5.9. Dierlijke klonen: Menselijke klonen: Boekverslag door V woorden 6 april keer beoordeeld. h1 Wat is klonen?

Transcriptie

1 Boekverslag door V woorden 6 april keer beoordeeld Vak Biologie h1 Wat is klonen? Klonen is als een organisme precies het zelfde word na gemaakt als een ander organisme. De simpelste manier van een soort klonen is splitsen, dat word al eeuwen uitgevoerd bij planten, alleen heet het dan stekken. Bij een stekje heb je namelijk een deel van de plant genomen, en die in de grond gezet. Het stekje heeft dus exact dezelfde erfelijke eigenschappen als de moederplant. Alleen bij klonen zelf ligt dat iets ingewikkelder in elkaar. Want ongeslachtelijke voortplanting komt namelijk niet voor bij gewervelde organismen, zoals mensen en dieren. Klonen zijn toch ontstaan door ongeslachtelijke voortplanting ze zijn allemaal identiek qua erfelijke eigenschappen het is als het ware een individuele kopie. Dierlijke klonen: Het klonen van bepaalde diersoorten is mogelijk gebleken. Kikkers waren de eerste dieren waarmee geëxperimenteerd werd als het gaat om kerntransplantaties. De experimenten die hiermee werden uitgevoerd riepen waren soms verschrikkelijk. Er werden kikkers geboren zonder ogen of pootjes, puur uit wetenschappelijke nieuwsgierigheid. Dat ging vele mensen te ver.de doorbraak van Dolly zal misschien wel nieuwe toepassingen bieden binnen de veeteelt, maar deze hoeven in de zwaar door mensenhanden geregisseerde veeteelt niet als al te schokkend worden opgevat. Een genoemd mogelijk voordeel is het vermenigvuldigen van productieve, kwalitatief goede dieren. Maar op dat principe is de veeteelt al eeuwen gestoeld. Het is gebruikelijk zeer selectief te kruisen op weg naar supervee. Zoals dat bijvoorbeeld nu gebeurt met het uitspoelen van eicellen na superovulatie. Een ander voordeel zou de grotere uniformiteit kunnen zijn, wat voordelen levert bij bijvoorbeeld het slachten. Dierenbeschermers zullen het zien als een verdere exploitatie van het dier, anderen zullen het vooral een uitbreiding vinden binnen het repertoire aan mogelijkheden naar optimalisatie. Het dier is en blijft een industrieel instrument. Deze argumentatie berust natuurlijk wel op de veronderstelling dat er geen extra onnodig leed door kloneren wordt aangericht. Menselijke klonen: Heel anders wordt het als het ook mogelijk mocht blijken mensen te klonen. Voor alle duidelijkheid dient gesteld te worden dat dit nog steeds niet mogelijk is. Of althans nog niet is uitgevoerd. Maar wat nu nog niet mogelijk lijkt kan misschien al wel in nabije toekomst toch mogelijk blijken. De techniek waarmee Dolly is voortgebracht zal nog sterk verbeterd worden. Ook andere wetenschappers zullen de techniek gaan beheersen en dus ook gaan toepassen.vraag is dan of er wel behoefte is aan menselijke klonen. Over de voor en nadelen van menselijke klonen wordt veel gespeculeerd. Een aantal aspecten spelen een rol in Pagina 1 van 16

2 deze discussie. Daarom worden een aantal punten met betrekking tot eventuele menselijke klonen besproken. h2 Hoe gaat klonen in zijn werk? Gentechnologie is het verwijderen van genen uit een cel en het plaatsen van deze genen in een andere cel. Zo kan er bijvoorbeeld een superras ontwikkeld worden voor koeien, door alle nadelige eigenschappen weg te halen en in de plaats daarvan goede eigenschappen van een ander ras te plaatsen. Door gentechnologie is het dus nu ook mogelijk om dieren te kloneren. Er zijn verschillende manieren om organismen te klonen: Kerntransplantatie De naam spreekt eigenlijk al voor zich. De kern die zich in ieder lichaamscel bevindt van een mens en dier bevat zijn of haar volledige informatie van erfelijke eigenschappen, opgeslagen in het DNA. Uit een willekeurige lichaamscel wordt de kern verwijderd en overgebracht (getransplanteerd) naar een onbevruchte eicel waaruit de kern is weggenomen. Door een elektroshock versmelt de kern met de eicel en ontstaat zodoende een kunstmatig bevruchte eicel, die tot deling kan worden aangezet. Vervolgens wordt dit embryo in de baarmoeder van een zogenaamde draagmoeder ingebracht om verder te kunnen uitgroeien. De ter wereld gekomen kloon is dus identiek met de donor waarvan de kern afkomstig is. Twinning techniek. Dit is een techniek die ook in de natuur voorkomt namelijk bij eeneiige tweelingen. Hierbij wordt een embryo in een vroeg stadium, meestal al na de eerste deling, in tweeën gesplitst. De cellen worden gesplitst door middel van een chemisch mengsel dat wordt toegevoegd aan de zygote. Hierdoor lost het beschermlaagje dat om de zygote zit op. Daarna wordt een stof toegevoegd die een nieuw kunstmatig beschermlaagje maakt om de twee cellen apart, waardoor een eeneiige tweeling kan ontstaan. Deze techniek wordt al langere tijd toegepast bij het klonen van vee, met name bij het klonen van runderen. Roslin-techniek. De Roslin-techniek maakt het mogelijk een volwassen zoogdier te klonen. Daarbij wordt een donorcel ingebracht in een eicel. De Roslin-techniek is vernoemd naar het instituut dat er in juli 1996 voor het eerst in slaagde een volwassen zoogdier te klonen. Het gekloonde dier was een schaap en werd Dolly genoemd. Bij de Roslin-techniek wordt eerst de kern van de eicel, die het DNA en dus alle erfelijke eigenschappen van de eicel bevat, verwijdert. Vervolgens wordt er aan de donorcel (de cel van het zoogdier dat gekloond gaat worden) een stof toegediend die de groei van de cel bevordert. Hierna wordt de donorcel op een kunstmatige wijze in een soort slaaptoestand gebracht dit wordt de Go-fase genoemd hierdoor kan de cel zich niet gaan delen. De eicel en de donorcel smelten samen doordat er aan allebei de cellen verschillende stoffen worden toegevoegd die zich aan de celmembranen hechten. De twee cellen worden daarna samengebracht, waardoor die twee stoffen zich aan elkaar binden. Daarna worden de cellen in een elektrisch veld gebracht en wordt er een korte stroomstoot toegediend, waardoor de celmembranen op de plaats waar ze elkaar raken beschadigd raken. Het celmembraan herstelt dan op die plaats waardoor één Pagina 2 van 16

3 cel ontstaat. Door die korte stroomstoot wordt de cel ook gelijk geactiveerd om zich te gaan delen. Zes dagen nadat dit proces is gestart, wordt het klompje cellen door middel van een reageerbuis in de draagmoeder ingebracht. Dit klompje cellen gaat daarna automatisch naar de baarmoeder van de draagmoeder. De draagmoeder kan daarna gewoon normaal bevallen. Honolulu-techniek: Met de Honolulu-techniek is het voor het eerst gelukt om muizen te klonen, die in vergelijking met bijvoorbeeld schapen, moeilijk te klonen zijn omdat na de bevruchting de samengesmolten zaadcel en eicel van een muis zich direct beginnen te delen en die van een schaap pas na ongeveer 6 uur. Deze techniek lijkt veel op de Roslin-techniek, ook hier wordt eerst een eicel ontkernd. Dan wordt de kern van de donorcel, ook in de rustfase, in de eicel ingebracht. De eicel wordt door suctie me een pipet (smalle glazen buis) vastgehouden. De kern van de donorcel wordt dan met een heel fijne naald ingebracht. Na ongeveer een uur heeft de eicel haar nieuwe kern geaccepteerd. Na nog eens vier uur worden de samengesmolten cellen in een chemisch mengsel gedaan waardoor de cel zich gaat delen. In dat chemische mengsel zit een bepaalde stof die de groei van poollichaampjes stopt. h3 Is klonen wel of niet verboden en wat zijn de bezwaren? Gekloonde dieren blijken vaak raadselachtige afwijkingen te hebben. Soms worden ze groter dan normaal of hebben grotere bloedvaten dan normaal. Schaap Dolly kreeg op vijfjarige leeftijd last van artritis, een gewrichtsaandoening die alleen bij oudere schapen voorkomt. Onderzoek naar de oorzaken van deze afwijkingen verloopt uiterst traag, omdat er maar weinig aanknopingspunten zijn. Wat gebeurt er als iemand mensen gaat klonen? Tegenstanders zeggen dat de risico's onvoorspelbaar zijn. De discussie richt zich in Nederland vooral op het therapeutische klonen en daarbij speelt de angst voor dubbelgangers geen rol. Het belangrijkste argument voor onderzoek in deze richting is dat therapeutisch klonen mogelijk mensen kan genezen. Gekloonde organen zouden bijvoorbeeld het tekort aan orgaandonoren kunnen oplossen. Een kloon van iemand met kanker zou beenmerg voor de patiënt kunnen leveren. Maar er zijn ook zeker bezwaren van mensen tegen het klonen. Het feit dat bij reproductieve klonen stamcellen van embryo's gebruikt worden, is voor veel mensen onoverkomelijk. De embryo's groeien niet uit tot mensen en dat stuit op dezelfde bezwaren als abortus. Bovendien gaan er veel embryo's verloren bij het klonen; de methode is niet bepaald efficiënt. Zo hebben de Amerikanen die het eerste menselijke embryo kloonden 71, gekochte, eicellen gebruikt. Aan het ontstaan van Dolly gingen 227 mislukte pogingen vooraf. Veel christenen vinden dat de mens een gebied betreedt dat aan God is voorbehouden: het klonen van cellen is knoeien met de schepping. Ook veel niet-christenen vrezen dat er een grens wordt overschreden. Bovendien zijn de gevolgen op de lange termijn domweg niet bekend. Er is geen garantie dat gekloonde wezens net zo gezond zijn als niet-gekloonde. Veel mensen zitten dan ook met vragen met betrekking tot het klonen zoals: Hoe zit het psychisch en mentaal? Krijgen mensen met gekloonde cellen een andere identiteit? Verandert de mensheid? Wetenschappers zijn hun onderzoeken naar kloontechnieken meestal begonnen in de tijd dat daar nog geen enkele wettelijke regeling voor was. Zowel Bush als minister Borst hebben er in 2001 voor gekozen de Pagina 3 van 16

4 bestaande situatie te legaliseren. En dat is al een compromis. In Amerika is het stamcelonderzoek, dat allang gaande is, nu ook officieel toegestaan. Maar daarvoor mogen onderzoekers geen nieuwe cellen uit embryo's halen.volgens Bush zou dat namelijk de vernietiging van menselijk leven betekenen. Alleen al bestaande stamcellijnen, ontstaan door de voortdurende deling van één stamcel, mogen worden gebruikt voor onderzoek. In oktober 2001 neemt de Tweede Kamer de Embryowet aan. Het klonen van embryo's om een genetisch identieke mens te creëren is verboden. Ook het combineren van menselijke en dierlijke embryo's is niet toegestaan. Embryo's die overblijven na IVF-behandelingen mogen gebruikt worden voor wetenschappelijke doeleinden, mits de 'moeder' daarvoor toestemming geeft. De experimenten moeten dan wel aantoonbaar belangrijke kennis opleveren. Bovendien mag er geen alternatief voor het onderzoek zijn. Een probleem is dat in Nederland niet genoeg embryo's voorradig zijn voor het geplande onderzoek. De Gezondheidsraad adviseert minister Borst van Volksgezondheid om daarom het klonen van embryo's toe te staan. Zover gaat zij echter niet. Op termijn wil ze het verbod wel opheffen, als blijkt dat daardoor patiënten genezen kunnen worden. Groot-Brittannië is het meest liberale land op het gebied van het klonen van mensen. Het Britse parlement gaf in februari 2002 toestemming voor het klonen van menselijke embryo's voor medische doeleinden. In Nederland is er geen wet tegen het klonen van mensen, maar de overheid heeft wel een Europees verdrag ondertekend waarin het klonen van mensen wordt afgewezen. De regels rond het klonen van dieren zijn aangescherpt na de geboorte van Dolly en alle ophef die dat veroorzaakte. Dieren mogen alleen gekloond worden met een vergunning van het ministerie van Landbouw. Zo'n vergunning krijgen wetenschappers alleen als hun onderzoek het maatschappelijk belang dient, als de gezondheid van het dier niet wordt geschaad en als er geen alternatieven voor dergelijk onderzoek zijn. h4 Hoeveel wetenschappelijke manieren van klonen zijn er? Ooit geweten dat klonen helemaal geen vreemde manier van voortplanten is? Planten en bacteriën klonen zichzelf en ook bij mensen gebeurt het weleens. Dit vinden wij allemaal doodnormaal. Maar vinden we klonen nog steeds doodnormaal als dit op wetenschappelijke manier gebeurt? Waarschijnlijk niet, want toen in 1996 voor het eerst een zoogdier (het schaap Dolly) werd gekloond in Schotland, zaaide dit veel paniek en laaiden er tal van discussies op met betrekking tot deze wetenschappelijke manier van klonen. Ook nu weer, nu we aan de rand van een nieuw kloontijdperk staan (het klonen van mensen op de wetenschappelijke manier) laaien er weer veel discussies op. Er zouden zelfs al een aantal gekloonde mensen geboren zijn. Zo n kloon is een individu dat door ongeslachtelijke voortplanting is ontstaan uit een ander individu. Dit kan op twee manieren. De eerste manier is die van embryosplitsing. De embryo s worden gesplitst als ze enkele dagen oud zijn en bij een draagmoeder ingebracht, nakomelingen hebben dezelfde erfelijke eigenschappen, maar niet hetzelfde uiterlijk en karakter. De tweede manier is door middel van kerntransfer. Hierbij wordt een celkern in gebracht in een eicel, waarvan de celkern is verwijderd. Daarna krijgt deze cel een stroomstootje, zodat de cel zich gaat delen. Hiermee wordt erfelijk materiaal van de ene naar de andere cel overgebracht. Deze twee manieren zijn vormen van reproductief klonen (het namaken van mensen, dieren of andere organismen). Er is ook een andere vorm van klonen, therapeutisch klonen. Het therapeutisch klonen houdt het klonen van bijvoorbeeld organen voor orgaandonatie in. Moeten deze vormen van klonen toegelaten worden en hoever kunnen we gaan? Pagina 4 van 16

5 Reproductief klonen Bij deze vorm van klonen worden mensen, dieren of andere organisme dus gewoon nagemaakt. Ik vind dat deze manier niet moet worden toegestaan. Op dit moment staat het klonen van mensen nog in de kinderschoenen, de risico s zijn erg groot en als het evenveel pogingen kost om een mens te klonen als om een schaap te klonen (er waren 227 pogingen nodig voor Dolly) dan is klonen sowieso nu nog veel te gevaarlijk. Als reproductief klonen in de toekomst ver genoeg is ontwikkeld en misschien op grote schaal wordt toegepast, zullen er op den duur twee soorten rassen ontstaan, de homo sapiens en de kloon. Zullen de gekloonde mensen dan worden geaccepteerd in onze maatschappij? We weten het niet. We denken dat er een soort scheiding zal ontstaan tussen de gewone mensen en de gekloonden. Ook kan er bij de kloon een soort identiteitscrisis ontstaan. Een kloon kan iemand zijn die de kloon nooit heeft gekend, als je bijvoorbeeld je zus laat klonen. Dan heb je toch een bepaald beeld van je zus. Van je nieuwe zus wordt min of meer verwacht dat ze lijkt op je oude zus. Dit kan een grote druk op de schouders van je nieuwe zus leggen. Ook kan je nieuwe zus er op een dag achter komen dat ze geen echte ouders heeft, maar meer een laboratoriumproject is en uit de vriezer komt, hierdoor zal je nieuwe zus als ze in de puberteit komt het heel moeilijk kunnen krijgen. Een kloon zal waarschijnlijk, zeker in het begin, onbetaalbaar zijn. Als bijvoorbeeld ouders hun overleden zoon/dochter willen laten klonen zal dit alleen weggelegd zijn voor hele rijke mensen. Dit is natuurlijk erg oneerlijk, en ook worden zo de verschillen tussen rijk en arm weer vergroot. Bij deze vorm van klonen is het ook mogelijk dat, wanneer de perfecte mens is gekloond, deze ontelbare keren te kopiëren. Zodat er dus eigenlijk een soort superras kan ontstaan. Er zijn nu zelfs al sektes die zulke superrassen willen creëeren. Die sektes zien zo n superras als geweldig. Mensen met een aangeboren ziekte komen niet meer voor en iedereen is slim en sterk, ook zouden we onverslaanbare superlegers kunnen gaan klonen. Maar wie moeten dan, wanneer zo n slim superras sterk uitgebreid is, de laaggeschoolde banen gaan vervullen? De mislukte klonen, bij wie er per ongeluk iets is misgegaan? Ook zal het saai worden op de wereld, als er veel dezelfde mensen rondlopen. En topsporters zullen ook niet meer bijzonder zijn, want ze kunnen zo worden gekopieërd. En wie wil er nog een kind adopteren als je de mogelijkheid hebt om je eigen kind te laten klonen met het perfecte uiterlijk. Daar vrezen we het meest voor, dat klonen niet alleen gebruikt gaat worden voor het terughalen van overleden dierbaren, maar ook voor andere doeleinden. Wanneer er veel dezelfde type zijn, wordt ook de kans op plagen en ziekten veel groter. Dit kan bijvoorbeeld komen door een te laat ontdekte genetische afwijking. En omdat iedereen dan ongeveer hetzelfde is kan een simpel griepje al een massaslachting veroorzaken. Verder lijkt mij reproductief klonen nogal nutteloos in een wereld die overbevolkt begin te raken (of dat al is). Er zullen vast en zeker genoeg gekken zijn die toch genoeg geld hebben en het wel leuk vinden om zichzelf te laten klonen. Als die dat allemaal zouden doen, dan zou de wereld snel ten onder gaan. Voor veel gelovigen geldt ook het tegenargument dat we niet voor God mogen spelen heel sterk. Ikzelf geloof niet in God, maar ik zou me heel goed voor kunnen stellen, dat mensen ervan in de war raken, dat andere mensen (doktoren en onderzoekers) nieuwe exact (qua genetisch materiaal dan) dezelfde mensen kunnen laten ontstaan en dus de rol van God overnemen. Een andere reden waarom we vinden dat reproductief klonen niet toegestaan mag worden, is omdat we Pagina 5 van 16

6 nu eenmaal zijn wie we zijn en we niet verder boven de natuur moeten uitgroeien dan dat al gebeurd is. Waarom zouden we in godsnaam het natuurlijke (de geboorte of het overlijden van een organisme) tot iets onnatuurlijks maken? Mensen kunnen bijvoorbeeld van te voren zeggen hoe ze willen dat hun kind eruit komt te zien, dat is toch totaal onnatuurlijk? En waarom zou de mens op deze manier mogen beslissen over leven en dood? Volgens wetenschappers zouden we dat moeten doen om vooruitgang te boeken, maar we zijn er niet van overtuigd dat we het klonen van organisme vooruitgang kunnen noemen. Therapeutisch klonen Deze vorm van klonen vinden we veel minder bezwaarlijk dan reproductief klonen, maar toch vinden we dat ook deze vorm niet mag worden toegestaan. Deze vorm van klonen kan organen laten groeien. Hierdoor zouden de wachtlijsten voor donororganen tot het verleden behoren. Dit is dan ook hèt argument dat de voorstanders van therapeutisch klonen altijd naar voren schuiven. Maar dit kan in de praktijk heel anders lopen, want het kan zo zijn dat het maken van kleine fouten bij het kopiëren van DNA ertoe kan leiden dat sommige cellen in kankercellen veranderen en dat het lichaam dus aangetast zal worden. Ook is het zo dat wanneer iemand bijvoorbeeld leukemie heeft en moet wachten op een geschikte beenmergdonor, die persoon zichzelf kan laten klonen en dan al in het embryonale stadium, cellen kan leveren voor het vervangen van beenmerg. Maar wat gebeurt er dan met de rest van dat embryo? Dat wordt weggegooid? Dat vinden we geen juiste manier om met een leven om te gaan. Ook denken we dat wanneer therapeutisch klonen toegestaan gaat worden de stap naar reproductief klonen ook snel gezet zal worden, want beide vormen zijn sterk met elkaar verweven en hebben zelfs overeenkomende beginprocessen. En hoe kun je voorkomen dat wanneer therapeutisch klonen toegestaan is, reproductief klonen niet verder ontwikkeld zal worden. h5 Zijn er andere gekloonde dieren? Er zijn verschillende meldingen binnengekomen met dat er andere gekloonde dieren op de wereld leven. We noemen er 2 opde een gaat over het paard Prometea en het kalf Futi. UTRECHT - 06/08/03 Italiaanse wetenschappers hebben voor het eerst een paard gekloond. Dat melden zij donderdag in een artikel in het tijdschrift Nature. Het paard is inmiddels twee maanden oud, weegt honderd kilo en is in blakende gezondheid. Haar naam is Prometea, naar Prometheus, de held uit de Griekse mythologie die het vuur van de goden stal en het aan de mensen gaf. Prometea is een uniek geval in de groeiende stal gekloonde dieren: de merrie die van haar is bevallen is ook de bron van haar DNA. Prometea en haar moeder zijn tweelingen. Het DNA-materiaal kwam uit huidcellen. Klonen met DNA van volwassen dieren geldt als moeilijk: meestal wordt DNA uit foetussen gebruikt. Sinds het inmiddels overleden schaap Dolly zijn muilezels, schapen, koeien, varkens, katten en diverse knaagdieren gekloond. En nu dus ook paarden. Directeur Cesare Galli van het Laboratorium voor Voortplantingstechnologie in het Italiaanse Cremona, dat Prometea 'gemaakt' heeft, ziet duidelijk praktisch nut: klonen van succesvolle renpaarden lijkt in de toekomst tot de mogelijkheden te gaan behoren Pagina 6 van 16

7 Wetenschappers in Zuid-Afrika zijn erin geslaagd een koe te klonen, hebben zij woensdag gemeld. Het is het eerste succesvolle kloonexperiment op het Afrikaans continent. Het kalf Futi, dat in de taal van de Zulu's 'herhaling' betekent, werd ruim twee weken geleden geboren. Ze is gekloond uit DNA afkomstig van het oor van een Zuid-Afrikaanse melkkoe, die met een productie van 78 liter per dag landelijk recordhoudster is. Volgens de wetenschappers zullen Futi's levensverwachting en haar melkproductie even hoog zijn als die van haar moeder. Dit komt uit verschillende kranten uit ons land er zijn waarschijnlijk ook nog meer klonen op de wereld. h6 Klonen verboden? De doorbraken op het gebied van het kloneren van dieren, wakkerden ook de discussie over het kloneren van mensen weer aan. In oktober 1993 reeds meldden de Amerikaanse onderzoekers Jerry Hall en Robert Stillman van het George Washington University Medical Center dat zij klonen van menselijke embryo's hadden gemaakt. Op de klassieke manier kliefden Hall en Stillman de embryo's tot losse cellen, die zij vervolgens in een kunstmatig omhulsel plaatsten. De onderzoekers maakten uit zeventien menselijke embryo's 48 klonen, die zij lieten uitgroeien tot maximaal het tweeëndertigcellig stadium. Dat is precies het moment waarop het embryo geschikt is voor plaatsing in de baarmoeder om verder te groeien. In plaats daarvan vernietigde Hall de klonen. Hoewel de klonen dus nimmer het levenslicht zagen, veroorzaakte het nieuws grote commotie. Het klieven van embryo's is een gebeurtenis die zich ook natuurlijk voordoet; zo ontstaan namelijk eeneiige tweelingen. Het kloneren van volwassen individuen zou niet mogelijk zijn, zo dacht men, omdat de cellen van een volwassene al gedifferentieerd zijn tot een specifiek celtype. Vlak na de geboorte van het gekloonde schaap Dolly stelde het Noorse parlement, met achtentachtig stemmen tegen twee, een verbod in op het klonen van mensen en andere hoogontwikkelde organismen. President Clinton bevroor meteen na het nieuws alle overheidssteun aan onderzoek naar het klonen van mensen. Het Duitse parlement en de Franse president vroegen beiden om een wereldwijd verbod op het klonen van mensen. Unesco gaf een verklaring uit, ondertekend door 77 landen, waarin het klonen van mensen onaanvaardbaar werd genoemd. Toch gaan sommige mensen, onderzoekers en bedrijven door met het onderzoeken en gebruiken van menselijke klonen. Het bedrijf Clone Inc. heeft een echte catalogus van leverbare menselijke klonen, met als succesproduct de Elvis-kloon. Clone Inc. levert ook managers, arbeiders en je kunt zelfs je eigen kloon samenstellen uit de beschikbare armen, hoofden, boezems etc. Natuurlijk is dit niet een heel serieus voorbeeld, maar er zijn ook andere mogelijkheden met menselijke klonen: Het zou mogelijk zijn doden te klonen. Alleen al aan een ingevroren hand heb je genoeg om later een kloon van de overledene te maken. De verleiding voor ouders van een overleden kind zal groot zijn. Je kunt ook klonen aanmaken die bruikbaar zijn voor het maken van vervangorganen voor ziekten en ongevallen, een hart of een lever bijvoorbeeld. Daarbij hoef je niet meteen aan volwassen klonen te denken, het kan namelijk ook met embryoweefsel. Precies omdat jonge embryo s nog niet volledig Pagina 7 van 16

8 ontwikkeld zijn, kunnen de cellen ervan nog uitgroeien tot een reeks verschillende gespecialiseerde cellen. Als je dergelijke cellen in een volwassen hart brengt, zullen ze uitgroeien tot hartcellen. Althans, dit wordt aangenomen. De geneeskunde gebruikt nu al weefsel van embryo s uit miskramen, tegen de ziekte van Parkinson bijvoorbeeld. Dit is geen grote ingreep, maar waar ligt de grens? Klonen voor organen kan ook duisterder wegen opgaan. De mogelijkheid van een organenbank met menselijke kopieën in staat van hersendood is niet ondenkbaar. Gelukkig bestaat er geen manier om baby s hersendood ter wereld te laten komen. Gezonde baby s zullen actief hersendood gemaakt moeten worden en dat is moord. Een half jaar na het bekend worden van Dolly meldden Britse onderzoekers dat ze een kikkerembryo zonder kop konden laten ontstaan. Volgens hen een belangrijke stap naar het kweken van menselijke organen. Zij denken dat er in de toekomst misschien mensen zonder hoofd kunnen worden gemaakt, die voor de productie van organen zorgen. Alle genen die niet gebruikt worden, worden uitgeschakeld. Heel theoretisch kan dit, maar is dit ook in de praktijk mogelijk? En kun je dit toelaten? Jaren geleden verwekte een Californisch echtpaar, dat geen beenmergdonor vond voor hun kind, een nieuw kind, met de uitsluitende bedoeling dat het het juiste beenmerg zou kunnen leveren. Niemand heeft hen tegen gehouden. Waar ligt de grens? Klonen kan een oplossing zijn voor een echtpaar dat een hoge kans heeft een kind met een erge erfelijke ziekte op de wereld te brengen, of waarbij een van de twee onvruchtbaar is. Als dragers van een bepaalde erfelijke ziekte met elkaar kinderen willen verwekken, hebben ze één kans op de vier op een ziek kind. Wat is dan erger: het aborteren van de foetus of het klonen van één van beide ouders? Wie het risico van abortus niet wil nemen, kan nu kiezen voor sperma van een wildvreemde, of een embryo van twee wildvreemden. Is een kloon van hemzelf moreel verwerpelijker? Als je homofiele paren adoptie toestaat, of kunstmatige inseminatie als het om een lesbisch paar gaat, kun je hen dan klonen weigeren? h7 Zijn er verschillende toepassingen van klonen? Kloneren zal in de komende decennia een belangrijke rol gaan spelen in de biotechnologie bij dieren. Het zal de productie van transgene dieren versnellen en goedkoper maken. Commerciële toepassingen als de productie van geneesmiddelen in de melk van zoogdieren en de productie van organen tot voordeel van xenotransplantatie, komen daardoor dichterbij. Of het uiteindelijk zover zal komen dat kloneren ook bij mensen zal worden toegepast, is de vraag. In ieder geval verandert de houding ten opzichte van deze mogelijkheid razendsnel. In een artikel in The New York Times van 2 december 1997 lieten diverse wetenschappers - onder wie de grondlegger van het kloneren, Steen Willadsen - zich onverdeeld positief uit over het kloneren van mensen. Het zou een uitkomst zijn voor leukemie-patiënten, die van hun kloon beenmerg kunnen ontvangen zonder kans op afstotingsreacties of voor onvruchtbare echtparen die een eigen kind willen. En passant zouden de klonen van nieuwe genen voorzien kunnen worden die hen beschermen tegen ziekten als aids of ziekte van Alzheimer. Kloneren van mensen zien de geciteerde deskundigen niet als een Brave New World-scenario, maar meer als een vergroting van de keuzevrijheid om zich voort te planten. Massaproductie van klonen Pagina 8 van 16

9 Begin augustus 1997 maakte het Amerikaanse ABS Global Inc. bekend dat het met succes de Holsteiner stier Gene had gekloond uit een stamcel van een dertig dagen oud runderembryo. Het kalf was inmiddels zes maanden oud en heeft twee identieke broers, Gene 2 en Gene 3 genoemd. De Amerikaanse methode wijkt enigszins af van de Schotse Dollytechniek; in feite kloneren de Amerikanen twee keer. Eerst plaatsen ze een embryonale stamcel in een lege eicel en zetten deze met een elektrisch stroompje aan tot delen. Uit het aldus ontstane meercellige embryo kunnen zij vervolgens identieke cellen halen, die ze opnieuw in een lege eicel plaatsen en aanzetten tot delen. Na zeven dagen kunnen deze 'tweede generatie'-embryo's in een draagmoeder worden geplaatst en worden er na 280 dagen identieke, gekloneerde kalfjes geboren. De methode van ABS Global maakt de massaproductie van genetisch identieke dieren mogelijk. In principe kunnen oneindig identieke dieren worden geproduceerd h8 Is er kritiek op klonen? Toen Dolly wereldnieuws werd laaide het debat over kloneren van mensen weer in alle hevigheid op. Het Vaticaan verwierp het experiment als pervers en de Amerikaanse president Bill Clinton riep op om alle overheidssteun onmiddellijk stop te zetten aan die projecten die zich bezighouden met het kloneren van mensen. In de media werd veelvuldig gerefereerd aan Aldous Huxleys Brave new world uit 1932 en Boys from Brazil van Ira Levin uit 1976, fictieboeken waarin menselijke klonen een hoofdrol spelen. Huxley beschrijft een uniforme samenleving van een aantal categorieën klonen, waarbij elk aspect van de menselijke vrije wil verloren is gegaan. Levin schetst een angstdroom waarin Adolf Hitler via zijn lijfarts Josef Mengele geproduceerde klonen weer tot leven komt. Of dat technisch mogelijk is, is nog maar de vraag. Voor de conceptie van Dolly waren al vele honderden eicellen nodig. Daaruit blijkt wel dat kloneren nog lang geen standaardprocedure is. In feite weet niemand - ook de onderzoekers zelf niet - waarom het kloneren op deze manier gelukt is. Misschien was Dolly een toevalstreffer die niet meer herhaald kan worden. Sommige wetenschappers vermoeden dat Dolly de verouderingsverschijnselen van haar donormoeder heeft geërfd. Een normaal schaap wordt gemiddeld elf jaar oud, maar Dolly begon al met een zes jaar oude cel. Aan het uiteinde van alle chromosomen die het erfelijk materiaal vormen, zitten telomeren. Deze DNAuiteinden worden met elke celdeling een stukje korter. Het zijn een soort cellulaire knipkaarten. Als ze zijn opgebruikt, sterft de cel. Het is de vraag of het kerntransplantatieproces de cel volledig heeft gerevitaliseerd of dat Dolly tegelijk met haar donormoeder aan het einde van haar biologische leeftijd zal komen. Ook kunnen middelste chromosoomgedeelten die de erfelijke informatie dragen, verouderd zijn. De uitgangscel was immers al zes jaar oud bij de conceptie van Dolly en er kunnen zich in die tijd mutaties in het DNA hebben opgehoopt. In een epitheelcel, één van de vele honderdduizenden in de uier van de donormoeder, is deze DNA-schade meestal niet fataal, maar als van dit genetisch materiaal wordt uitgegaan om een heel organisme te vormen, kunnen de gevolgen van een kleine mutatie al zeer ernstig Pagina 9 van 16

10 zijn. De kleine foutjes die in de genetische code zijn geslopen, worden door het kloneren als het ware uitvergroot. Niettemin presenteerden het Roslin Instituut en PPL Therapeutics het kloneren van volwassen dieren als een 'gouden techniek' voor dierveredelaars. In plaats van af te wachten wat het resultaat van een kruising van hun topdieren zal zijn, kunnen zij op deze manier direct hun topdieren vermeerderen. h9 Wat betekent klonen? In de biologie verstaat men onder een kloon de verzameling nakomelingen van één individu, als deze zijn ontstaan door ongeslachtelijke voortplanting, zodat ze allemaal identiek zijn qua erfelijke eigenschappen. Maar bij klonen betekent de term kloon meestal individuele kopie, en spreekt deze wetenschap over kloneren en niet klonen. Ongeslachtelijke voortplanting komt vaak voor in de natuur, zoals bij planten en ongewervelde dieren. Bij deze vorm van voortplanting komt er dus geen partner voor van de andere sekse, wat bij geslachtelijke voortplanting wel het geval is. Denk maar aan een stekje, bij een stekje heb je een deel van de plant genomen, en die in de grond gezet. Het stekje heeft dus exact dezelfde erfelijke eigenschappen als de moederplant. Maar ongeslachtelijke voortplanting komt niet voor bij gewervelde organismen, zoals mensen en dieren. Klon(er)en is één aspect van gentechnologie, die wordt gebruikt om het ontwerp van organismen te veranderen en te beheersen. Om te weten hoe dit in z n werk gaat moet je iets weten over de kleinste onderdelen van organismen. Elke cel in het lichaam bevat genen. Elk gen is een verzameling van instructies die bepaalt hoe een eiwit wordt gemaakt. Eiwitten voeren verschillende taken in het lichaam uit, zoals spijsvertering om energie te krijgen en het laten communiceren van hersencellen. Gentechnologie is het verwijderen van genen uit een cel en het plaatsen van deze genen in een andere cel. Zo kan er bijvoorbeeld een superras ontwikkeld worden voor koeien, door alle nadelige eigenschappen weg te halen en in de plaats daarvan goede eigenschappen van een ander ras te plaatsen. Door gentechnologie is het dus nu ook mogelijk om dieren te klon(er)en, zoals kikkers, schapen en koeien. h10 Zijn er problemen bij klonen? Als je de mogelijkheden van klonen gaat bekijken kom je vaak tegen dat men misschien wel uitgestorven diersoorten zou kunnen reconstrueren. Hierbij zijn echter zeer veel problemen, waarop dit moment vaak geen oplossingen voor beschikbaar zijn. Zo heb je eerst het DNA van zo een uitgestorven soort nodig. Van dinosauriërs is op dit moment bijvoorbeeld nog geen DNA gevonden. Als dit er zou zijn dan is er nog een probleem. Van los DNA kun je namelijk niet zomaar een celkern maken. Zou dit wel mogelijk zijn, dan zou het nog steeds in een eicel geplaatst moeten worden, maar in wat voor eicel? Eicellen van de soort zelf zijn er niet meer, dus moet je de eicel van een verwant dier nemen (b.v. dino - krokodil). Het probleem is dan dat er een communicatiestoornis kan ontstaan tussen bijvoorbeeld het dino-genoom in de kern en de Pagina 10 van 16

11 eicel van de krokodil die aflees-eiwitten bevat voor het krokodillengenoom. Het is dan onwaarschijnlijk dat hieruit een embryo zal ontstaan. Wat ook lastig is, is dat, als er eenmaal een embryo gevormd is, het nog zal moeten uitgroeien tot een heel dier. Dit gebeurt bij verschillende diersoorten op verschillende manieren. Bij zoogdieren gebeurt dat in het lichaam van het wijfje, bij kikkers gebeurt dat in grote groepen van zachte eitjes bedekt met een slijmlaag, en reptielen en vogels maken eieren met een schaal (dik of dun, taai of niet, groot of klein, met of zonder veel voedingsstoffen etc.). In het geval van dinosauriërs zou ook het dier dat het ei ontwikkelt groot genoeg moeten zijn voor een levensvatbare dino. De voornaamste problemen die spelen bij het klonen van mensen zijn sociale problemen. h11 Welke voordelen zijn er van klonen? Wetenschappers verwachten vele voordelen voor de mensheid als er gebruik wordt gemaakt van klonen. Men denkt dat door het klonen van mensen er vele medische doorbraken zullen zijn. - De genezing van kanker. Volgens wetenschappers zouden we kunnen leren hoe cellen aan en uit te zetten door klonen en daardoor kanker te kunnen genezen. Wetenschappers weten niet hoe cellen zich precies differentieren in bepaalde soorten weefsels. Door klonen zouden meer te weten kunnen komen over de differentiatie van cellen waardoor we kanker zouden kunnen genezen. - Het klonen van organen en organisch weefsel. Mensen met een verbrandde huid kunnen een nieuw stuk huid krijgen of mensen met beschadigde hersencellen kunnen nieuwe hersencellen krijgen. Ook kunnen organen zoals levers en nieren e.d. gekloond worden. Voor mensen met leukemie bijvoorbeeld kan beenmerg gekloond worden. - Plastische, reconstructieve en cosmetische chirurgie kan voor een groot deel verder geholpen worden. Honderduizenden vrouwen hebben problemen met siliconen waardoor ze ziektes kunnen krijgen. Bij plastische chrirurgie kunnen weefsels worden geproduceerd van het lichaam van de persoon zelf zoals botten, vet e.d. Slachtoffers van verschrikkelijke ongelukken waarvan het gezicht onherkenbaar is geworden kunnen beter behandeld worden. Sommige mensen denken zelfs dat ledematen weer gemaakt kunnen worden. - Kaalheid kan genezen worden. Van een beetje haar kan meer haar gemaakt worden waardoor het niet meer nodig is om een stuk huid van je achterhoofd weg te laten snijden om het haar daarvan te gebruiken zoals het nu gebeurt. Het haar kan dan getransplanteerd worden op delen van het hoofd. - Weer jong worden. Volgens Dr. Richard Seed, een van de mensen die werkt aan de kloontechnology, zegt dat het ooit (waarschijnlijk) mogelijk is het verouderingsproces terug te draaien door de dingen die we van klonen leren. - Onvruchtbaarheid kan genezen worden. Mensen die onvruchtbaar zijn voelen zich gediscrimineerd, zoals mannen die zich niet echt man voelen. Vrouwen voelen zich nutteloos. Erger nog, onvruchtbaar zijn word zelfs niet eens gezien als een echt medisch probleem en verzekeringsmaatschappijen en regeringen voelen niet mee met deze mensen. De mogelijkheden voor onvruchtbare stellen zijn pijnlijk en duur. Nu is de kans op het krijgen van een kind d.m.v. de huidige mogelijkheden 10%. Volgens experts kan klonen een wereld van verschil betekenen beteken voor onvruchtbare stellen in zeer korte tijd. - Het is ook mogelijk voor homoseksuele stellen om kinderen te maken de helemaal van hunzelf zijn. Pagina 11 van 16

12 Daarbij worden 23 chromosomen van de ene en 23 chromosomen van de andere man in een eicel geplaatst. Ook is dit mogelijk bij vrouwen. - Mensen met hartproblemen kunnen beter geholpen worden. Mensen waarbij delen van hun hart beschadigd is kan weer worden hersteld door goede hartcellen te spuiten op plekken waar het - Beschadigde genen kunnen hersteld worden. Een normaal persoon draagt 8 beschadigde genen met zich. Door deze genen kan een mens ziek worden terwijl ze anders gezond zouden blijven. Door klonen zou het mogelijk kunnen zijn om niet meer ziek te worden door onze beschadigde genen. h12 Is er een mogelijkheid om uitgestorven dieren te klonen? Op een proefboerderij in de Amerikaanse staat Iowa loopt een koe rond die als alles goed gaat, in november een gekloond gaur-kalf zal baren. Gaurs zijn wilde Aziatische runderen die met uitsterven worden bedreigd. Als het experiment slaagt, kan deze kloontechniek op grotere schaal toegepast worden om bedreigde diersoorten voor uitsterven te behoeden. De babygaur die koe Bessie draagt, is tot stand gekomen door DNA uit een eicel van Bessie te verwijderen en deze eicel vervolgens te laten samensmelten met een huidcel van een levende gaur. Zo ontstond een eicel die genetisch gezien van een gaur is, en die toch niet door het immuunsysteem van de koe zou worden afgestoten. Er is geen vaderdier aan te pas gekomen. De eicel is zich door middel van een kunstgreep gaan delen, zonder dat een bevruchting nodig was. Het nog ongeboren gaurtje is alvast Noah gedoopt, naar analogie van het bijbelse verhaal van Noach en de ark. Noah wordt het eerste bedreigde dier dat we de loopplank van de ark op sturen. Dit is geen science fiction meer. Het is volkomen echt, aldus Robert Lanza van het Amerikaanse bedrijf ACT (Advanced Cell Technology), die het experiment uitvoert. Indien de kloonmethode succesvol is, kan de techniek book bij andere diersoorten worden toegepast. De regering van de Spaanse provincie Aragon heeft ACT al toestemming gegeven om een kloon te maken van de Pyreneese steenbok, waarvan het laatste exemplaar begin dit jaar stierf door een omvallende boom. Het lichaam van het vrouwelijke dier werd onmiddellijk na het ongeluk ingevroren. Aangezien de laatste Pyreneekn-steenbok een wijfje was. Indien de kloonmethode succesvol is, kan de techniek book bij andere diersoorten worden toegepast. De regering van de Spaanse provincie Aragon heeft ACT al toestemming gegeven om een kloon te maken van de Pyre Indien de kloonmethode succesvol is, kan de techniek book bij andere diersoorten worden toegepast. De regering van de Spaanse provincie Aragon heeft ACT al toestemming gegeven om een kloon te maken van de Pyreneese steenbok, waarvan het laatste exemplaar begin dit jaar stierf door een overstroming h13 Zijn er technische beperkingen? Om te beginnen is de techniek nog lang niet geoptimaliseerd. Er zijn in het geval van Dolly vele pogingen ondernomen en bijna net zoveel mislukt. Van de plusminus 250 pogingen is er maar eentje gelukt. Er is nogal veel onzekerheid omtrent de duurzaamheid van een gekloond organisme. Voor Pagina 12 van 16

13 kerntransplantatie wordt DNA gebruikt, dat in het lichaam van de donor al veroudering heeft ondergaan, Dolly's "moeder" was bijvoorbeeld al zes jaar oud toen het DNA uit haar uiercel werd gehaald. Genetisch gezien is Dolly dus zes jaar ouder dan in werkelijkheid. Het DNA uit die uiercel heeft in de loop der tijd allerlei mutaties ondergaan, en niemand durft te zeggen wat op de lange termijn daar de effecten van zullen zijn. Afgezien van die mutaties kan het verouderingsproces van het DNA ook op een andere manier een struikelblok vormen. Cellen hebben geen onbeperkte leeftijd: bij elke celdeling wordt het DNA een stukje korter, doordat er aan het uiteinde van de chromosomen, de zogenaamde telomeren, steeds een stukje DNA verloren gaat. Dit is al in verschillende studies als verklaring gegeven voor het beperkte delingvermogen van cellen. Of in het DNA van de donorcellen de telomeren zich weer herstellen is nog niet duidelijk. Mocht dit niet het geval zijn, dan hebben de cellen van Dolly waarschijnlijk slechts een beperkte delingscapaciteit. Als de oorspronkelijke cel minder vaak kan delen, zou je logischerwijs verwachten dat het organisme een kortere levensverwachting heeft. Dolly zal dat moeten uitwijzen. Een andere onzekerheid is al wel uit de wereld geholpen: gekloonde dieren kunnen zich wel voortplanten, want Dolly heeft inmiddels haar eerste nageslacht op de wereld gebracht h14 Zijn er toepassingen van medische aard? Toepassingen van medische aard doen fundamentele kritieken nog wel eens verstommen, omdat het verbeteren van de gezondheid in het algemeen als zeer nuttig wordt gezien. Zo is het bijvoorbeeld verplicht op voedingswaren aan te geven of er ingrediënten inzitten die met behulp van moderne biotechnologie zijn vervaardigd. Terwijl bij medicijnen zoals insulinedie rechtstreeks in de bloedbaan worden ingespoten, het totaal onbekend is dat het met recombinante organismen wordt gemaakt. Maar in tegenstelling tot gemodificeerde voedingsmiddelen ligt er niemand wakker van recombinante medicijnen. Blijkbaar gaat de behoefte aan een goede gezondheid dan voor de morele bezwaren. Uit onderzoek is ook gebleken dat het gebruiken van moderne biotechnologie op de meeste steun kunnen rekenen als het gaat om toepassingen binnen de gezondheidszorg. Een medisch voordeel rond het klonen van mensen zou kunnen zijn het produceren van identieke nakomelingen. Deze zijn dan ideale orgaandonoren, omdat ze door dezelfde genetische eigenschappen geen afstotingsverschijnselen zullen oproepen. Deze afstoting van organen is het grootste struikelblok bij transplantaties. Het overwinnen van dit probleem zou de kwaliteit van het leven voor zeer veel mensen kunnen verbeteren. Je eigen kloon moet eerst opgroeien tot volwassen leeftijd. Maar dan zal het toch onmogelijk zijn je kloon te laten sterven voor je eigen bestwil. Want je kloon is ook gewoon een volwaardig individu. De meest reële toepassing lijkt het klonen van ouders die niet in staat zijn via geslachtelijke voortplanting tot het krijgen van kinderen kunnen komen. De behoefte tot biologisch ouderschap is in vele gevallen sterk aanwezig. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk via allerlei trucjes tot een geslaagde voortplanting te komen, bijvoorbeeld met in vitro fertilisatie. Dan zijn enkele zaadcellen al voldoende. Nu is het theoretisch mogelijk dat van een ouderpaar waarvan de vader geen zaadcellen kan produceren maar de moeder wel eicellen aanmaakt toch tot een geslaagd biologisch ouderschap te brengen. De vader kan dan een kloon van zichzelf laten maken door in een lege eicel een kern te laten transplanteren, die dan in de moeder uitgroeit Pagina 13 van 16

14 tot biologisch "eigen" kind. Het is weliswaar genetisch niet gemeenschappelijke, maar het oudergevoel zal toch voor beiden groter zijn dan bij een adoptiekind of een mannelijke zaaddonor. Een vraag zou kunnen zijn of het verantwoord is een kind als kopieën van een ouder te laten opgroeien. h15 Waarom zou je mensen niet kunnen klonen? Eicellen en zaadcellen ontstaan uit speciale cellen in het embryo, de kiemcellen, die zich bevinden in de geslachtsklieren. Die klieren ontstaan uit weefsel dat bij jonge embryo s nog beide kanten op kan gaan. Of er eierstokken of zaadballen worden gevormd hangt er van af of het embryo testeron maakt. Of er in de embryo s testeron gemaakt wordt hangt af van het TDF - gen. Heeft een embryo dit gen, dan gaan de nog onrijpe geslachtsklieren testeron maken en ontwikkeld het zich naar de mannelijke richting. Heeft een embryo dit gen niet, dan ontwikkelt het embryo zich automatisch in de vrouwelijke richting. Zaadcellen en eicellen ontstaan door een speciale deling, de meiose1&2t is nodig omdat de menselijke lichaamscellen 46 chromosomen hebben, en bij voortplanting moeten er weer 46 chromosomen zijn, 23 van de man en 23 van de vrouw. Zo worden er 23 chromosomenparen gevormd, waar veel variaties in voor komen en dus verschillende nakomelingen. Bij de meiose wordt het aantal chromosomen dus gehalveerd. Deze deling komt alleen voor bij de geslachtscellen. De vorming van zaadcellen begint bij de man vanaf de puberteit, maar bij de vrouw begint de vorming van eicellen al terwijl ze nog in het embryo zitten. Daarna neemt het rijpingsproces weer af. Bij eicellen gaan de meiotische delingen niet in een tempo achter elkaar door. De deling stopt als hij nauwelijks begonnen is met meiose 1, dus de delingsactie verstard dan en wordt pas weer hervat in de periode dat de vrouw vruchtbaar is. Veel eicellen overleven deze verstarring niet en sterven in de loop der jaren af. Dus hoe ouder een vrouw, des te minder kans dat er veel levensvatbare eicellen zijn. De eicellen zijn in deze verstarring niet helemaal werkeloos, want ze zijn actief bezig met het opvolgen van erfelijke instructies in de chromosomen. Hierdoor wordt er een tijdelijke opslag gemaakt van allerlei stoffen in korreltjes verspreid over de cel. Wanneer de eicel dan bevrucht mocht worden kunnen deze stoffen gelijk worden gebruikt voor de ontwikkeling van de embryo. Overigens kan de inhoud van de eicel in de loop der jaren bijna 500X zo groot worden door deze opslag van stoffen. Maar de eicellen wachten in deze periode op het signaal om de verstarring door te breken, dit gebeurt een keer per maand. Hierna blijft de eicel weer steken, maar nu in de tweede rijpingsdeling. Deze deling, de meiose II, wordt pas afgemaakt wanneer de eicel bevrucht wordt. Deze bevruchting zit ook ingewikkeld in elkaar, want vlak voor de ovulatie is de eicel voorzien van een taai vlies en dikke laag gelei. In de laag gelei zitten speciale eiwitten (ZP eiwitten) die ervoor zorgen dat vreemde zaadcellen, van een andere diersoort zich niet met de eicel kunnen versmelten. Een zaadcel van de goede soort past op het eiwit ZP3, en wanneer het een zaadcel lukt om zich te koppelen en de eicel binnen te dringen, neemt de eicel direct maatregelen om ervoor te zorgen dat er geen tweede zaadcel binnen kan dringen. Dit binnendringen van de zaadcel is voor de eicel een prikkel om de tweede rijpingsdeling af te maken, om zich daarna met de zaadcel te kunnen versmelten. Dit verklaart waarom kloneren beter gaat met onbevruchte eicellen dan bevruchte eicellen. Een Pagina 14 van 16

15 onbevruchte, onrijpe eicel is nog niet meteen toe aan deling, waardoor de getransplanteerde kern wat meer tijd krijgt om te wennen aan zijn nieuwe omgeving, wat een gunstig effect heeft op de toestand waar de chromosomen in verkeren. Bij de donorcel die gebruikt is voor Dolly geldt bijna hetzelfde. De donorcellen van Dolly waren gekweekte melkcellen, en die reageerden het beste op de toestand waarin de eicel verkeerde als de cellen niet meer aan het delen waren, maar gedwongen waren tot delingsrust. De onderzoekers moesten dus het delingsproces manipuleren, maar dit is ook weer erg ingewikkeld. Sommige lichaamscellen gaan het hele leven door met delen, zoals cellen in de huid, darmen en het beenmerg. Zenuwcellen en hersencellen stoppen al vroeg en worden niet vernieuwd. Cellen die gaan delen maken eerst kopieën van hun chromosomen. Daarna worden de chromosomenparen uit elkaar gehaald en worden er twee kernen gevormd en splitst de cel zich. De cel wordt tot delen aangezet door groeifactoren, dus om de delingsrust na te bootsen moesten de onderzoekers deze groeifactoren weghalen. Dit deden ze door de hoeveelheid serum (voedingsbodem) te verminderen, waardoor de donorcellen in de delingsrust kwamen. Tijdens de celdeling kan een cel zich gaan specialiseren. Elke lichaamscel heeft DNA, dat bestaat uit verschillende genen (eigenschappen). Die genen kunnen worden afgelezen door afleeseiwitten. Sommige genen worden in elke cel afgelezen, maar sommige genen worden onder speciale omstandigheden afgelezen, waardoor ze zich gaan specialiseren. Dit was ook één van de problemen bij het klonen van Dolly. De celkern van voor de eicel waaruit Dolly is ontstaan, was een uiercel. Deze cel was dus gespecialiseerd, maar om een embryo te kunnen vormen, moet de cel ongespecialiseerd zijn. De cel waar de celkern van voor de eicel vandaan kwam moest dus geherprogrameerd worden. Dit kan, door de specifieke afleeseiwitten weg te halen, zodat die genen niet worden afgelezen, en de cel zich daardoor niet specialiseert. h16 Hoe maak je een tweelingzusje van een volwassen persoon? Iedereen kent het schaap Dolly wel, de schapenkloon. Dit is een goed voorbeeld om te begrijpen hoe klonen in zijn werk gaat. Een gewone eeneiige tweeling ontstaat als een embryo in een vroeg stadium per ongeluk in twee helften uiteenvalt. Maar hoe maak je een tweelingzusje van een volwassen schaap? Om dit toch te kunnen doen, maakt men gebruik van in-vitrofertilisatie (IVF), wat soms ook gebruikt wordt bij onvruchtbare ouders om toch een eigen kind te krijgen. Men ontfutselt rijpe eicellen van de vrouw en bevrucht die in de reageerbuis/ petrischaaltje met zaadcellen van de man. Als de bevruchte eicellen piepkleine embryo s zijn geworden, worden ze in de baarmoeder van de vrouw geplaatst (of een draagmoeder) om daar verder uit te groeien tot een normale baby. De zus van Dolly was een schaap van het Finn Dorset-ras, maar dit ras leverde niet de eicel. Dat deed een schaap van het Schotse Blackface-ras, dit dieren van dit ras hebben een zwarte vlek op de neus. Deze eicel werd ontdaan van z n kern en de kern uit een uiercel van het Finn Dorset-ras werd ervoor in plaats gezet. Zo konden de wetenschappers gelijk zien of de proef was gelukt of niet. Had het lam een zwarte vlek op z n neus, dan was de proef mislukt. Maar dolly had geen zwarte vlek op d r neus, en de kerntransplantatie was dus gelukt. Een kern uit een cel verwijderen kan op twee manieren. De ene methode is om de eicel met ultraviolet licht Pagina 15 van 16