- Concept - Aanvullend Archeologisch Bureauonderzoek Onderzoeksgebied Molenstraat 131, Kruisland

Transcriptie

1 Behoort bij beschikking d.d. nr.(s) ZK BEM gemeente Steenbergen Juridisch beleidsmedewerker Publiekszaken / vergunningen - Concept - Aanvullend Archeologisch Bureauonderzoek Onderzoeksgebied Molenstraat 131, Kruisland J. E. van den Bosch

2

3 - Concept - Aanvullend Archeologisch Bureauonderzoek Onderzoeksgebied Molenstraat 131, Kruisland J. E. van den Bosch

4 Aanvullend Archeologisch Bureauonderzoek Onderzoeksgebied Molenstraat 131, Kruisland J. E. van den Bosch SOB Research, Instituut voor Archeologisch en Aardkundig Onderzoek SOB Research Heinenoord, september 2014 ISBN/EAN: xxx-x Projectnummer:

5 Aanvullend Archeologisch Bureauonderzoek Onderzoeksgebied Molenstraat 131, Kruisland Inhoud 1. Inleiding 3 2. Resultaten aanvullend Archeologisch Bureauonderzoek Geologische, geomorfologische en bodemkundige gegevens Archeologische gegevens Historische gegevens Verstoringen Luchtfoto s Actueel Hoogtebestand Nederland Archeologisch Verwachtingsmodel Resultaten eerder uitgevoerd veldonderzoek Booronderzoek Samenvatting, conclusies en aanbevelingen Samenvatting en conclusies Aanbevelingen 18 Literatuur 19 Verklarende woordenlijst 21 Bijlage 1: Administratieve gegevens 23 Bijlage 2: Archeologische en geologische tijdschaal 25 Bijlage 3: Overzicht voor het Holocene gebied van de gebruikelijke lithostratigrafische indeling en de vertaling naar de lithostratigrafie van De Mulder et al., Bijlage 4 Overzicht Boorgegevens oorspronkelijk onderzoeksgebied 29 Bijlage 5: SOB Research: Gegevens 35 1

6 2

7 1. Inleiding In februari 2014 heeft SOB Research een Archeologisch Bureauonderzoek en een booronderzoek (IVO-Overig) uitgevoerd. 1 Het onderzoek moest worden uitgevoerd in het kader van de vergunningprocedure voor de bouw van een nieuwe loods met een omvang van circa 15 x 30 meter, ter plaatse van de Molenstraat 131 te Kruisland (Gemeente Steenbergen). Daarnaast is een aangrenzend perceel ten noordoosten van het plangebied, met een omvang van 30 x 80 meter, meegenomen in het onderzoek. Dit omdat hier in de toekomst mogelijk ook bouwplannen zullen worden gerealiseerd. Het totale onderzoeksgebied besloeg een oppervlakte van circa 0.29 hectare. Het plangebied besloeg een oppervlakte van circa 450 m². Bij de realisatie van het bouwplan zou een fundering worden aangebracht met circa 38 spanten, met een tussenliggende afstand van 5 meter, gefundeerd op een laag beton. Per spant zal een ontgraving plaatsvinden met een omvang van circa 2 x 2 meter, tot een diepte van 1.5 meter beneden het maaiveld. Er worden geen heipalen aangebracht. 2 De totale oppervlakte van deze bodemverstoringen bedroeg naar verwachting circa 152 m². Afbeelding 1. De ligging van het onderzoeksgebied in Nederland (gemarkeerd met rode stip). In augustus 2014 bleek dat de bouwplannen waren uitgebreid en dat de nieuwe loods een omvang zal krijgen van 45 x 30 meter, i.p.v. 15 x 30 meter en dat de hier aanwezige oude stal zal worden afgebroken (zie Afbeelding 3). Op basis van de nieuwe uitbreidingsplannen moet rekening worden gehouden met een bodemverstoring van circa 450 m². Door de Gemeente Steenbergen is aangegeven dat er hiervoor een aanvullend rapport moest worden opgesteld, ter aanvulling van het in juni 2014 afgeronde definitieve rapport van het eerder uitgevoerde archeologisch onderzoek. Dit om na te gaan of de planuitbreiding consequenties kan hebben voor mogelijk ter plaatse van de nieuwe uitbreidingszone aanwezige archeologisch waarden. Daartoe is door SOB Research alle bij het Archeologisch Bureauonderzoek en booronderzoek (IVO-Overig) verzamelde informatie nogmaals bestudeerd, is de relevantie van deze informatie voor de uitbreidingszone beoordeeld en is een aanvullend advies opgesteld. Het aanvullende onderzoek is uitgevoerd in overeenstemming met de kwaliteitseisen van de KNA 3.3 (2014) en de eisen van de Gemeente Steenbergen. Het aanvullende onderzoek is uitgevoerd door: J. E. van den Bosch aanvullend bureauonderzoek, gegevenscontrole en rapportage 1 Mientjes, juni Mondelinge mededeling opdrachtgever 3

8 Afbeelding 2. De ligging van het onderzoeksgebied (gemarkeerd met een rode stip), geprojecteerd op een uitsnede van de Topografische Kaart van Nederland. Bron: Topografische Dienst, Emmen [2014]. Schaal 1:

9 Afbeelding 3. De ligging van het onderzoeksgebied, geprojecteerd op een uitsnede van de GBKN. Het oorspronkelijke onderzoeksgebied is rood omkaderd. Het aanvullende onderzoeksgebied is blauw en geel omkaderd. De blauw omkaderde zone betreft de locatie van de nieuwe loods. De geel omkaderde zone betreft de locatie van de te slopen oude schuur. Bron GBKN: Topografische Dienst Kadaster, Emmen, Bron Boorpuntenkaart: Mientjes, Schaal 1:

10 6

11 2. Resultaten aanvullend Archeologisch Bureauonderzoek 2.1 Geologische, geomorfologische en bodemkundige gegevens In het kader van het eerder uitgevoerde Archeologisch Bureauonderzoek is voor het verkrijgen van inzicht in de bodemopbouw ter plaatse van het onderzoeksgebied en de directe omgeving daarvan, gebruik gemaakt van de Geomorfologische Kaart van Nederland, schaal 1: , Blad 49 Bergen op Zoom, de Bodemkaart van Nederland, schaal 1: , Blad 49 Oost Bergen op Zoom (zie Afbeelding 4), de Geomorfologische Kaart van Nederland, schaal 1: , Blad 49 Bergen op Zoom (zie Afbeelding 5), de gegevens van een zestal van de in het DINO-loket (NITG-TNO) gearchiveerde boringen 3 en - ter referentie - van de Geologische Kaart van Nederland 1: , Blad Willemstad. Afbeelding 4. De ligging van het onderzoeksgebied (gemarkeerd met een rode stip), geprojecteerd op een uitvergrote uitsnede van de Bodemkaart van Nederland, schaal 1: , Blad 49 Oost Bergen op Zoom. Bron: Staring Centrum/ Stichting voor Bodemkartering (Stiboka). Schaal 1: NITG-TNO, DINO-loket, 2014: Boring nr. B49E0103, B49E0150, B49E1093, B49E1094, B49E1178 en B49E1181 7

12 Afbeelding 5. De ligging van het onderzoeksgebied (gemarkeerd met een rode stip), geprojecteerd op een uitvergrote uitsnede van de Geomorfologische Kaart van Nederland, schaal 1: , Blad 49 Bergen op Zoom. Bron: Rijks Geologische Dienst. Schaal 1: De in het rapport van het eerder uitgevoerde onderzoek weergegeven bodemkundige en geologische informatie is, zoals ook kan worden opgemaakt uit Afbeelding 4 en 5, evenzeer relevant voor de uitbreidingszone, als voor het eerder onderzochte gebied. De voor het eerder onderzochte gebied getrokken conclusies ten aanzien van de te verwachten bodemopbouw gelden evenzeer voor de uitbreidingszone Archeologische gegevens In het kader van het eerder uitgevoerde Archeologisch Bureauonderzoek is voor het verkrijgen van inzicht in de relevante archeologische informatie onder meer gebruik gemaakt van de bestemmingsplankaart van het vigerende Bestemmingsplan Kom Kruisland (20 juni 2013), de Provinciale Indicatieve Archeologische Waardenkaart en Archis2 geraadpleegd, de online archeologische databank van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. 4 zie Mientjes, juni 2014 en paragraaf 2.7 Archeologisch Verwachtingsmodel 8

13 Afbeelding 6. De ligging van in Archis2 geregistreerde onderzoeksmeldingen (blauw omkaderd) in de omgeving van het oorspronkelijke onderzoeksgebied (rood omkaderd) en de uitbreidingszone (groen omkaderd). Bron: Archis2, 2014/ Mientjes, juni Afbeelding 7. De ligging van in Archis2 geregistreerde archeologische waarnemingen (geel gemarkeerd, genummerd) in de omgeving van het oorspronkelijke onderzoeksgebied (rood omkaderd) en de uitbreidingszone (groen omkaderd). Bron: Archis2, 2014/ Mientjes, juni

14 De in het rapport van het eerder uitgevoerde onderzoek weergegeven archeologische informatie is, zoals ook kan worden opgemaakt uit Afbeelding 6 en 7, evenzeer relevant voor de uitbreidingszone, als voor het eerder onderzochte gebied. De eerder getrokken conclusies ten aanzien van de aanwezigheid van archeologische waarden in deze regio zijn evenzeer relevant voor de uitbreidingszone, als voor het eerder onderzochte gebied Historische gegevens In het kader van het eerder uitgevoerde historische onderzoek is onder meer gebruik gemaakt van de analyse van de kaart van Nicolaas Jansen Visscher uit 1656 (Ducatus Brabantiae), de Kadastrale Kaart (Minuutplan) uit en de Topografische kaarten uit , , 1870, 1895, 1901, 1910, 1937, 1950, 1968, 1980, 1988 en Afbeelding 8. De ligging van het oorspronkelijke onderzoeksgebied (rood omkaderd) en de uitbreidingzone (blauw omkaderd), geprojecteerd op een uitvergrote uitsnede van de Kadastrale Kaart (Minuutplan) uit Bron: Mientjes, Schaal 1: zie Mientjes, juni 2014 en paragraaf 2.7 Archeologisch Verwachtingsmodel 10

15 Afbeelding 9. De ligging van het eerdere onderzoeksgebied (rood omkaderd) en de uitbreidingszone (blauw omkaderd), geprojecteerd op een uitvergrote uitsnede van de Topografische Kaart uit Bron: / Mientjes, Schaal 1: De in het rapport van het eerder uitgevoerde onderzoek getrokken conclusie, dat er op geen van de geanalyseerde kaarten bebouwing wordt weergegeven ter plaatse van het onderzoeksgebied is, zoals ook kan worden opgemaakt uit Afbeelding 8 en 9, evenzeer van toepassing voor de uitbreidingszone. 6 Ter plaatse van de uitbreidingszone is wel tussen 1988 en 1995 de nu te slopen stal gebouwd. 2.4 Bodemverstoringen Volgens het kadaster (KLIC) waren ter plaatse van het eerder onderzochte onderzoeksgebied geen kabels en leidingen aanwezig. Er waren ook geen aanwijzingen voor de aanwezigheid van andere bodemverstoringen ter plaatse van het oorspronkelijke onderzoeksgebied. 6 zie Mientjes, juni 2014 en paragraaf 2.7 Archeologisch Verwachtingsmodel 11

16 Ter plaatse van de uitbreidingszone is wel een omvangrijke en diepreikende bodemverstoring aanwezig. Dit betreft de mestkelder ter plaatse van de gehele te slopen oude stal, die hier zijn ingegraven tot een diepte van circa 2.5 meter beneden het maaiveld. 2.5 Luchtfoto s In het kader van het eerdere onderzoek is een luchtfoto geraadpleegd uit 1989 (ROBAS fotonummer ). Ten tijde van de opname was het toenmalige onderzoeksgebied als landbouwgrond in gebruik en was het deels bebouwd. Op deze luchtfoto waren ter plaatse van het onderzoeksgebied geen duidelijk als zodanig te herkennen archeologische fenomenen zichtbaar. Dezelfde conclusies zijn van toepassing ten aanzien van de uitbreidingszone. 2.6 Actueel Hoogtebestand Nederland In het kader van het eerder uitgevoerde onderzoek is het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) geraadpleegd (zie Afbeelding 10). Afbeelding 10. De ligging van het onderzoeksgebied (rode stip), geprojecteerd op een uitsnede van het Actueel Hoogtebestand (AHN, 2014). Bron: Schaal 1:

17 De oranje en gele zones betreffen de hoger gelegen zones ( bebouwing en de dekzandruggen, waarop ook de bebouwde kom van Kruisland is gelegen). De groene en blauwe zones betreffen de lager gelegen zones. Het maaiveld ter plaatse van het eerder onderzochte onderzoeksgebied lag op een hoogte van circa meter +NAP. Dit komt overeen met de hoogteligging van het maaiveld ter plaatse van de uitbreidingszone, waar het maaiveld op een hoogte van circa meter +NAP is gelegen. Dit komt ook overeen met de maaiveldhoogtes in en net buiten de bebouwde kom van Kruisland. Ter plaatse van de hoogste delen van de dekzandrug, met name ten zuiden en ten oosten van Kruisland, ligt het maaiveld op een hoogte van meter +NAP. 2.7 Archeologisch Verwachtingsmodel Op basis van het Archeologisch Bureauonderzoek ten aanzien van het oorspronkelijke plangebied is het volgende Archeologisch verwachtingsmodel opgesteld: Ter plaatse van het onderzoeksgebied kan een bodemopbouw worden verwacht met dekzand, mogelijk afgedekt door een dunne horizont met kleiige Afzettingen van Duinkerke IIIb. Tevens is het waarschijnlijk dat de natuurlijke afzettingen hier zijn afgedekt door een recent opgebrachte ophooglaag. Op en in de top van de Afzettingen van Duinkerke IIIb (indien aanwezig) kunnen archeologische resten worden aangetroffen uit de Nieuwe Tijd. In relatie hiermee dient ook met het historische gegeven rekening te worden gehouden dat de polder rondom Kruisland in 1487 is drooggelegd. Op en in de top van de Afzettingen van de Formatie van Twente (het dekzand) kunnen archeologische resten worden aangetroffen uit de periode van het Laat Paleolithicum t/m de Nieuwe Tijd, indien het dekzand dagzomend aanwezig is. Indien de Pleistocene afzettingen worden afgedekt door de Afzettingen van Duinkerke IIIb kunnen in de top van het dekzand archeologische resten worden aangetroffen uit de periode van het Laat Paleolithicum t/m de Late Middeleeuwen. Uitgaande van de beschikbare historische gegevens (oude kaarten) bestaat er een lage verwachting voor wat betreft de aanwezigheid van archeologische resten uit de Nieuwe Tijd. Voor archeologische vindplaatsen geldt dat vrijwel alle complextypen uit voornoemde perioden zouden kunnen worden verwacht. Het zou hier immers kunnen gaan om nederzettingsterreinen, activiteitenzones, grafvelden, maar ook om akker- en/ of weidegebieden, infrastructuur, enz. De omvang van de mogelijk aan te treffen archeologische resten is op dit moment nog niet bekend. In hoeverre het bodemprofiel (en daarmee mogelijk archeologische resten) nog intact aanwezig is, is niet bekend. Dit geldt ook voor de invloed van post-depositionele processen op het aanwezige bodemarchief. (Mientjes, juni 2014) Het Archeologisch Verwachtingsmodel voor het oorspronkelijke onderzoeksgebied is evenzeer van toepassing voor de uitbreidingszone. Het enige verschil is dat ter plaatse van de uitbreidingszone in ieder geval sprake is van een omvangrijke, diepe bodemverstoring, die de oostelijke helft van deze zone beslaat. Dit betreft de mestkelder van de hier tussen 1988 en 1995 gebouwde - en in het kader van de planontwikkeling te slopen - stal die ter plaatse van de gehele stal is ingegraven tot een diepte van circa 2.5 meter beneden het maaiveld. 13

18 14

19 3. Resultaten eerder uitgevoerd veldonderzoek 3.1 Booronderzoek In het kader van het veldonderzoek binnen het oorspronkelijke plangebied zijn in totaal 8 boringen uitgevoerd in een boorgrid met een zo regelmatig mogelijke spreiding binnen het onderzoeksgebied (zie Afbeelding 11). Met name Boring nr. 1 t/m 4 en 7 zijn ook zeer indicatief voor de bodemopbouw ter plaatse van het relatief minder verstoorde, westelijke deel van de uitbreidingszone. Zelfs het ten opzichte van de boringen meest veraf gelegen noordwestelijke deel van de uitbreidingszone ligt op een afstand van slechts 30 meter ten noorden van Boring nr. 3 en 35 meter ten westen van Boring nr. 7. Afbeelding 11. De locatie van de boorpunten van het ter plaatse van het oorspronkelijke onderzoeksgebied uitgevoerde IVO-Overig (in blauw), geprojecteerd op een uitsnede van de GBKN. Het oorspronkelijke onderzoeksgebied is rood omkaderd. Het aanvullende onderzoeksgebied is blauw en geel omkaderd. De blauw omkaderde zone betreft de locatie van de nieuwe loods. De geel omkaderde zone betreft de locatie van de te slopen oude schuur. Bron GBKN: Topografische Dienst Kadaster, Emmen, Bron Boorpuntenkaart: Mientjes, juni Schaal 1:

20 Afbeelding 12. Grafische weergave van Boring nr. 1 t/m 8. Bron: Mientjes, juni Legenda: groen: zwart: donkergrijs: lichtgrijs: rood: geel: Graszode Klinkers/ bestrating klei, Opgebracht, (sub-)recent zand, Opgebracht, (sub-)recent zand, sterk/ matig lemig, Afzettingen van de Formatie van Twente zand met leemlaagjes, Afzettingen van de Formatie van Twente 16

21 4. Samenvatting, conclusies en aanbevelingen 4.1 Samenvatting en conclusies In februari 2014 heeft SOB Research een Archeologisch Bureauonderzoek en een booronderzoek (IVO-Overig) uitgevoerd. 7 Het onderzoek moest worden uitgevoerd in het kader van de vergunningprocedure voor de bouw van een nieuwe loods met een omvang van circa 15 x 30 meter, ter plaatse van de Molenstraat 131 te Kruisland (Gemeente Steenbergen). Daarnaast is een aangrenzend perceel ten noordoosten van het plangebied, met een omvang van 30 x 80 meter, meegenomen in het onderzoek. Dit omdat hier in de toekomst mogelijk ook bouwplannen zullen worden gerealiseerd. Het totale onderzoeksgebied besloeg een oppervlakte van circa 0.29 hectare. Het plangebied besloeg een oppervlakte van circa 450 m². Bij de realisatie van het bouwplan zou een fundering worden aangebracht met circa 38 spanten, met een tussenliggende afstand van 5 meter, gefundeerd op een laag beton. Per spant zal een ontgraving plaatsvinden met een omvang van circa 2 x 2 meter, tot een diepte van 1.5 meter beneden het maaiveld. Er worden geen heipalen aangebracht. 8 De totale oppervlakte van deze bodemverstoringen bedroeg naar verwachting circa 152 m². In augustus 2014 bleek dat de bouwplannen waren uitgebreid en dat de nieuwe loods een omvang zal krijgen van 45 x 30 meter, i.p.v. 15 x 30 meter en dat de hier aanwezige oude stal zal worden afgebroken (zie Afbeelding 3). Op basis van de nieuwe uitbreidingsplannen moet rekening worden gehouden met een bodemverstoring van circa 450 m². Door de Gemeente Steenbergen is aangegeven dat er hiervoor een aanvullend rapport moest worden opgesteld, ter aanvulling van het in juni 2014 afgeronde definitieve rapport van het eerder uitgevoerde archeologisch onderzoek. Dit om na te gaan of de planuitbreiding consequenties kan hebben voor mogelijk ter plaatse van de nieuwe uitbreidingszone aanwezige archeologisch waarden. Daartoe is door SOB Research alle bij het Archeologisch Bureauonderzoek en booronderzoek (IVO-Overig) verzamelde informatie nogmaals bestudeerd, is de relevantie van deze informatie voor de uitbreidingszone beoordeeld en is een aanvullend advies opgesteld. Op basis van het aanvullende Archeologisch Bureauonderzoek moet worden geconcludeerd dat op basis van zowel het eerder uitgevoerde Archeologisch Bureauonderzoek, alsook op basis van het eerder uitgevoerde booronderzoek (IVO-Overig), voldoende informatie beschikbaar is om ook een verantwoorde inschatting te kunnen maken voor wat betreft de archeologische potentie ter plaatse van de uitbreidingszone: - Ter plaatse van de oostelijke helft van de uitbreidingszone is de boden al diepgaand verstoord als gevolg van de hier tussen 1985 en 1882 aangelegde mestkelder onder de toen gebouwde stal. Gezien de diepte van de hier aanwezige bodemverstoringen, tot een diepte van circa 2.5 meter beneden het maaiveld, wordt de kans op de aanwezigheid van archeologische resten binnen deze zone nihil geacht. - Ter plaatse van de westelijke helft van de uitbreidingszone kan een bodemopbouw worden verwacht met een verstoorde en/ of (sub-)recent opgebrachte laag, op een grotendeels verstoorde top van de Afzettingen van de Formatie van Twente (het dekzand). Volgens de opdrachtgever (persoonlijke communicatie) is de bodem in deze zone reeds geroerd bij de aanleg van de bestaande loods en stal, ter plaatse van en direct ten zuiden en ten noorden van het plangebied. 7 Mientjes, juni Mondelinge mededeling opdrachtgever 17

22 - Tijdens het eerder uitgevoerde booronderzoek zijn geen relevante archeologische indicatoren aangetroffen. Het enige vondstmateriaal betrof puinspikkels en puinbrokjes (rode en oranje baksteen) in de bovenste (sub-) recent opgebrachte en verstoorde lagen. - Op basis van de onderzoeksresultaten van het aanvullend Archeologisch Bureauonderzoek moet worden geconcludeerd dat er ter plaatse van de uitbreidingszone sprake is van een lage verwachting voor wat betreft de aanwezigheid van intacte archeologische vindplaatsen uit de periode van het Laat Paleolithicum tot en met de Nieuwe Tijd. - Alleen ter plaatse van het oostelijke deel van het onderzoeksgebied, waar mogelijk in de toekomst bouwplannen zullen worden gerealiseerd, is sprake van een middelhoge tot hoge kans voor wat betreft de aanwezigheid van intacte archeologische vindplaatsen uit de periode van het Laat Paleolithicum tot en met de Late Middeleeuwen. Dit betreft de zone rondom Boring nr. 5 t/m 8, waar nog (een restant van een B-horizont aanwezig is vanaf een diepte van 0.65 meter beneden het maaiveld en waar de top van het dekzand minder is verstoord dan ter plaatse van het grootste deel van het onderzoeksgebied. 4.2 Aanbevelingen Ter plaatse van het westelijke deel van het onderzoeksgebied zal een nieuwe loods worden gebouwd, met een omvang van circa 45 x 30 meter. Tevens zal de daar aanwezige oude stal worden afgebroken. Daarbij worden bodemverstoringen voorzien met een oppervlakte van circa 450 m², tot een diepte van 1.5 meter beneden het maaiveld. Gezien de diepte en de omvang van de hier al aanwezige bodemverstoringen wordt geadviseerd om geen archeologisch vervolgonderzoek te doen uitvoeren. Dit advies betreft zowel het westelijke deel van het oorspronkelijke onderzoeksgebied, alsook de uitbreidingszone. Voor de zone ter plaatse van de mogelijke toekomstige uitbreiding van bebouwing, ter plaatse van het oostelijke deel van het onderzoeksgebied blijft het advies van kracht dat wanneer daar bodemverstoringen worden voorzien tot en diepte van meer dan 0.5 meter beneden het maaiveld, er een archeologisch vervolgonderzoek moet worden uitgevoerd. 18

23 Literatuur - Mientjes, A. C.: Archeologisch Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek door middel van grondboringen Plangebied Molenstraat 131, Kruisland; SOB Research, Heinenoord: juni 2014 Geraadpleegde internetsites:

24 20

25 Verklarende woordenlijst Afzettingen van Duinkerke antropogeen archeologische Indicator artefact C-horizont dagzomen dekzand eolisch erosie glaciaal Hollandveen Holoceen horizont in situ interstadiaal Laat-Glaciaal pakketten klei en zand die zijn afgezet door de zee binnen een krekenlandschap in de periode lopende tussen circa 1500 voor Chr. tot in de Nieuwe Tijd. De Afzettingen van Duinkerke IIIb betreffen met name de catastrofale stormvloeden en overstromingen sinds de Late Middeleeuwen (vanaf circa 1200 na Chr.) van de reeds aangelegde polders in West- Nederland. Een beroemd voorbeeld is de Sint-Elisabethsvloed uit 1421 veroorzaakt door menselijk handelen aanwijzing voor de aanwezigheid in het verleden van de aanwezigheid van menselijke activiteiten. alle door de mens gemaakte of gebruikte voorwerpen moerige of minerale laag die weinig of niet is veranderd door bodemvormende processen het (nagenoeg) aan het oppervlak komen van een gesteente of sediment fijnzandige afzettingen die onder periglaciale omstandigheden voornamelijk door windwerking ontstaan zijn onder invloed van de wind verzamelnaam voor processen die het aardoppervlak aantasten en los materiaal afvoeren. Dit vindt voornamelijk plaats door wind, ijs en stromend water ijstijd: koude periode uit het Pleistoceen Alle veenpakketten die gedurende het Holoceen zijn ontstaan met uitzondering van het basisveen. De definitie van Hollandveen betreft dus in feite bijna alle veenpakketten die gedurende de afgelopen 8000 jaar zijn ontstaan jongste geologisch tijdvak (vanaf de laatste IJstijd: circa 9000 jaar voor Chr. tot heden) kenmerkende laag binnen de bodemvorming bewaard gebleven op de oorspronkelijke plaats. Dit met name met betrekking tot onverstoorde archeologische sporen en vondsten relatief warme periode binnen een glaciaal laatste periode van het Weichselien (IJstijd), circa jaar geleden. 21

26 periglaciaal Pleistoceen - gebied dat grenst aan de ijskap tijdens een IJstijd - klimaatzone in grensgebied ijsbedekking tijdens een IJstijd - kenmerkende verschijnselen van grensgebied ijsbedekking geologisch tijdperk dat ongeveer 2 miljoen jaar geleden begon. De tijd van de ijstijden, maar ook van gematigd warme perioden. Het Pleistoceen eindigt met het begin van het Holoceen Pleniglaciaal koudste periode van de laatste IJstijd, het Weichselien, circa jaar geleden Pleniglaciaal podzol sediment stadiaal Weichselien een geologisch tijdperk, dat het koudste deel van het laatste ijstijd, het Weichselien, omvat. Tijdens deze periode bereikte het landijs Nederland niet, maar werd veel dekzand afgezet binnen een klimaat waarbij een poolwoestijn overheerste bodem waarin de humus door uitspoeling uit de bovengrond (A1-horizont) verdwenen is en op enige diepte weer neergeslagen is als een donkere band (B-horizont). Tussen de A1-horizont en de B-horizont ontstaat een grijze, humus en ijzer arme laag: de A2-horizont. Podzolisering vindt vooral plaats in zure, mineraal en lutum arme zandgronden afzetting gevormd door bezinksel of neerslag (extreem) koude periode binnen een glaciaal laatste glaciaal, circa tot jaar geleden. De ijskap reikte toen niet tot Nederland 22

27 Bijlage 1 Administratieve gegevens Projectnaam: Aanvullend Archeologisch Bureauonderzoek Onderzoeksgebied Molenstraat 13, Kruisland SOB Research Project nr.: Opdrachtgever: Uitvoerder: Bevoegde overheid: Archeologisch adviseur van de bevoegde overheid: Datum opdracht: 25 augustus 2014 Datum conceptrapport: 25 september 2014 Datum definitief rapport: De heer W. L. M. Testers Molenstraat 131, 4756 BD Kruisland Tel.: wlmtesters@home.nl SOB Research Hofweg 13, Heinenoord Postbus 5060, 3274 ZK Heinenoord Tel.: Fax: sobresearch@wxs.nl Het College van Burgemeester en Wethouders van de Gemeente Steenbergen Contactpersoon: de heer P. Kop Postbus 6, 4650 AA Steenbergen Tel.: p.kop@gemeente-steenbergen.nl De heer M. J. A. Vermunt, Gemeentelijk archeoloog van de Gemeente Bergen op Zoom Postbus 35, 4600 AA Bergen Op Zoom Tel.: Mob.: m.j.a.vermunt@bergenopzoom.nl Provincie: Noord-Brabant Gemeente: Steenbergen Plaats: Kruisland Toponiem: Molenstraat 131 Huidig grondgebruik: Erf en weidegrond en een stal. Kadastrale gegevens: Kadastrale Gemeente Steenbergen, Sectie K, nr.: Toekomstige situatie: Loods met een afmeting van 45 x 30 meter en onbepaalde bouwplannen binnen een perceel met een omvang van circa 30 x 80 meter. Kaartblad: Geologie: Geomorfologie: Bodemtype: Grondwatertrap: NAP-hoogte maaiveld: Coördinaten onderzoeksgebied: 49E Afzettingen van de Formatie van Twente (dekzand). Dekzandruggen (+/ - oud bouwlanddek) (code 3L5). Veldpodzolgronden; leemarm en zwak lemig fijn zand (code khn2) [toevoeging k: meter dik zavel- of kleidek]. VI Circa meter +NAP. Zuidwest: / Zuidoost: / Noordwest: / Noordoost: /

28 Oppervlakte onderzoeksgebied: Circa 0.09 hectare. Kaart onderzoeksgebied: Zie Afbeelding 2 en 3. CMA/ AMK-status: N.v.t. CAA -nr.: N.v.t. CMA -nr.: N.v.t. ARCHIS-Monument nr.: N.v.t. ARCHIS-Vondstmelding nr.: N.v.t. ARCHIS-Waarneming nr.: N.v.t. ARCHIS-Onderzoeksmelding nr.: Deponering documentatie en vondsten: Provinciaal Depot Noord-Brabant Directie SCO, Bureau Cultuur Postbus 90151, 5200 MC s-hertogenbosch Depotbeheerder: R.P.M. Louer Tel: rlouer@brabant.nl Deponering digitale documentatie: e-depot ( 24

29 Bijlage 2 Archeologische en geologische tijdschaal In het hierbij geboden overzicht worden de geologische en archeologische hoofdperioden weergegeven. De dateringen in de linkerkolom (voor en na Chr.) zijn gekalibreerd en bieden de betrouwbaarste dateringen. Bron: ROB,

30 26

31 Bijlage 3 Overzicht voor het Holocene gebied van de gebruikelijke lithostratigrafische indeling en de vertaling naar de lithostratigrafie van De Mulder et al., 2003 Gebruikelijke terminologie Terminologie van De Mulder et al., 2003 Afzettingen van Duinkerke III (A, B) Afzettingen van Duinkerke II Afzettingen van Duinkerke I (A, B) Afzettingen van Duinkerke O Hollandveen Basisveen Afzettingen van Calais IV Afzettingen van Calais III Afzettingen van Calais II Afzettingen van Calais I Jonge Duin- en Strandafzettingen Oude Duin- en Strandafzettingen Afzettingen van de Formatie van Twente (dekzand) Afzettingen van de Formatie van Kreftenheye (rivierduinen) Afzettingen van de Formatie van Kreftenheye Afzettingen van de Formatie van Kreftenheye (Afzettingen van Wijchen) Afzettingen van Tiel III Afzettingen van Tiel II Afzettingen van Tiel I (A, B) Afzettingen van Tiel O Afzettingen van Gorkum IV Afzettingen van Gorkum III Afzettingen van Gorkum II Afzettingen van Gorkum I Formatie van Naaldwijk, Laagpakket van Walcheren Formatie van Naaldwijk, Laagpakket van Walcheren Formatie van Naaldwijk, Laagpakket van Walcheren Formatie van Naaldwijk, Laagpakket van Walcheren Formatie van Nieuwkoop, Hollandveen Laagpakket Formatie van Nieuwkoop, Basisveen Laag Formatie van Naaldwijk, Laagpakket van Wormer Formatie van Naaldwijk, Laagpakket van Wormer Formatie van Naaldwijk, Laagpakket van Wormer Formatie van Naaldwijk, Laagpakket van Wormer Formatie van Naaldwijk, Laagpakket van Schoorl Formatie van Naaldwijk, Laagpakket van Zandvoort Formatie van Boxtel, Laagpakket van Wierden Formatie van Boxtel, Laagpakket van Delwijnen Formatie van Kreftenheye Formatie van Kreftenheye, Laag van Wijchen Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld Formatie van Echteld 27

32 28

33 Bijlage 4 Overzicht Boorgegevens oorspronkelijk onderzoeksgebied Boring: 1 Coördinaten: X: ,14 NAP: 0.6 Beschrijver: AC Y: ,24 Oxi/red: 0 Boorder: AC Datum: Opmerking: matig fijn zand, matig donker grijs Opgebracht, (sub-)recent lemig Lithologie: heterogeen Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: sterk geroerd, puinbrokjes [rode baksteen], bovenin kleilaag; geroerd vanwege stelconplaten Boortype: Edelman matig fijn zand, matig wit grijs C Dekzand lemig Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: overgang scherp, top sterk geroerd, leemlaagjes Boortype: Guts 3 Boring: 2 Coördinaten: X: ,75 NAP: 0.6 Beschrijver: AC Y: ,68 Oxi/red: 0 Boorder: AC Datum: Opmerking: bestrating Bestrating Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: Klinkers tussen twee bestaande loodsen Boortype: matig fijn zand geel bruin Bouwzand Opgebracht, (sub-)recent Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: bouwzand, sterk geroerd Boortype: Edelman matig fijn zand, matig wit grijs Opgebracht, (sub-)recent lemig Lithologie: heterogeen Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: dekzand sterk geroerd met lemige/ zandige donkerbruine brokken met rood baksteenpuin Boortype: Edelman matig fijn zand bruin grijs Opgebracht, (sub-)recent Lithologie: heterogeen Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: grijswit zand geroerd met donkerbruin zand Boortype: Guts 3 29

34 matig fijn zand, matig wit grijs C Dekzand lemig Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: overgang scherp Boortype: Guts 3 Boring: 3 Coördinaten: X: ,84 NAP: 0.6 Beschrijver: AC Y: ,63 Oxi/red: 0 Boorder: AC Datum: Opmerking: matig fijn zand, zwak donker bruin grijs Bouwvoor lemig Opgebracht, (sub-)recent Lithologie: heterogeen Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: top sterk geroerd, puinbrokjes [rode baksteen], geroerd vanwege stelconplaten Boortype: Edelman matig fijn zand, zwak licht bruin grijs Dekzand lemig Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: geroerde top, op 0.8 meter beneden maaiveld ondoordringbaar Boortype: Guts 3 Boring: 4 Coördinaten: X: ,56 NAP: 0.6 Beschrijver: AC Y: ,34 Oxi/red: 0 Boorder: AC Datum: Opmerking: matig fijn zand, matig bruin grijs Bouwvoor lemig Opgebracht, (sub-)recent Lithologie: heterogeen Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: puinbrokjes [rode baksteen], kiezeltjes, geroerd Boortype: Edelman matig fijn zand, matig grijs C Dekzand lemig Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: met leemlaagjes, beetje humeuze bandjes bovenin, top geroerd Boortype: Guts matig fijn zand, matig licht grijs C Dekzand lemig Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: overgang scherp, leemlaagjes Boortype: Guts 3 30

35 Boring: 5 Coördinaten: X: ,00 NAP: 0.4 Beschrijver: AC Y: ,97 Oxi/red: 0 Boorder: AC Datum: Opmerking: matig fijn zand, matig grijs bruin Bouwvoor lemig Opgebracht, (sub-)recent Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: puinbrokjes [rode baksteen], beetje kiezel Boortype: Edelman matig fijn zand, sterk grijs lemig, matig kleiig Dekzand Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: top geroerd Boortype: Guts matig fijn zand, matig wit grijs C Dekzand lemig Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: overgang scherp, leemlaagjes, bovenin roestig Boortype: Guts 3 Boring: 6 Coördinaten: X: ,70 NAP: 0.5 Beschrijver: AC Y: ,54 Oxi/red: 0 Boorder: AC Datum: Opmerking: graszode Graszode Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: Boortype: Edelman klei, matig zandig donker grijs Bouwvoor Opgebracht, (sub-)recent Lithologie: heterogeen Consistentie: Sterk-matig gerijpt Organische Inhoud: Opmerking: Boortype: Edelman matig fijn zand, matig lemig grijs bruin Bouwvoor Opgebracht, (sub-)recent Lithologie: heterogeen Consistentie: Organische Inhoud: met roestvlekken Opmerking: puinbrokjes [rode en oranje baksteen], kiezel Boortype: Edelman 10 31

36 matig fijn zand, sterk licht grijs bruin lemig Dekzand Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: top geroerd Boortype: Guts matig fijn zand, matig wit grijs C Dekzand lemig Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: overgang scherp, in top roestvlekken, leemlaagjes Boortype: Guts 3 Boring: 7 Coördinaten: X: ,30 NAP: 0.6 Beschrijver: AC Y: ,49 Oxi/red: 0 Boorder: AC Datum: Opmerking: graszode Graszode Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: Boortype: Edelman klei, matig zandig donker grijs Bouwvoor Opgebracht, (sub-)recent Lithologie: Consistentie: Sterk-matig gerijpt Organische Inhoud: Opmerking: Boortype: Edelman matig fijn zand, matig grijs bruin Opgebracht, (sub-)recent lemig Lithologie: heterogeen Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: puinbrokjes [rode baksteen], sterk geroerd Boortype: Edelman matig fijn zand, sterk grijs lemig Dekzand Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: top geroerd Boortype: Guts matig fijn zand, matig wit grijs C Dekzand lemig Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: overgang scherp, leemlaagjes Boortype: Guts 3 32

37 Boring: 8 Coördinaten: X: ,94 NAP: 0.4 Beschrijver: AC Y: ,99 Oxi/red: 0 Boorder: AC Datum: Opmerking: matig fijn zand, zwak grijs bruin Bouwvoor lemig Opgebracht, (sub-)recent Lithologie: heterogeen Consistentie: Organische Inhoud: met roestvlekken Opmerking: puinspikkels, kiezel Boortype: Edelman matig fijn zand, matig bruin grijs lemig Dekzand Lithologie: met roestvlekken Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: Boortype: Guts matig fijn zand, matig wit grijs C Dekzand lemig Lithologie: Consistentie: Organische Inhoud: Opmerking: overgang scherp, in top beetje roestvlekken en bioturbatie, leemlaagjes Boortype: Guts 3 33

38 34

39 Bijlage 5 SOB Research: Gegevens SOB Research Instituut voor Archeologisch en Aardkundig Onderzoek B.V. Bezoekadres Hoofdvestiging: Bezoekadres Regio Oost: Hofweg 13, Heinenoord Voorsterweg 166, Empe Postadres: Postbus ZK Heinenoord Telefoon: Hoofdvestiging Heinenoord Regio Oost Fax: sobresearch@wxs.nl Internet: Directeur: Raad van Advies: Jhr. J. E. van den Bosch J. van de Erve (Voorzitter) Prof. dr. ir. J. T. Fokkema (Vicevoorzitter) J. van Kerchove (Secretaris) Rabobank Graafschap-Noord BIC RABONL2U IBAN NL22 RABO KvK Rotterdam BTW nr. NL B01 35