Archeologische Opgraving door middel van grondboringen Nieuwbouw Kerk van de Gereformeerde Gemeente, Sportlaan, Puttershoek, Gemeente Binnenmaas

Transcriptie

1 Archeologische Opgraving door middel van grondboringen Nieuwbouw Kerk van de Gereformeerde Gemeente, Sportlaan, Puttershoek, Gemeente Binnenmaas J. Ras

2

3 Archeologische Opgraving door middel van grondboringen Nieuwbouw Kerk van de Gereformeerde Gemeente, Sportlaan, Puttershoek, Gemeente Binnenmaas J. Ras

4 Archeologische Opgraving door middel van grondboringen Nieuwbouw Kerk van de Gereformeerde Gemeente, Sportlaan, Puttershoek, Gemeente Binnenmaas J. Ras SOB Research, Instituut voor Archeologisch en Aardkundig Onderzoek SOB Research Heinenoord, juli 2012 ISBN/EAN: Projectnummer:

5 Archeologische Opgraving door middel van grondboringen Nieuwbouw Kerk van de Gereformeerde Gemeente, Sportlaan, Puttershoek, Gemeente Binnenmaas Inhoud 1. Inleiding Planontwikkeling Archeologisch onderzoek Opdrachtverlening Doel van het onderzoek Fasering Onderzoeksteam 5 2. Onderzoekssysteem: gehanteerde methoden en technieken Veldonderzoek Rapportage 7 3. Resultaten eerder uitgevoerd onderzoek 9 4. Resultaten veldonderzoek Inleiding Booronderzoek Geologische opbouw Archeologische indicatoren Samenvatting, conclusies en aanbevelingen Samenvatting en conclusies Aanbevelingen 24 Literatuur 25 Verklarende woordenlijst 27 Bijlage 1: Administratieve gegevens 29 Bijlage 2: Archeologische en geologische tijdschaal 31 Bijlage 3: Overzicht voor het Holocene gebied van de gebruikelijke lithostratigrafische indeling en de vertaling naar de lithostratigrafie naar De Mulder et. al, Bijlage 4: Overzicht Boorgegevens 35 Bijlage 5: Overzicht In Situ-vondsten 71 Bijlage 6: SOB Research: Gegevens 73

6 2

7 1. Inleiding 1.1. Planontwikkeling Aanleiding voor het archeologisch onderzoek vormen de plannen van de Gereformeerde Gemeente Puttershoek voor de bouw van een nieuw kerkgebouw direct ten oosten van de Sportlaan te Puttershoek (Gemeente Binnenmaas). De oppervlakte van het plangebied bedraagt circa 6000 vierkante meter. Binnen het plangebied wordt alleen verstoring van de archeologisch relevante horizonten voorzien ter plaatse van de heipalen voor de kerk (met een oppervlakte van circa 800 m²) en ter plaatse van de waterberging (met een oppervlakte van circa 300 m²). Afbeelding 1. Ligging van het onderzoeksgebied (rode stip) in Nederland. 1.2 Archeologisch onderzoek Ter plaatse van het plangebied wordt op de Archeologische Verwachtingskaart voor de Hoeksche Waard (ADC Heritage, 2009) grotendeels een zone met een hoge archeologische verwachting weergegeven. Ter plaatse van het noordoostelijke deel wordt een zone met een middelhoge archeologische verwachting weergegeven. Direct ten westen van het onderzoeksgebied werden in 1997 archeologische resten uit het Neolithicum aangetroffen. De kans is groot dat deze resten ook binnen het huidige plangebied kunnen worden aangetroffen. Daarom is door SOB Research een Archeologisch Bureauonderzoek en een Inventariserend Veldonderzoek door middel van grondboringen uitgevoerd (Ras, 2010). Er waren, op basis van de onderzoeksresultaten, geen aanwijzingen dat het bodemprofiel dusdanig verstoord was dat er geen kans meer zou bestaan op de aanwezigheid van archeologische waarden. Daarom had moeten worden aanbevolen om ter plaatse van het onderzoeksgebied door middel van een Inventariserend Veldonderzoek door middel van Proefsleuven meer duidelijkheid te verkrijgen over de daadwerkelijke aan- of afwezigheid van archeologische resten. Echter, de enige diepgaande bodemverstoringen zouden worden veroorzaakt door de aanleg van de waterpartij en door de heipalen. Omdat de verstoring door de heipalen een beperkte oppervlakte beslaat is gezocht naar een alternatief voor de proefsleuven. Met proefsleuven zou immers een veel groter oppervlak worden verstoord dan door de heipalen. Vanuit deze optiek is gekozen voor een booronderzoek, waarbij ter plaatse van de helft van het aantal heipalen een boring zal worden uitgevoerd. Dit komt neer op circa 1 boring per 20 vierkante meter, waarmee een aanzienlijk deel van de te verstoren ondergrond gedetailleerd kan worden gedocumenteerd (Ras, 2010). Dit advies is door het College van Burgemeester en Wethouders van de Gemeente Binnenmaas overgenomen. 3

8 1.3 Opdrachtverlening Op basis van het door SOB Research opgestelde plan van aanpak (Aanvraag Archeologisch vervolgonderzoek (IVO-Overig) Nieuwbouw Kerkgebouw van de Gereformeerde Gemeente, Sportlaan, Puttershoek, d.d. 25 mei 2010) heeft Van Beijnum Architecten bna bv, namens de bouwcommissie van de Gereformeerde Gemeente Puttershoek en het College van Burgemeester en Wethouders van de Gemeente Binnenmaas aan SOB Research opdracht verleend om een Archeologische Opgraving door middel van grondboringen uit te voeren. De afbakening van het onderzoeksgebied was kleiner dan de afbakening van het plangebied, omdat het hier alleen de daadwerkelijke oppervlakte van het kerkgebouw betrof (zie Afbeelding 2 en Afbeelding 3). Afbeelding 2. De positie van het plangebied (rood omkaderd), geprojecteerd op een uitsnede van de Topografische Kaart. Schaal 1: Bron: Topografische Dienst, Emmen. 1.4 Doel van het onderzoek Het onderzoek was gericht op het ex situ veiligstellen van geologische en archeologische gegevens die door de heiwerkzaamheden in situ verstoord zouden worden. 1.5 Fasering Het booronderzoek is 14 en 15 juli 2010 uitgevoerd. Vervolgens is, op basis van de verkregen gegevens, een overzicht samengesteld van de aangetroffen archeologische, cultuurhistorische en aardkundige waarden. De verkregen gegevens, de daaraan verbonden conclusies, alsook de op basis hiervan tot stand gekomen adviezen zijn uitgewerkt in het nu voorliggende eindrapport. 4

9 1.6 Onderzoeksteam Het onderzoeksteam van SOB Research bestond uit: F. G. R. D hondt veldwerk, uitwerking veldgegevens J. Ras bureauonderzoek, rapportage De boringen werden mechanisch uitgevoerd door de heer P. Wielemaker (Sagro Milieu Advies Zeeland B. V.). Assistentie tijdens het veldwerk werd verleend door de heer C. Manuels (Stichting Archeologie Hoeksche Waard (SAH)). 5

10 Afbeelding 3. Ligging van het plangebied (rood omkaderd), en het onderzoeksgebied (blauw omkaderd) geprojecteerd op een uitsnede van de GBKN. Het onderzoeksgebied was ten tijde van het veldonderzoek in gebruik als akker. Schaal 1: Topografische Dienst Kadaster, Emmen [2010]. 6

11 2. Onderzoekssysteem: gehanteerde methoden en technieken 2.1 Veldonderzoek Ter plaatse van de locaties van 35 van circa 71 heipalen (met een diameter van 35 centimeter) zijn in een zo regelmatig verspreid mogelijk grid boringen uitgevoerd met een mechanische gutsboor met een diameter van 10 centimeter, tot een diepte van circa 4.0 meter beneden het maaiveld. Mogelijke archeologische horizonten werden handmatig uitgeprepareerd. Hiermee ontstaat een duidelijk en gedetailleerd beeld voor wat betreft de geologische opbouw en de aan- of afwezigheid van archeologische indicatoren. Tevens wordt hiermee een fors deel van de voorziene verstoring door de heipalen afdoende gedocumenteerd. 2.2 Rapportage Na het veldonderzoek zijn de onderzoeksgegevens uitgewerkt en geanalyseerd. Hierbij is sprake geweest van een terugkoppeling naar de uitkomsten van het eerder uitgevoerde Archeologisch Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek door middel van Grondboringen (Ras, 2010). Ter afronding is het nu voorliggende eindrapport samengesteld. 7

12 8

13 3. Resultaten eerder uitgevoerd onderzoek Op basis van de gegevens van het eerder uitgevoerde Archeologisch Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek door middel van grondboringen (Ras, 2010) kan worden gesteld dat ter plaatse van het plangebied een bouwvoor op klei en zand van de Afzettingen van Duinkerke 3b, op klei van de Afzettingen van Tiel 1b, op (deels veraard) Hollandveen, op klei van de Afzettingen van Gorkum is aangetroffen. In Boring nr.: 1 tot en met 4 en Boring nr.: 6 werd de aanwezigheid van de Puttershoekse Stroomrug vastgesteld (zie Afbeelding 4). De opbouw van de bodem was hier geheel overeenkomstig de bodemopbouw zoals deze in 1998 parallel aan de Sportlaan werd vastgesteld. Kenmerkend voor de aanwezigheid van de Puttershoekse Stroomrug is het afdekkende pakket hoogliggend Hollandveen, dat veraard is. In Boring nr.: 5 werd een afwijkend profiel aangetroffen. Hoogliggende kleipakketten van de Afzettingen van Gorkum ontbreken hier. Het Hollandveen is hier veel prominenter ontwikkeld. Op basis van de positie van Boring nr.: 5 is het waarschijnlijk dat deze representatief is voor het komgebied direct ten noorden van de Puttershoekse Stroomrug. In geen van de boringen werden verstoorde profielen aangetroffen. De bodemopbouw is mooi intact bewaard gebleven. Op basis van de onderzoeksgegevens kon worden ingeschat dat er binnen het plangebied archeologische sporen uit de Prehistorie tot de Nieuwe Tijd kunnen worden aangetroffen. Ter plaatse van het grootste deel van het plangebied is een profiel van (kom-)afzettingen van Duinkerke 3b (ontstaan in de Late Middeleeuwen tot circa 1439 A.D.), op (kom-)afzettingen van Tiel 1b, op Hollandveen, op (geul-)afzettingen van Gorkum aanwezig. Het huidige onderzoeksgebied ligt ter plaatse van de Puttershoekse Stroomrug. Dit betreft het restant van een rivier die in de Gorkum 2- periode actief was, maar in de Gorkum 4-periode al bijna volledig was verland. Archeologische resten uit het Neolithicum kunnen worden aangetroffen in de Afzettingen van Gorkum, en dan met name in de top van deze afzettingen, op een diepte van circa 2.5 meter NAP. Oudere bewoningsniveaus uit het Neolithicum kunnen op een diepte van circa 5 meter NAP worden aangetroffen. Hoewel het uitgevoerde verkennende booronderzoek niet geschikt is om de daadwerkelijke aan- of afwezigheid van archeologische vindplaatsen vast te kunnen stellen, werden er in Boring nr.: 6 wel al archeologische indicatoren aangetroffen. Het ging hierbij om houtskool in de Afzettingen van Gorkum, op een diepte van 4.2 meter beneden het maaiveld (5.40 meter NAP). Het zou hier kunnen gaan om een archeologisch niveau uit het Neolithicum. In 1998 werden ten westen van deze boring op een min of meer gelijke diepte in een boring ook al aanwijzingen gevonden voor een archeologisch niveau. 9

14 Afbeelding 4. De positie van de boorpunten van het IVO, geprojecteerd op een uitsnede van de GBKN. Het onderzoeksgebied is rood omkaderd. Schaal 1: In de blauw gemarkeerde boringen werd de Puttershoekse Stroomrug aangetroffen. Topografische Dienst Kadaster, Emmen [2010]. 10

15 Afbeelding 5. Grafische weergave van de boringen. 11

16 Archeologische resten uit de Bronstijd en de IJzertijd zouden kunnen worden aangetroffen in de top van de Afzettingen van Gorkum en het Hollandveen, op een diepte tussen 2 en 2.5 meter NAP. Archeologische resten uit de Romeinse Tijd en de Vroege Middeleeuwen kunnen worden aangetroffen in en op de Afzettingen van Tiel 1b, op een diepte tussen 1.5 en 2 meter NAP. Archeologische resten uit de Late Middeleeuwen zouden kunnen worden aangetroffen in en op de Afzettingen van Duinkerke 3b, op een diepte tussen 1.5 en 2 meter NAP. Archeologische resten uit de Nieuwe Tijd werden, op basis van historische gegevens, niet verwacht. 12

17 4. Resultaten veldonderzoek 4.1 Inleiding Het onderzoeksgebied ligt ten zuidoosten van de bebouwde kom van Puttershoek. Het ligt direct ten oosten van de Sportlaan. Het onderzoeksgebied was ten tijde van het veldonderzoek in gebruik als akker (zie Afbeelding 3). Het maaiveld lag op een hoogte tussen 1.06 meter -NAP en 1.37 meter -NAP. 4.2 Booronderzoek Binnen het onderzoeksgebied zijn de boringen uitgevoerd in een grid waarbij de maximale afstand tussen de boringen 40 meter bedroeg. In totaal werden 35 boringen uitgevoerd tot een diepte van 4 meter beneden het maaiveld. Per boorpunt is geboord met een mechanische ramguts met een diameter van 10 centimeter. Bij iedere afzonderlijke boring werden de in de boring te onderscheiden geologische afzettingen en archeologische sporen ten opzichte van het maaiveld ingemeten. Mogelijke archeologische horizonten werden handmatig uitgeprepareerd. De locatie van de boringen is bepaald met gebruikmaking van een gps-systeem (Geo-Explorer CE/ Geo XT). De bijbehorende hoogteliggingen van het maaiveld werden ten opzichte van het Normaal Amsterdams Peil (NAP) bepaald met behulp van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). De AHN kent een onnauwkeurigheid van 6 tot 10 centimeter (zie Bijlage 4). 4.3 Geologische opbouw Op basis van de gegevens van het booronderzoek kan worden gesteld dat ter plaatse van het onderzoeksgebied een bouwvoor op zand, op grijsbruine klei, op (deels veraard) veen, op grijze en bruine/bruingrijze klei is aangetroffen (zie Afbeelding 8 tot en met 14). Op basis van de gegevens van eerder uitgevoerde onderzoeken, en op basis van de Geologische Kaart, kan worden aangenomen dat het hier een bouwvoor op zand van de Afzettingen van Duinkerke 3B, op klei van de Afzettingen van Tiel 1B, op (deels veraard) Hollandveen, op klei van de Afzettingen van Gorkum betreft. In alle boringen werd de aanwezigheid van de Puttershoekse Stroomrug vastgesteld. Kenmerkend voor de aanwezigheid van de Puttershoekse Stroomrug is het afdekkende pakket hoogliggend Hollandveen, dat veraard is. Dit werd in Boring nr.: 1 tot en met 3 aangetoond. Waarschijnlijk is hier de kern van de stroomrug gelegen. De Afzettingen van Duinkerke 3B bestaan uit zeer fijn grijs zand, met een maximale dikte van 0.65 meter. Het betreft hier komafzettingen, die zijn afgezet in de Late Middeleeuwen tot circa 1439 A.D. Hierop is de bouwvoor gelegen. Direct onder de Afzettingen van Duinkerke 3B werd in een groot aantal boringen een laag bruingrijze klei aangetroffen. Deze afzettingen zijn tussen de 5 en 30 centimeter dik. Ze worden geïnterpreteerd als Afzettingen van Tiel 1B, afgezet tussen circa voor Chr.). De Afzettingen van Tiel 1B dekken een veenpakket af. Het gaat hierbij om Hollandveen, waarvan de hoogst gelegen top op een diepte tussen 0.70 en 0.90 meter beneden het maaiveld (circa 1.90 meter NAP) werd aangetroffen. Het Hollandveen is gevormd op een opeenvolging van kleiafzettingen. Dit betreffen Afzettingen van Gorkum, die kunnen worden gerelateerd aan de Puttershoekse Stroomrug. De hoogste gelegen top van de Afzettingen van Gorkum werd aangetroffen op een diepte van 0.8 meter beneden het maaiveld (circa 2.0 meter NAP). In geen van de boringen werden diepreikend verstoorde profielen aangetroffen. De bodemopbouw is mooi intact bewaard gebleven. 13

18 Afbeelding 6. De positie van de boorpunten, geprojecteerd op een uitsnede van de GBKN. Het plangebied is rood omkaderd. Schaal 1: 500. Topografische Dienst Kadaster, Emmen [2010]. 14

19 Afbeelding 7. De positie van de boorraaien, geprojecteerd op een uitsnede van de GBKN. Boorraai 1 tot en met 6 zijn groen gemarkeerd, Boorraai 7 (haaks op de overige raaien) is oranje gemarkeerd. Schaal 1: 500. Topografische Dienst Kadaster, Emmen [2010]. 15

20 Afbeelding 8. Grafische weergave van Boorraai 1 (Boring nr.: 1 tot en met 6). 16

21 Afbeelding 9. Grafische weergave van Boorraai 2 (Boring nr.: 7 tot en met 12 en Boring nr.: 35). 17

22 Afbeelding 10. Grafische weergave van Boorraai 3 (Boring nr.: 13 tot en met 17, en 31 en 33). 18

23 Afbeelding 11. Grafische weergave van Boorraai 4 (Boring nr.: 18 tot en met 22 en 34). 19

24 Afbeelding 12. Grafische weergave van Boorraai 5 (Boring nr.: 23, 25 tot en met 27, en 32). 20

25 Afbeelding 13. Grafische weergave van Boorraai 6 (Boring nr.: 24 en 28 tot en met 30). 21

26 Afbeelding 14. Grafische weergave van Boorraai 7 (Boring nr.: 3, 9, 16, 22, 32 en 28). 4.4 Archeologische indicatoren In twee boringen werden archeologische indicatoren aangetroffen (zie ook Bijlage 5: Overzicht ISvondsten). In Boring nr.: 7 werden, op een diepte tussen 1.90 en 1.95 meter beneden het maaiveld (tussen 3.07 en 3.12 meter NAP) fragmenten van een verbrande houtspaander aangetroffen (IS.1). Op basis van de geologische omstandigheden kan het in het Neolithicum worden gedateerd. In Boring nr.: 16 werd op een diepte van 2.10 meter beneden het maaiveld (3.37 meter NAP) een wervel van een vis gevonden. Mogelijk betreft het hier etensafval (IS.2). Op basis van de geologische omstandigheden kan het in het Neolithicum worden gedateerd. 22

27 5. Samenvatting, conclusies en aanbevelingen 5.1 Samenvatting en conclusies Aanleiding voor het archeologisch onderzoek vormen de plannen van de Gereformeerde Gemeente Puttershoek voor de bouw van een nieuw kerkgebouw direct ten oosten van de Sportlaan te Puttershoek (Gemeente Binnenmaas). De oppervlakte van het plangebied bedraagt circa 6000 vierkante meter. Binnen het plangebied wordt alleen verstoring van de archeologisch relevante horizonten voorzien ter plaatse van de heipalen voor de kerk (met een oppervlakte van circa 800 m²) en ter plaatse van de waterberging (met een oppervlakte van circa 300 m²). Eerder is door SOB Research een Archeologisch Bureauonderzoek en een Inventariserend Veldonderzoek door middel van grondboringen uitgevoerd (Ras, 2010). Een groot deel van het plangebied bleek gesitueerd te zijn ter plaatse van de Puttershoekse Stroomrug, met een grote kans op de aanwezigheid van bewoningssporen vanaf het Neolithicum. Direct ten westen van het plangebied waren al in 1998 bewoningssporen uit het laat-neolithicum aangetoond. Met betrekking tot het plangebied waren er, op basis van de onderzoeksresultaten, geen aanwijzingen dat het bodemprofiel dusdanig verstoord was dat er geen kans meer zou bestaan op de aanwezigheid van archeologische waarden. Daarom had moeten worden aanbevolen om ter plaatse van het onderzoeksgebied door middel van een Inventariserend Veldonderzoek door middel van Proefsleuven meer duidelijkheid te verkrijgen over de daadwerkelijke aan- of afwezigheid van archeologische resten. Echter, de enige diepgaande bodemverstoringen zouden worden veroorzaakt door de aanleg van de waterpartij en door de heipalen. De aanleg van de waterpartij zou in een later stadium onder Archeologische Begeleiding worden uitgevoerd. Omdat de verstoring door de heipalen een beperkte oppervlakte beslaat is gezocht naar een alternatief voor de proefsleuven. Met proefsleuven zou immers een veel groter oppervlak worden verstoord dan door de heipalen. Vanuit deze optiek is gekozen voor een booronderzoek, waarbij ter plaatse van de helft van het aantal heipalen een boring worden uitgevoerd. Dit komt neer op circa 1 boring per 20 vierkante meter, waarmee een aanzienlijk deel van de te verstoren ondergrond gedetailleerd kan worden gedocumenteerd (Ras, 2010). Dit advies is door het College van Burgemeester en Wethouders van de Gemeente Binnenmaas overgenomen. Hiertoe is door SOB Research, in opdracht van de Bouwcommissie Gereformeerde Gemeente Puttershoek en het College van Burgemeester en Wethouders van de Gemeente Binnenmaas, een Archeologische Opgraving door middel van grondboringen uitgevoerd. Er werden 35 boringen uitgevoerd tot een diepte van 4 meter beneden het maaiveld. Op basis van de gegevens van het booronderzoek kan worden gesteld dat ter plaatse van het onderzoeksgebied een bouwvoor op zand van de Afzettingen van Duinkerke 3B, op klei van de Afzettingen van Tiel 1B, op (deels veraard) Hollandveen, op klei van de Afzettingen van Gorkum is aangetroffen. In alle boringen werd de aanwezigheid van de Puttershoekse Stroomrug vastgesteld. Kenmerkend voor de aanwezigheid van de Puttershoekse Stroomrug is het afdekkende pakket hoogliggend Hollandveen, dat veraard is. Dit werd in Boring nr.: 1 tot en met 3 aangetoond. Waarschijnlijk is hier de kern van de stroomrug gelegen. De Afzettingen van Duinkerke 3B bestaan uit zeer fijn grijs zand, met een maximale dikte van 0.65 meter. Het betreft hier komafzettingen, die zijn afgezet in de Late Middeleeuwen tot circa 1439 A.D. Hierop is de bouwvoor gelegen. Direct onder de Afzettingen van Duinkerke 3B werd in een groot aantal boringen een laag bruingrijze klei aangetroffen. Deze afzettingen zijn tussen de 5 en 30 centimeter dik. Ze worden geïnterpreteerd als Afzettingen van Tiel 1B, afgezet tussen circa voor Chr.). 23

28 De Afzettingen van Tiel 1B dekken een veenpakket af. Het gaat hierbij om Hollandveen, waarvan de hoogst gelegen top op een diepte tussen 0.70 en 0.90 meter beneden het maaiveld (circa 1.90 meter NAP) werd aangetroffen. Het Hollandveen is gevormd op een opeenvolging van kleiafzettingen. Dit betreffen Afzettingen van Gorkum, die kunnen worden gerelateerd aan de Puttershoekse Stroomrug. De hoogste gelegen top van de Afzettingen van Gorkum werd aangetroffen op een diepte van 0.8 meter beneden het maaiveld (circa 2.0 meter NAP). In geen van de boringen werden diepreikend verstoorde profielen aangetroffen. De bodemopbouw is mooi intact bewaard gebleven. De aangetoonde Puttershoekse Stroomrug betreft het restant van een rivier die in de Gorkum 2-periode actief was, maar in de Gorkum 4-periode al bijna volledig was verland. Archeologische resten uit het Neolithicum konden worden aangetroffen in de Afzettingen van Gorkum, en dan met name in de top van deze afzettingen, op een diepte van circa 2.5 meter NAP. In Boring nr.: 7 werden, op een diepte tussen 1.90 en 1.95 meter beneden het maaiveld (tussen 3.07 en 3.12 meter NAP) fragmenten van een verbrande houtspaander aangetroffen (IS.1). In Boring nr.: 16 werd op een diepte van 2.10 meter beneden het maaiveld (3.37 meter NAP) een wervel van een vis gevonden. Mogelijk betreft het hier etensafval (IS.2). Op basis van de geologische omstandigheden kunnen de archeologische indicatoren in het Neolithicum worden gedateerd. Het aangetroffen vondstmateriaal bevestigt de verwachting dat het ten westen van het onderzoeksgebied aangetroffen vondstcomplex naar het oosten toe is uitgestrekt. Er werden overigens geen aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen uit andere perioden. 5.2 Aanbevelingen Ter plaatse van het onderzoeksgebied zal een kerkgebouw worden gerealiseerd. Hierbij zal de bodem worden verstoord door heiwerkzaamheden. Hierdoor zullen archeologische waarden in situ worden aangetast. Door het nu uitgevoerde booronderzoek zijn deze aan te tasten waarden afdoende ex situ gedocumenteerd. In het kader van de bouw van de kerk (met uitzondering van de aan te leggen waterpartijen) hoeft dan ook geen nader archeologisch onderzoek te worden uitgevoerd. 24

29 Literatuur - ADC Heritage: De archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart voor de Hoeksche Waard; Amersfoort: Allewijn, R.A.: Bevochten water gewonnen land; Oud-Beijerland: Bosch, J. E. van den: Archeologisch Onderzoek Bestemmingsplan de Grienden, Fase 1; SOB Research, Heinenoord: Bosch, J. E. van den: Archeologisch Onderzoek Bestemmingsplan de Grienden, Gemeente Binnenmaas: Evaluatie AAO: SOB Research, Heinenoord; Bosch, J. E. van den: Nota Bodemarchief en Ruimtelijk Inrichtingsbeleid in de Hoeksche Waard; Stichting Oudheidkundig Bodemonderzoek Hoeksche Waard, Mijnsheerenland: Heijden, F. J. G.: Aanvullend Archeologisch Onderzoek in Puttershoek, vindplaats De Grienden, Archeologisch Diensten Centrum, ADC Rapport 7; Bunschoten: Mulder, E. F. J. de, M.C. Geluk, I. L. Ritsema, W. E. Westerhof en T. E. Wong: De ondergrond van Nederland; Groningen: Ras, J.: Archeologisch Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek door middel van grondboringen Nieuwbouw Kerk van de Gereformeerde Gemeente, Sportlaan, Puttershoek, Gemeente Binnenmaas; SOB Research, Heinenoord: Rijks Geologische Dienst, Geologische Kaart van Nederland 1 : , Blad-Willemstad Oost (43 O), Tweede druk, Haarlem, Rijks Geologische Dienst, Toelichting op de Geologische Kaart van Nederland 1 : , Blad Willemstad Oost (43 O), Tweede druk, Haarlem, SOB Research: Aanvraag Archeologisch vervolgonderzoek (IVO-Overig) Nieuwbouw Kerkgebouw van de Gereformeerde Gemeente, Sportlaan, Puttershoek; Heinenoord: Topografische Dienst: Grote Provincie Atlas 1: Zuid-Holland; Groningen/Emmen:

30 26

31 Verklarende woordenlijst antropogeen C14 datering differentiële klink dy erosie estuarium eutroof veen fluviatiel geul gorzenlandschap gyttja Hollandveen Holoceen in situ inundatie klink lagunair, lagune door menselijk handelen bepaling van het gehalte aan radioactieve koolstof (C14) van organisch materiaal (hout, houtskool, schelpen, etc.) waaruit de ouderdom kan worden afgeleid. Deze ouderdom wordt opgegeven in jaren voor 1950 A.D. verschijnsel waarbij relatief hoog of laag liggende gebieden door geologische of fysische processen laag of hoog (andersom) komen te liggen. Ook wel omgekeerde klink of reliëfinversie genoemd organische afzetting, bestaande uit fijn verdeelde afgestorven plantenresten, in stilstaand water bezonken verzamelnaam voor processen die het aardoppervlak aantasten en los materiaal afvoeren. Dit vindt voornamelijk plaats door wind, ijs en stromend water een min of meer trechtervormige monding van een rivier die binnen het bereik van getijdestromingen ligt veen dat in een voedselrijk milieu ontstaan is onder invloed van een rivier rivier- of kreekbedding gebied dat boven gemiddeld hoogwater ligt en pas bij de hoogste vloeden onderloopt organische afzetting, bestaande uit fijn verdeelde afgestorven plantenresten, in stilstaand water bezonken alle veenpakketten die gedurende het Holoceen zijn ontstaan met uitzondering van het basisveen. De definitie van Hollandveen betreft dus in feite bijna alle veenpakketten die gedurende de afgelopen 8000 jaar zijn ontstaan jongste geologisch tijdvak (vanaf de laatste IJstijd: circa 9000 jaar voor Chr. tot heden) bewaard gebleven op de oorspronkelijke plaats. Dit met name met betrekking tot onverstoorde archeologische sporen en vondsten het door menselijk ingrijpen onder water zetten van land, werd vaak in het kader van verdediging gedaan maaivelddaling van veen- en kleigronden door ontwatering, oxidatie van organisch materiaal en krimp ondiepe baai, beschermd tegen open zee door een strandwal of haf 27

32 marien meanderen mesotroof veen modderklei moernering oligotroof veen oxidatie perimarien Pleistoceen pollenanalyse regressiefase sediment sondeerijzer stroomrug transgressiefase verlandingsklei het milieu waar sedimentatie plaatsvindt die direct wordt beïnvloed door de zee zich bochtig door het landschap slingeren (van waterlopen) veen, dat in matig voedselrijk milieu is ontstaan afzettingen in het perimariene gebied, bestaande uit kleiige venen en venige kleien veenafgraving, hoofdzakelijk ten behoeve van zoutwinning en de winning van brandstof (turf) veen, dat in voedselarm milieu is ontstaan (traag) verbrandingsproces van organisch materiaal in reactie met zuurstof het milieu, waarin de sedimentatie wordt beïnvloed door de zee (via het rivieren kreekstelsel), maar waar mariene afzettingen van betekenis ontbreken geologisch tijdperk dat ongeveer 2 miljoen jaar geleden begon. De tijd van de IJstijden, maar ook van gematigd warme perioden. Het Pleistoceen eindigt met het begin van het Holoceen statistische studie van stuifmeelkorrels en sporen, die in sedimenten gevonden worden. Doel is onder meer milieureconstructie periode waarin de zee-invloed afneemt (als gevolg van een daling van de zeespiegel of als gevolg van sluiting van strandwallencomplex) na een transgressiefase afzetting gevormd door bezinksel of neerslag lange, dunne metalen 'prikstok', die onder meer wordt gebruikt om antropogene sporen te op te sporen restant van een door zand- en klei-afzettingen verlande, oude stroomgeul. Door differentiële klink meestal hoger gelegen dan de omgeving fase waarin de invloed van de zee zich in het binnenland uitbreidt (als gevolg van stijging van de zeespiegel of als gevolg van erosie van het strandwallencomplex) klei die aan het einde van een transgressiefase wordt afgezet 28

33 Bijlage 1 Administratieve gegevens Projectnaam: Opdrachtgever: Archeologische Opgraving door middel van grondboringen Nieuwbouw Kerk van de Gereformeerde Gemeente, Sportlaan, Puttershoek, Gemeente Binnenmaas Bouwcommissie Gereformeerde Gemeente Puttershoek P/a Hoeksedijk AH Maasdam Uitvoerder: Bevoegde overheid: Datum opdracht: 1 juli 2010 Datum conceptrapport: 22 juli 2010 Datum definitief rapport: 9 juli 2012 College van Burgemeester en Wethouders van de Gemeente Binnenmaas Postbus ZH Maasdam Afdeling Bouwen en Wonen Contactpersoon: mevrouw M. Zaanen Marielle.Zaanen@binnenmaas.nl SOB Research Hofweg 13, Heinenoord Postbus 5060, 3274 ZK Heinenoord Tel.: Fax: sobresearch@wxs.nl College van Burgemeester en Wethouders van de Gemeente Binnenmaas Postbus ZH Maasdam Contactpersoon: mevrouw N. Boortman Tel.: natasja.boortman@binnenmaas.nl Plaats: Puttershoek Gemeente: Binnenmaas Provincie: Zuid-Holland Toponiem: Sportlaan Huidig grondgebruik: Akkerland Toekomstige situatie: Kerkgebouw Kaartblad: 43F Geologie: Afzettingen van Duinkerke 3b op Afzettingen van Tiel 1b op Hollandveen op Afzettingen van Gorkum Geomorfologie: vlakten Bodemtype: zeekleigronden Grondwatertrap: V NAP-hoogte maaiveld: tussen 1.06 meter -NAP en 1.37 meter -NAP Kadastrale gegevens: Kadastrale gemeente Maasdam, Sectie A, nummer 2619 Coördinaten: NO: / ZO: / ZW: / NW: / Oppervlakte onderzoeksgebied: circa 800 vierkante meter Kaart plangebied: zie Afbeelding 2 en Afbeelding 3 29

34 CMA/ AMK-status: N.v.t. CAA -nr.: N.v.t. CMA -nr.: N.v.t. ARCHIS -monument nr.: N.v.t. ARCHIS -waarneming nr.: N.v.t. Onderzoeksmeldingsnummer: Deponering documentatie en vondsten: Provinciaal Depot Zuid-Holland Kalkovenweg LJ Alphen aan den Rijn Documentalist: de heer F. Kleinhuis; tel: Deponering digitale documentatie: e-depot ( 30

35 Bijlage 2 Archeologische en geologische tijdschaal Op het hierbij geboden overzicht worden de geologische en archeologische hoofdperioden weergegeven. De dateringen in de linkerkolom (voor en na Chr.) zijn gekalibreerd en geven de betrouwbaarste dateringen. Bron: ROB,

36 32

37 Bijlage 3 Overzicht voor het Holocene gebied van de gebruikelijke lithostratigrafische indeling en de vertaling naar de lithostratigrafie naar De Mulder et. al, 2003 gebruikelijke terminologie terminologie (naar De Mulder et al., 2003) Afzettingen van Duinkerke 3(A, B) Formatie van Naaldwijk: Laagpakket van Walcheren Afzettingen van Duinkerke 2 Formatie van Naaldwijk: Laagpakket van Walcheren Afzettingen van Duinkerke 1 (A, B) Formatie van Naaldwijk: Laagpakket van Walcheren Afzettingen van Duinkerke O Formatie van Naaldwijk: Laagpakket van Walcheren Hollandveen Formatie van Nieuwkoop; Hollandveen Laagpakket Basisveen Formatie van Nieuwkoop: Basisveen Laag Afzettingen van Calais 4 Afzettingen van Calais 3 Afzettingen van Calais 2 Afzettingen van Calais 1 Formatie van Naaldwijk: Laagpakket van Wormer Formatie van Naaldwijk: Laagpakket van Wormer Formatie van Naaldwijk: Laagpakket van Wormer Formatie van Naaldwijk: Laagpakket van Wormer Jonge Duin- en Strandafzettingen Formatie van Naaldwijk: Laagpakket van Schoorl Oude Duin- en Standafzettingen Formatie van Naaldwijk: Laagpakket van Zandvoort Formatie van Twente: dekzand Formatie van Kreftenheye: rivierduinen Formatie van Kreftenheye Formatie van Kreftenheye: Afzettingen van Wijchen Afzettingen van Tiel 3 Afzettingen van Tiel 2 Afzettingen van Tiel 1 (A, B) Afzettingen van Tiel O Afzettingen van Gorkum 4 Afzettingen van Gorkum 3 Afzettingen van Gorkum 2 Afzettingen van Gorkum 1 Formatie van Boxtel: Laagpakket van Wierden Formatie van Boxtel: Laagpakket van Delwijnen Formatie van Kreftenheye Formatie van Kreftenheye: Laag van Wijchen Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld 33

38 34

39 Bijlage 4 Overzicht Boorgegevens Boring: 1 Coördinaten: X: 98085,6 NAP: -1,06 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,35 klei, matig zandig donker bruin grijs Bouwvoor graszode 0,35-0,65 zeer fijn zand grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,85 klei bruin zwart Afz. van Tiel Lithologie: Consistentie: Matig gerijpt Organische Inhoud: plantenresten 0,85-1,25 veen, matig kleiïg zwart Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,25-1,65 klei bruin Afz. van Gorkum Lithologie: sterk venig Consistentie: Matig gerijpt Organische Inhoud: plantenresten hout (algemeen) 1,65-2,60 klei, matig lemig donker bruin grijs Afz. van Gorkum 2,60-4,00 klei, sterk lemig donker grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: weinig houtresten 35

40 Boring: 2 Coördinaten: X: 98093,7 NAP: -1,34 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, matig zandig donker bruin grijs Bouwvoor Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: 0,30-0,80 zeer fijn zand, sterk bruin Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: met puinbrok (drainage) 0,80-1,10 veen zwart bruin Hollandveen Lithologie: Consistentie: Matig gerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,10-2,35 klei donker bruin grijs Afz. van Gorkum Lithologie: zwak venig Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) 2,35-2,70 hout bruin Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) hout Boortype 2,70-3,10 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 3,10-3,30 klei bruin Afz. van Gorkum Lithologie: zwak venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 3,30-4,00 klei, matig zandig donker grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: weinig hout 36

41 Boring: 3 Coördinaten: X: 98101,5 NAP: -1,33 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, matig lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,95 veen, matig kleiïg zwart Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) 0,95-1,70 klei donker grijs bruin Afz. van Gorkum Lithologie: sterk venig Consistentie: Matig gerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,70-2,90 klei, zwak lemig bruin grijs Afz. van Gorkum 2,90-3,75 klei, matig zandig donker grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: schelpresten 3,75-4,00 klei, matig zandig grijs bruin Afz. van Gorkum Lithologie: zwak venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 37

42 Boring: 4 Coördinaten: X: 98107,5 NAP: -1,3 Beschrijver: JW Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, matig lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,70 klei zwart Afz. van Tiel 0,70-1,05 veen, matig kleiïg donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,05-1,65 klei donker bruin Afz. van Gorkum Lithologie: sterk venig Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,65-2,15 klei donker grijs Afz. van Gorkum 2,15-3,15 klei, matig lemig donker bruin grijs Afz. van Gorkum Lithologie: zwak venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 3,15-4,00 klei, matig zandig donker grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: schelpresten 38

43 Boring: 5 Coördinaten: X: 98112,7 NAP: -1,37 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, matig lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,70 klei bruin zwart Afz. van Tiel 0,70-1,00 veen, matig kleiïg donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,00-1,55 klei donker bruin grijs Afz. van Gorkum Lithologie: sterk venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,55-2,90 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 2,90-4,00 klei, sterk zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: weinig hout 39

44 Boring: 6 Coördinaten: X: 98117,5 NAP: -1,29 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, matig lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,75 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,75-1,40 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,40-2,65 klei, zwak lemig donker bruin grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) 2,65-3,05 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 3,05-4,00 klei, sterk zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: weinig hout 40

45 Boring: 7 Coördinaten: X: 98091,7 NAP: -1,17 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, matig lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,75 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,75-0,80 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 0,80-1,75 klei donker zwart bruin Afz. van Gorkum Lithologie: sterk venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,75-3,05 klei, matig zandig donker grijs Afz. van Gorkum 1,90-1,95 verband hout, IS.1 3,05-4,00 klei, sterk zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: 41

46 Boring: 8 Coördinaten: X: 98100,4 NAP: -1,23 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, sterk lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,65 zeer fijn zand, matig grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,75 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,75-1,35 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,35-2,70 klei, matig zandig donker grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) Boortype 2,70-3,05 klei, matig zandig donker grijs Afz. van Gorkum veel hout 3,05-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: 42

47 Boring: 9 Coördinaten: X: 98104,1 NAP: -1,27 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, sterk lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,75 zeer fijn zand, matig grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: 0,75-0,85 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,85-1,50 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,50-2,65 klei donker bruin grijs Afz. van Gorkum 2,65-3,00 klei donker grijs Afz. van Gorkum witte kalkspikkels 3,00-4,00 klei, sterk zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: 43

48 Boring: 10 Coördinaten: X: 98108,1 NAP: -1,26 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, matig lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,75 klei donker grijs bruin Afz. van Tiel 0,75-1,50 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,50-2,60 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 2,60-4,00 klei, sterk zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: 44

49 Boring: 11 Coördinaten: X: 98114,5 NAP: -1,34 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, matig lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-1,40 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,40-1,85 klei donker bruin grijs Afz. van Gorkum 1,85-1,95 hout bruin Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) hout Boortype 1,95-2,65 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 2,65-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: schelpgruis 45

50 Boring: 12 Coördinaten: X: 98117,7 NAP: -1,25 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, matig lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,75 klei donker grijs bruin Afz. van Tiel 0,75-1,05 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,05-1,60 klei donker bruin grijs Afz. van Gorkum Lithologie: zwak venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,60-2,35 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: weinig hout 2,35-4,00 klei, sterk zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: schelpgruis 46

51 Boring: 13 Coördinaten: X: 98122,8 NAP: -1,3 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, sterk lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,75 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,75-1,25 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,25-1,75 klei donker grijs bruin Afz. van Gorkum Lithologie: sterk venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,75-2,20 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 2,20-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: met bruine vlekken 47

52 Boring: 14 Coördinaten: X: 98089,8 NAP: -1,03 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, matig lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,80 zeer fijn zand grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,80-0,90 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,90-1,50 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,50-2,85 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 2,85-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: 48

53 Boring: 15 Coördinaten: X: 98098,2 NAP: -1,21 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, sterk lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,70 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,70-0,80 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,80-1,30 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,30-1,85 klei donker grijs Afz. van Gorkum 1,85-2,60 klei, matig lemig donker bruin grijs Afz. van Gorkum 2,60-4,00 klei, matig zandig donker grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: schelpresten hout (algemeen) 49

54 Boring: 16 Coördinaten: X: 98106,8 NAP: -1,27 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, sterk lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,75 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,75-0,80 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,80-1,30 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,30-2,40 klei donker grijs Afz. van Gorkum op 2.10 viswervel, IS.2 2,40-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: schelpgruis 50

55 Boring: 17 Coördinaten: X: 98108,3 NAP: -1,27 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 zeer fijn zand, sterk donker bruin grijs Bouwvoor Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: 0,30-0,70 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,70-1,35 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: plantenresten hout (algemeen) 1,35-2,30 klei donker grijs Afz. van Gorkum 2,30-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: schelpgruis met bruine vlekken, weinig hout 51

56 Boring: 18 Coördinaten: X: 98117,2 NAP: -1,29 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,40 klei, sterk lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,40-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,80 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,80-1,00 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,00-1,35 klei donker grijs bruin Afz. van Gorkum Lithologie: sterk venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,35-2,30 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 2,30-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: schelpgruis weinig hout, bruine vlekken 52

57 Boring: 19 Coördinaten: X: 98124,9 NAP: -1,34 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, sterk lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,75 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,75-0,80 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,80-1,20 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,20-1,40 klei donker grijs bruin Afz. van Gorkum Lithologie: sterk venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,40-2,20 klei grijs bruin Afz. van Gorkum 2,20-2,40 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum 2,40-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: 53

58 Boring: 20 Coördinaten: X: 98095,7 NAP: -1,25 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, sterk lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,75 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,75-1,30 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,30-1,65 klei donker bruin grijs Afz. van Gorkum Lithologie: sterk venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,65-2,10 klei donker grijs Afz. van Gorkum veel hout 2,10-3,10 klei, matig zandig donker grijs Afz. van Gorkum 3,10-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: schelpgruis 54

59 Boring: 21 Coördinaten: X: 98104,3 NAP: -1,28 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 zeer fijn zand, sterk donker bruin grijs Bouwvoor Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: 0,30-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,75 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,75-1,00 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,00-1,80 klei donker bruin grijs Afz. van Gorkum veel hout 1,80-2,15 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 2,15-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: schelpresten 55

60 Boring: 22 Coördinaten: X: 98110,1 NAP: -1,3 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,35 klei, sterk lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,35-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,75 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,75-0,95 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 0,95-1,25 klei bruin grijs Afz. van Gorkum 1,25-1,95 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 1,95-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: schelpresten weinig hout, bruine vlekken 56

61 Boring: 23 Coördinaten: X: 98116,3 NAP: -1,31 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, sterk lemig grijs Bouwvoor 0,30-0,65 zeer fijn zand, sterk grijs Afz. van Duinkerke Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: 0,65-0,75 klei donker bruin grijs Afz. van Tiel 0,75-1,20 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, matig amorf Consistentie: Organische Inhoud: 1,20-1,60 klei grijs bruin Afz. van Gorkum Lithologie: matig venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,60-2,20 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 2,20-4,00 klei, matig zandig grijs Afz. van Gorkum Lithologie: Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: weinig hout 57

62 Boring: 24 Coördinaten: X: 98126,4 NAP: -1,36 Beschrijver: FH Y: , Oxi/red: 0 Boorder FH Datum: Opmerking 0,00-0,30 klei, sterk lemig donker bruin grijs Bouwvoor 0,30-0,80 zeer fijn zand, sterk grijs Vergraven Lithologie: heterogeen Consistentie: Organische Inhoud: met roestvlekken drainagesleuf 0,80-1,25 veen donker bruin Hollandveen Lithologie: veen, sterk amorf Consistentie: Organische Inhoud: hout (algemeen) 1,25-2,05 klei donker grijs bruin Afz. van Gorkum Lithologie: matig venig Consistentie: Ongerijpt Organische Inhoud: hout (algemeen) 2,05-3,20 klei, matig lemig donker grijs Afz. van Gorkum 3,20-4,00 klei, matig lemig grijs bruin Afz. van Gorkum 58