Tijdlijn Vorming Beekdalen - Concept

Transcriptie

1 Tijdlijn Vorming Beekdalen - Concept Beekherstel en Erfgoed Versie 6 november 2017 STOWA RCE Overland Vooraf In het onderstaande willen we in vogelvlucht de geschiedenis van de Nederlandse beken laten zien. De tekst moet nog korter en nog consequenter worden ingevuld. Deel van de onderstaande informatie kunnen we kwijt bij het onderdeel over de vroegere functies van beekdalen. Dan kan onderstaande tekst meer puntsgewijs. Uiteindelijk kan het in de format worden gegoten van de bestaande tijdlijnen van de RCE zoals deze: In dit format is bovenin het verleden beschreven en onderin wat er nu nog van te zien is (in de pdf op de laatste pagina s). De tijdlijn zou in handboek een horizontale balk moeten worden die zich over verschillende pagina s uitstrekt. Streven naar hetzelfde aantal woorden als in de bestaande tijdlijnen. Opmaak en illustraties zijn niet in het project begroot. Geologische vorming van de zandgronden en de beekdalen > 2 miljoen jaar gelden - Het grootschalige reliëf van Nederland is ontstaan door bewegingen in de aardkorst. Het zuiden van Noord-Brabant en Limburg, het oosten van de Achterhoek en Twente, maar ook plaatselijke hoogtes als de Peelhorst, maken al vele miljoenen jaren deel uit van stijgingsgebieden. Het grootschalige reliëf vormt al die tijd de noodzakelijke gradiënt voor het stromen van beken. - Door deze bewegingen liggen in stijgingsgebieden als Zuid-Limburg en het uiterste oosten van de Achterhoek kalk-, zand- en kleigesteenten van honderden miljoenen jaren oud dicht aan het oppervlak. Vanaf 2 miljoen jaar geleden - In de periode van de ijstijden, het pleistoceen, wordt het overgrote deel van Nederland bedekt met dik pakket zand, grind en Leem door de voorlopers van Maas, Rijn, Schelde en Vecht. - In de voorlaatste ijstijd, het Saalien, worden de grote stuwwallen van Nijmegen, de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug opgestuwd door een landijskap. Later ontstaan ook een aantal kleinere stuwwallen in Oost- en Noord-Nederland. Ter plekke van de ijsfronten ontstaan laagten: glaciale bekkens. Onder het gewicht van de ijskap ontstaat dichte keileem. Grote smeltwaterstromen afkomstig van de ijskappen en van sneeuw schuren grote smeltwaterdalen uit, de grondvorm voor veel van onze huidige beekdalen. - In de laatste IJstijd (het Weichselien, die zo n jaar geleden afliep) gaat de vorming van smeltwaterdalen door. Soms zorgden de grote smeltwaterstromen voor insnijding, vaak ook voor opvulling met zogenaamde smeltwaterafzettingen. - In de laatste fase van de ijstijd is Nederland een poolwoestijn, waar met overwegend zuidwestenwind veel zand gaat verstuiven. Nederland wordt bedekt met een dikke laag dekzand, in de vorm van vlaktes en ruggen. Sommige smeltwaterdalen raakten door die ruggen geblokkeerd. Langs grotere dalen worden reeksen rivierduinen opgestoven. - Smeltwaterdalen vormen de basis voor onze huidige beekdalen. Daarom zijn ze veel ruimer dan je op basis van afvoer zou verwachten. In het reliëf van sommige dalen zijn de stroompatronen van de smeltwaterstromen nog te herkennen. - Dekzandruggen zijn nog in het landschap herkenbaar. Door dekzand geblokkeerde dalen zijn vaak de verklaring voor de soms onlogische loop van beken, voor de versmalling van beekdalen en voor het bestaan van vennen. 1

2 Holoceen: natuurlijke ontwikkeling in de beekdalen Vanaf ca jaar geleden - Het klimaat wordt warmer en gelijkmatiger. Het landschap verandert van toendra naar bos. In door dekzandruggen geblokkeerde laagten ontstaan vennen, die later dichtgroeien met veen. Ook in veel dalen en vlakke gebieden met gebrekkige waterafvoer ontstaan veenmoerassen. - De waterafvoer van de hogere zandgronden concentreert zich in de oude smeltwaterdalen. Soms ontstaan duidelijke beeklopen. In vlakkere of geblokkeerde gebieden ontstaan uitgestrekte doorstroommoerassen, met broekbossen en veengroei, waardoor het water diffuus afstroomt, zonder duidelijke beekloop. - In sommige beekdalen is de asymmetrische ligging van de beek of de typische vorm van de historische perceelsindeling te verklaren vanuit het verleden van het gebied als doorstroommoeras. Prehistorie: de eerste menselijke invloeden Vanaf jaar geleden tot het begin van onze jaartelling) - Het wordt warmer. Jagers-verzamelaars trekken rond, eerst over de toendra, later in het bos. Zij hebben voorkeur voor de nabijheid van water bij de jacht en bij de locatie van kampementen. - Vanaf voor Chr. vindt een geleidelijke overgang plaats naar een landbouwsamenleving, als eerste in Zuid-Limburg. - De vroege boeren bouwen boerderijen en leggen akkers en weiden aan, het boslandschap wordt opener. - In de bodem zijn plaatselijk archeologische resten te vinden. In beekdalen kan het gaan kampementen op vroegere beekoevers, om grafheuvellocaties op een dalrand of om offers aan natuurgoden die vaak aan het water of het moeras waren gerelateerd. Of om oversteekplaatsen, vaak bij een dalversmalling, zoals voorden, bruggen en de wegen daarnaartoe. Middeleeuwen ( ) en Nieuwe Tijd ( ) Vanaf ca. 700: Bevolkingsgroei en ontginningen - Na een bevolkingsterugval aan het eind van de Romeinse tijd groeit de bevolking vanaf de zevende en achtste eeuw weer. - De eerste (kamp)ontginningen vinden vooral plaats op grotere droge dekzandruggen en op de flanken van stuwwallen. Die zijn het meest eenvoudig te ontginnen. Later komen ook gebieden met afwisselend ruggen en laagten aan de beurt. Vanaf de negende en tiende eeuw krijgen boerderijen en dorpen een min of meer vaste ligging. - Het grootste deel van de zandgebieden blijft onontgonnen, maar verandert van aard. Bossen maken langzamerhand steeds meer plaats voor heide die wordt gebruikt voor begrazing. Vanaf 1000: Ontbossing van de beekdalen - Door verdergaande ontginningen in de dekzandgebieden ontstaan nieuwe beken. Natte laagten tussen dekzandruggen worden ontwaterd door sloten te graven naar andere laagten. Zo ontstaan de eerste gegraven beken, die soms niet op het laagste punt in het landschap liggen. - In de grotere dalen houdt de vegetatie van nat broekbos het in de beekdalen langer vol dan het bos op de drogere zandgronden. Toch worden de meeste broekbossen in de loop van de late middeleeuwen ontbost en in gebruik genomen als begrazingsgebied. De beekdalgronden zijn door overstromingen en kwelaanvoer voedselrijker dan de heidevelden en zijn in trek als collectief gebruikt hooiland of begrazingsgebied voor het rundvee. 2

3 - Enkele (vaak zeer natte) beekdalen zijn tot in de twintigste eeuw niet in percelen verdeeld geweest. De grote schaal is soms nog herkenbaar. Pm: havezaten en kastelen vaak in de buurt van beken, vanwege omgrachting. Pm: Visserij, Molenvijvers als visvijvers, aanleg Visvijvers, Vanaf 1200: Ontginningen leiden tot nieuwe beeklopen - Soms ver na de ingebruikname van hooi- en weiland worden de beekdalen verdeeld onder de rechthebbenden en met sloten en singels in percelen ingedeeld. Dit proces gaat door tot in de negentiende eeuw. Sommige beeklopen, waarvan het water vooraf nog altijd diffuus door moerassig gebied afstroomde, zijn mogelijk pas na de ontginning ontstaan. - Verdergaande ontginningen in natte heide- en veengebieden leiden tot stroomopwaartse verlenging van bestaande beken. - In het uitgestrekte vlakke en moerassige midden van de Achterhoek en Twente worden verbindingsbeken gegraven tussen bovenstroomse beken die uitmonden in dit moerasgebied en benedenstroomse beken die het moeraswater afvoeren richting IJssel. - Debieten van beken veranderen doordat stroomopwaarts moerassen en heidegebieden worden ontgonnen. Hogere piekafvoeren zijn het gevolg. - Beekdalen die in de 20 e eeuw niet extra zijn ontwaterd hebben nog een landschap van wei- en hooilanden en op de beek georiënteerde sloten en soms ook heggen en hagen. - De kronkelige loop van sommige beken is pas ontstaan na de ontginning, soms door toename van de piekafvoeren. - Van veel beken is niet meer na te gaan of ze al als natuurlijke beek bestonden of dat ze ooit zijn gegraven. Vanaf 1200: Watermolens worden algemeen verschijnsel langs de Nederlandse beken - Al sinds vroege middeleeuwen zijn er watermolens in Nederland, maar vanaf ca worden molens een veelvoorkomend verschijnsel langs de beken. - Beken worden gegraven en omgelegd om molens van voldoende water te voorzien. Water wordt gestuwd waardoor beekdalen natter worden. Er worden opgeleide beken en sprengen gegraven. - Sommige beeklopen hebben nu een onnatuurlijke ligging doordat ze dwars door hogere zandgronden zijn gegraven. Hier is het verhang vaak daar vaak groter waardoor sterke meandering optreedt. - Doordat stroomgebieden zijn onthoofd zijn er beekdalen zonder beek of met een kleinere beek. Vanaf 1300: Traditionele bevloeiing - De jaarlijkse natuurlijke overstromingen van de beekdalen worden door boeren op prijs gesteld, zolang ze beperkt blijven tot de winter. Ze fungeren als bemesting voor de hooilanden. Met name in oost- Nederland gaan boeren over op het opzettelijk vergroten en reguleren van het overstromingsgebied: vloeiweiden. Het beekwater is hier vaak mineraal- en kalkrijk. - De oudste vermelding van vloeiweiden dateert van omstreeks 1500, maar waarschijnlijk bestaat deze praktijk dan al enige tijd. - In sommige waterlopen, wallen en inlaatsluisjes is nog het systeem van bevloeiing herkenbaar. Soms is de oude bevloeiing inspiratie van nieuwe vormen van waterretentie in beekdalen. 3

4 Vanaf 1200 Transport [nog uitwerken} - Vanaf de dertiende eeuw gebruiken de opkomende steden beken en beekdalen voor transport over water. Zo worden tussen 1240 en 1612 in West-Brabant turfvaarten gegraven om turf uit de hoogvenen te vervoeren om te voldoen aan de Vlaamse honger naar brandstof. - Ook IJsselsteden als Deventer en Zutphen verleggen vanaf de veertiende eeuw beken en graven kanalen, in eerste instantie voor de aanvoer van turf, later voor de handel met het (Duitse) achterland. Nu - Een deel van de vroegere vaarten voert nu water af en heeft nu een KRW-doelstelling. Soms zijn het rechtgetrokken beken, soms liggen ze in het beekdal naast de eigenlijke beek. Sommige vaarten zijn alleen nog als laagten of sloten in het beekdal te herkennen. Er zijn restanten van kaden en sluizen. Vanaf 1600: Industrie in beekdalen - In beekdalen wordt vanaf ca steeds meer industrie gevestigd. Het gaat steeds om de combinatie van waterkracht, schoon proceswater en transportmogelijkheden over water. - In 1593 gaat de eerste papier-watermolen op de Veluwe in werking. Vele molens volgen, ook elders in Nederland. - Omstreeks 1600 verbreidt de kopernijverheid zich vanuit Aken naar het omliggende platteland. Kopermolens in Vaals en Stolberg. - Vanaf ca worden ijzerhutten in beekdalen gebouwd, vooral langs de Oude IJssel. Watermolens drijven blaasbalgen aan. - Bier, wasserijen, leerlooierijen, kopermolens, volmolens - In het landschap liggen restanten van opgeleide beken, stuwen. - In sommige beekdalen zijn de industriemolens uitgegroeid tot grote industriecomplexen, waarvan de restanten inmiddels ook weer tot het erfgoed kunnen horen. Vanaf 1600: Buitenplaatsen, landgoederen - Vooral vanaf de zeventiende eeuw verschijnen naast de oude kastelen ook nieuwe buitenplaatsen van rijke stedelingen in de beekdalen. Esthetisch water: grachten, vijvers, waterloopje worden gevoed vanuit de beek. Moderne Tijd (1800 nu) PM: vanaf hier nog meer in stijl met het bovenstaande brengen tot 1950: Nieuwe ontginningen leiden tot veranderde beken - Door ontbinding van marken, maalschappen of gemeijnten, en door de komst van kunstmest wordt het mogelijk heide- broek- en moerasgebieden te ontginnen. Veel bovenlopen van beken worden verder stroomopwaarts verlengd. - Ontginning en versnelde ontwatering leidt tot verandering in beekdebieten, met grotere piekafvoeren, veranderingen in sedimentatie of erosie, veranderingen in mate van meandering, insnijding van de beek. - Vergrote piekafvoeren leiden tot meer overstromingen. - Huidige loop, diepte, debiet, stroomsnelheid en mate van meandering is vaak het resultaat van deze ontwikkeling. 4

5 Vanaf 1850: Nieuwe bevloeiing - Introductie van planmatige en grootschalige vorm van weidebevloeiing. Met name in Zuid-Nederland werden op veel plekken systemen aangelegd, waarvoor bij voorkeur kalkrijk Maaswater werd gebruikt. - Na 1900 verdween weidebevloeiing nagenoeg geheel. Vanaf toen konden hooi- en weidegronden met kunstmest worden bemest. Sommige systemen zijn nooit in gebruik genomen. - Restanten van aanvoerkanalen, weg- en greppelstructuren in (soms nooit) bevloeide gebieden tot 1980: Waterbeheersing - Overheden, waaronder nieuwe waterschappen, willen overstromingen en wateroverlast aanpakken - Watermolens werden vaak ook gezien als sta in de weg voor snelle waterafvoer - Aanpak van zomeroverstromingen heeft prioriteit, naarmate kunstmest gangbaarder wordt, worden ook winteroverstromingen minder wenselijk geacht en aangepakt. - Kanalisatie en normalisatie van beken, plaatsen van stuwen. - Beperkingen voor de landbouw in beekdalen worden minder. Intensiever gebruik wordt mogelijk. - Waterschappen worden steeds meer geacht ook de beekdalen zelf overstromingsvrij en voldoende diep ontwaterd te houden. - Vooral in gebieden met hoge gronddruk (b.v. Brabant) zijn veel beekdalen niet goed meer van de omgeving te onderscheiden, doordat ook hier akkerbouw en soms zelfs boomteelt mogelijk is. Soms worden beekdalen ook bebouwd. In gebieden met lage gronddruk (b.v. Drenthe) zijn beekdalen relatief vaker nog als landschappelijke eenheid te herkennen tot 1980: Ruilverkaveling en intensivering van landbouw - Verdergaande rationalisatie van landbouwproductie; ruilverkaveling; beekdalen worden vaak ingrijpend heringericht, verdergaande ontwatering, - Akkerbouw en bebouwing in beekdalen, - Nieuwe kavelindeling en egalisatie maakt dat beekdalgrenzen vervagen, beekdallandschappen verdwijnen als landschappelijke entiteit. - Intensievere landbouw beïnvloedt waterkwaliteit. - Vooral in gebieden met hoge gronddruk (b.v. Brabant) zijn veel beekdalen niet goed meer van de omgeving te onderscheiden, doordat ook hier akkerbouw en soms zelfs boomteelt mogelijk is. Soms worden beekdalen ook bebouwd. In gebieden met lage gronddruk (b.v. Drenthe) zijn beekdalen relatief vaker nog als landschappelijke eenheid te herkennen tot nu: Door ontwikkelingen in energie- en watervoorziening, in infrastructuur en verstedelijking verdwijnen oude beekgebruiksfuncties en ontstaan weer nieuwe. - Van waterkracht naar stoom en fossiele brandstof; ontmanteling van nog bestaande watermolens. - Van beekwater naar grondwater als proceswater - Beken worden gebruikt om industriewater te lozen - Zuid-Limburg: beken als betonnen mijnbouwgoten - Vervoer over de weg, het spoor en grote kanalen maakt vervoer over beken overbodig. - Kleinschalige visserij op beken is niet meer lonend. Sportvisserij is nog wel mogelijk. - Beken worden opgeslokt door stedelijk gebied. Soms zijn ze gedempt of overkluist en onzichtbaar. 5

6 1900 tot nu: Opkomst natuurbesef, bescherming van beken en beekdallandschappen en bijbehorende natuur - Landgoedeigenaren weten met meer of minder succes hun terreinen te onttrekken van plannen voor beeknormalisatie en ruilverkaveling. - Opkomst natuurbesef. Beekdallandschappen worden aangekocht door natuurbescherming. - Opkomst ruimtelijke planning met aandacht voor natuur en landschap. Beekdalgronden kunnen bestemming natuur of landschap krijgen. - Vanaf 1980 komen milieuvervuiling, waterkwaliteit en verdrogingsbestrijding op de agenda - Vanaf 1990 worden - Vooral op landgoederen en in natuurgebieden zijn beekdalen nog in hun eigen landschap te zien. Vanaf jaren 90 - Nieuwe ecologische inzichten en het concept van natuurontwikkeling; (delen van) beekdalen aangewezen als ecologische verbinding en/of EHS - De laatste watermolens gezien als belemmering in vispasseerbaarheid en natuurlijk stromend water. - Vanaf jaren 00: KRW: invoering Europese ecologische en kwaliteitsdoelen voor beken (en andere natuurlijke wateren): beekherstel op de agenda. - Vanaf jaren 95: klimaatverandering en wateroverlast ook in regionale watersysteem op de agenda. Concept van Ruimte voor de Rivier (en ruimte voor ecologische processen) ook voor beeksystemen op de agenda. - Via waterberging, watertoets en NBW ook ruimtelijke maatregelen voor waterbeheer op de agenda (voorheen nagenoeg alleen technisch). Deltaprogramma Hoge Zandgronden / ZON. - Opnieuw veranderde landschappen, meer accent op ecologie dan op landschap. - Nieuwe beeklopen, bestaande beeklopen of vroegere weteringen of sloten meanderend gemaakt. 6