naar de invloed van health literacy op de verschillende variabelen vereist dan ook het nodige vervolgonderzoek, waarbij meerdere aspecten en vormen van health literacy moeten worden meegenomen. Zoals eerder ter sprake is gekomen lijkt de Europese consument in vergelijking met de Amerikaanse consument terughoudender met betrekking tot de acceptatie van gezondheidsen voedingsclaims (Grunert, 2010). Ook het huidige onderzoek suggereert aan de hand van de resultaten dat de acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims laag was. De resultaten laten zien dat maar 20% van de participanten geloofden dat de gekozen cranberry yoghurt cholesterolverlagend kan werken, en maar 26% van de participanten zou de cranberry yoghurt eerder kiezen dan een andere willekeurige yoghurt omdat deze de gezondheid extra kan bevorderen. Daarbij meende maar 40% dat mensen met een te hoog cholesterol de cranberry yoghurt beter zouden kunnen gebruiken dan een andere willekeurige yoghurt. Toch maken steeds meer producenten gebruik van gezondheids- en voedingsclaims op hun producten, en is er in Europa een stijgende lijn zichtbaar in het aantal beschikbare functionele voedingsmiddelen (Grunert, 2010; Landström et al., 2009, in Niva, 2006; Verbeke, 2005). Deze ontwikkeling roept de vraag op of de stijging van het aantal functionele voedingsmiddelen en de daling in acceptatie misschien met elkaar in verband staan. Wordt 20

21 de consument door de overmatige blootstelling aan deze producten misschien sceptischer of terughoudender? Hierop volgt de vraag of een lage acceptatie van gezondheids- en voedingsclaims een bedreiging zou kunnen vormen voor het succes van het gebruik ervan op voedingsproducten. Dergelijke vragen vereisen echter vervolgonderzoek. De gemiddelde leeftijd van de participanten in het huidige onderzoek was 22 jaar, wat relatief jong is. De gekozen gezondheidsclaim op het voedingsproduct in de huidige studie was cholesterolverlagend. Wanneer er wordt gekeken naar de gemiddelde leeftijd en de gekozen claim zou afgevraagd kunnen worden of deze claim wel past bij de gekozen doelgroep (18-30 jaar). Zoals Vassallo et al (2008) al suggereerden, kan leeftijd van invloed zijn op het interpreteren en/of meer accepteren van een claim. Voor de invloed van leeftijd op de acceptatie en interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims is in het huidige onderzoek geen ondersteuning gevonden. Dit resultaat zou echter verklaard kunnen worden door het kleine verschil tussen de oudste en jongste participant, meer dan de helft (52,3%) van de participanten had een leeftijd tussen de 18 en 21 jaar. Wanneer de keuze van de gezondheidsclaim beter bij de leeftijdscategorie had gepast, zou de uitkomst mogelijk anders geweest kunnen zijn. Ook voor deze vraag is vervolgonderzoek nodig waarbij er wordt aangeraden extra aandacht te besteden aan de congruentie tussen de doelgroep en de gekozen gezondheids- of voedingsclaims. Om een meer relevante bijdrage te kunnen leveren aan de publieke discussie, een betere aanvulling te kunnen zijn voor de wetenschap en een grotere maatschappelijke relevantie te behalen, blijkt uit bovenstaande dat vervolgonderzoek is aan te bevelen. Het huidige onderzoek heeft enkele invloeden van de kennis van nutriëntendichtheid kunnen uitsluiten en aantonen. Toch blijven er veel vragen onbeantwoord en kan er pas gesproken worden over de eventuele invloeden van health literacy wanneer dit begrip in een breder perspectief wordt onderzocht. Vervolgonderzoek op het gebied van health literacy en de invloed op de kennis van een gezond voedingspatroon en de acceptatie en kritische interpretatie van gezondheids- en voedingsclaims, is maatschappelijk en wetenschappelijk, dan ook zeer relevant. Referenties Anker, T.B., Sandoe, P., Kamin, T. & Kappel, K. (2011). Health branding ethics. Journal of Business Ethics,104, doi: /s Ares, G., Giménez, A. & Gámbaro, A. (2008). Influence of nutritional knowledge on doi: /j.appet Bech-Larsen, T. & Grunert, K. G. (2003). The perceived healthiness of functional foods. A 21

22 conjoint study of Danish, Finnish and American consumers' perception of functional foods. Appetite, 40, doi: /s (02)00171-x Chinn, D. (2011). Critical health literacy: A review and critical analysis. Social Science & Medicine, 73, doi: /j.socscimed Grunert, K.G. (2010). European consumers acceptance of functional foods. New York Academy of Science, 1190, doi: /j x Grunert, K. G., Scholderer, J. & Rogeaux, M. (2011). Determinants of consumer understanding of health claims. Appetite, 56, doi: /j.appet Landström, E., Hursti, U. K. & Magnusson, M. (2009). Functional Foods compensate for an unhealthy lifestyle. Some Swedish consumers impressions and perceived need of functional foods. Appetite, 53, doi: /j.appet Leathwood, P. D., Richardson, D. P., Sträter, P., Todd, P. M. & van Trijp, H. C. M. (2007). Consumer understanding of nutrition and health claims: Sources of evidence. British Journal of Nutrition, 98, doi: /s x Niva, M. (2006). All foods affect health : Understandings of functional foods and healthy eating among health-orientated Finns. Appetite, 48, doi: /j.appet Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). (2012). Nederlandse buik steeds dikker. Opgehaald van Nieuwsberichten/2012/Nederlandse_buik_steeds_dikker Ronteltap, A., Sijtsema, S. J., Dagevos, H. & de Winter, M. A. (2012). Construal levels of healthy eating. Exploring consumers interpretation of health in de food context. Appetite, 59, doi: //j.appet Vassallo, M., Saba, A., Arvola, A., Dean, M., Messina, F., Winkelmann, M., Claupein, E., Lähteenmäki, L. & Shepherd, R. (2008). Willingness to use functional breads: Applying the Health Belief Model across four European countries. Appetite, 52, doi: /j.appet Verbeke, W. (2005). Consumer acceptance of functional foods: socio-demographic, cognitive and attitudinal determinants. Food Quality and Preference, 16, doi: /j.foodqual Voedingscentrum (z.j.). Functionele voeding. Opgehaald van Zuivel en Gezond (z.j.). Nutriëntendichtheid. Opgehaald van 22

23 Bijlagen Bijlage 1 Gemanipuleerde teksten voor de onafhankelijke variabele health literacy. Tekst 1: Nutriëntendichtheid Waarom hebben groenten, fruit, graanproducten, zuivel, vlees en vetten een prominente plaats in de Schijf van Vijf? Omdat ze belangrijke leveranciers zijn van voedingsstoffen als vitamines, mineralen, eiwitten, essentiële vetzuren en vezels. Ofwel: deze basisvoedingsmiddelen hebben een hoge nutriëntendichtheid. Dit in tegenstelling tot snacks, koek, snoep, gebak en sauzen. Die leveren vaak relatief veel calorieën en dat maakt de energiedichtheid hoog, maar de nutriëntendichtheid laag. Voedingsmiddelen hebben een hoge nutriëntendichtheid als ze een substantiële bijdrage leveren aan de vitamine- en mineralenvoorziening en tegelijkertijd relatief weinig calorieën leveren. De nutriëntendichtheid van melk en zuivelproducten is hoog. Zo wordt 65 à 70% van de inname van calcium, 45 à 50% van de inname van vitamine B2 en 25% van de inname van eiwit en zink geleverd door melk en zuivelproducten. Daarnaast draagt zuivel slechts voor 15% bij aan de energie-inname (inclusief kaas, exclusief boter). Voor een goede gezondheid wordt aanbevolen om vaker te kiezen voor voedingsmiddelen met een hoge nutriëntendichtheid en bewust te letten op een verminderde inname van verzadigd en transvet, cholesterol, toegevoegde suiker en zout. Tekst 2: Zwerfafval Afval op straat en in het groen vergaat vaak maar traag; zwerfafval kan dus jarenlang voor ergernis en vervuiling zorgen. Kauwgom vergaat pas na minstens 20 jaar, een aluminium drankblikje vergaat nauwelijks. Schattingen van de totale hoeveelheid zwerfafval in Nederland lopen uiteen van 50 miljoen tot bijna 300 miljoen kilo per jaar. Als we zwerfafval niet opruimen, duurt het lang voordat het vanzelf verdwenen is. De afbreektijden voor afval variëren van enkele weken tot een eeuwigheid. Voorbeelden van de afbreektijd in jaren van verschillende soorten afval zijn te lezen in onderstaande tabel. Soort afval Afbreektijd in jaren Krant 0,1-0,5 Kartonnen drinkbeker 0,5 23

24 Sigarettenpeuk 2 Bananenschil 1 3 Plastic frisdrankflesje 5-10 Plastic zak Kauwgom Gemeenten, Rijkswaterstaat en de beheerders van natuurgebieden maken de openbare ruimte schoon, maar daar hangt wel een prijskaartje aan. In 2010 kostte de opruimactie van openbare ruimten 250 miljoen euro. Dat is 15 euro per inwoner van Nederland. Het eenmalig verwijderen van kauwgom uit een winkelcentrum kost al euro. Gooi uw afval, ook kleinere resten zoals kauwgom, sigarettenpeuken of tissues, altijd in de vuilnisbak. 24

25 Bijlage 2 Cranberry yoghurt met een gezondheids- en voedingsclaim. 25