RAVON Hemelvaartweekend 2017

Transcriptie

1 RAVON Hemelvaartweekend 2017 Sallandse Heuvelrug Astrid Medema

2

3 RAVON Hemelvaartweekend 2017 Sallandse Heuvelrug Astrid Medema

4 Colofon Datum uitgave: 26 september 2017 Titel: RAVON Hemelvaartweekend 2017 Subtitel: Samensteller: Foto s omslag: Sallandse heuvelrug Astrid Medema Astrid Medema en Tariq Stark Aantal pagina s incl. bijlagen: Stichting RAVON, Nijmegen

5 Stichting RAVON Inhoud 1 Inleiding 1 2 Methode 3 3 Verslag Programma Verslag Slangenexcursie donderdag 25 mei Verslag door: Stef Houben Verslag amfibieënexcursie vrijdag 26 mei: Inventarisatie Rabbinge Verslag zaterdag 27 mei Verslag van Ellen Pilanen: vrijdagavond tot zondag 13 4 Resultaten/ waarnemingen 15 Bijlage 1. Deelnemers 44

6

7 RAVON Hemelvaartweekend Inleiding Het RAVON Hemelvaartweekend 2017 was van woensdagavond 24 mei tot en met zondag 28 mei. Ons onderkomen was de groepsaccommodatie De Delle in Haarle aan de rand van het Nationaal park de Sallandse Heuvelrug. Het aantal deelnemers was 48 waarvan 11 als daggast. Het verzamelen van verspreidingsgegevens van reptielen en amfibieën stond voorop, maar uiteraard werden gegevens van vissen en andere soortgroepen ook genoteerd. Bij de selectie van de te bezoeken gebieden is, zoals altijd, rekening gehouden met de bekende gegevens en zijn er slecht onderzochte gebieden geselecteerd. Daarnaast zijn er ook topgebieden geselecteerd om (nieuwe) waarnemers een kans te bieden kennis te maken met enkele leuke soorten. Voor een groot aantal terreinen zijn er betredingsvergunningen geregeld bij Staatsbosbeheer, Landschap Overijssel en Natuurmonumenten. Organisatie was in handen van Astrid Medema. De kaarten met de te onderzoeken locaties zijn gemaakt door Rolf van Leeningen. Peter Frigge heeft de waarnemingen verwerkt. Ellen Pilanen, Mike A. van der Weg, Tariq Stark en Stef Houben hebben een bijdrage geleverd aan dit verslag met leuke en interessante ervaringen. De verspreiding van de bezochte locaties is te zien in figuur 1 hieronder. Er zijn 566 waarnemingen gedaan, verspreid over 84 soorten (ook overige soortgroepen maken daar deel van uit!). Met betrekking tot amfibieën zijn 9 soorten waargenomen. Qua reptielen komen we uit bij 4 soorten. Van de vissen zijn 14 soorten aangetroffen. In hoofdstuk 4 zijn de aantallen per soort en de verspreiding over de provincie weergegeven. In figuur 1 staan de onderzoekslocaties. 1

8 Figuur 1: Overzicht onderzoekslocaties

9 RAVON Hemelvaartweekend Methode Tijdens de excursies is met kleine groepjes gebieden geïnventariseerd aan de hand van uitgereikte kaarten. Elk groepje heeft de beschikking over veldformulieren, kaarten en de benodigde vergunningen/ontheffingen. De onderzochte gebieden liggen verspreid rond de Sallandse Heuvelrug en andere interessante gebieden in Overijssel. Tijdens het inventariseren van wateren is gebruik gemaakt van schepnetten. Overige waarnemingen zijn afkomstig van zicht en gehoor. Gevangen dieren zijn (tijdelijk) ter determinatie in cuvetjes of emmers gehouden en na naamgeving op dezelfde locatie teruggezet. In verband met de verspreiding van het Rana-virus en de Chytride-schimmel, moest het voorgeschreven hygiëneprotocol in acht genomen worden. Ieder groepje had de beschikking over een ontsmettingsset: emmer, borstel, Virkon S, spuitbus en plastic zakken. Na bemonstering van een water zijn de materialen (waadpak, schepnet, laarzen/schoenen) schoongeborsteld en -gespoeld en behandeld met Virkon S. Een aantal groepjes nam de set mee het veld in, anderen ontsmetten bij de auto. Terug op de kamplocatie zijn alle materialen uitgehangen of neergezet om te drogen. 3

10 3 Verslag Tijdens het weekend zijn diverse locaties bezocht en stonden excursies op het programma. Na de beschrijving van het programma, volgen een aantal verslagen van deelnemers. 3.1 Programma Het programma van het weekend was als volgt: Woensdag 24 mei Vanaf 19:00 uur werden de deelnemers ontvangen in de groepsaccommodatie. Mensen konden kennismaken met elkaar, de slaapplek inrichten en wat drinken met elkaar. Donderdag 25 mei Donderdagochtend heeft Daan Vreugdenhil van Natuurmonumenten een presentatie gegeven over De Sallandse Heuvelrug en omliggende gebieden. Daarna is hij met enkele deelnemers naar landgoed Eerde gegaan om daar te inventariseren. Een andere groep is onder leiding van RAVON collega Ingo Janssen op slangenexcursie gegaan. s Avonds was de traditionele RAVON-soortenquiz, met als quizmaster de winnaar van vorig jaar: Remco Ploeg. Vrijdag 26 mei Na het ontbijt zijn de deelnemers in groepjes een 10x10-kmhok gaan inventariseren of meegegaan op de amfibieën excursie grens Overijssel/ Drenthe (Rabbinge, Drenthe) met Tariq. s Avonds heeft Anton van Beek een lezing gegeven over Reptielen op de Sallandse Heuvelrug en in een groep op avondexcursie geweest om boomkikkers in Twente & Reestdal te tellen met Tariq. Zaterdag 27 mei Na een vervroegd ontbijt zijn de deelnemers in groepjes een 10x10-kmhok gaan inventariseren of meegegaan op de hagedissen excursie onder leiding van Anton van Beek. Zondag 28 mei Gezien de tropische temperaturen zijn op zondag geen excursies of andere inventarisaties gedaan. Na het schoonmaken van de accommodatie en het inpakken van de spullen zijn ook de laatste deelnemers naar huis vertrokken.

11 RAVON Hemelvaartweekend Verslag Slangenexcursie donderdag 25 mei Onder leiding van Ingo zijn wij donderdag op slangenexcursie geweest. De volgende locaties zijn bezocht: Engbertdijksvenen, Wierdense veld en Boetlerveld. Start van slangenexcursie bij Engbertdijksvenen (foto: Astrid Medema) Engbertsdijkvenen (foto: Astrid Medema) 5

12 3.3 Verslag door: Stef Houben Voor mij was de slangenexcursie op donderdag toch wel het hoogtepunt van het weekend. Na al enkele keren zelf geprobeerd te zoeken naar een slang in Nederland was het mij nog nooit gelukt. Toen ik hoorde dat er een specifieke excursie was twijfelde ik niet om mee te gaan. Het weer die dag was prachtig en warm, maar net dat is niet zo goed voor de slangen. Slangen zijn koudbloedige dieren die de warmte van de zon gebruiken om op te warmen. Bij een hele warme dag betekent dat dus dat ze niet zo lang moeten opwarmen vooraleer ze de juiste temperatuur bereikt hebben. Nadat we ongeveer anderhalf uur in het gebied waren hadden enkele mensen toch al een slang gezien, maar dat was enkel een schicht. Ondertussen begon het toch wel echt warm te worden en dus begon ook de kans te slinken dat ik nog een slang ging zien. In de tussentijd waren er wel nog andere leuke waarnemingen, waaronder voor mij mijn eerste Heikikker. Heikikker (foto: Stef Houben) Naarmate de voormiddag vorderde en we ons terug richting de auto s begaven vond Ingo warempel nog een zonnend vrouwtje adder! Deze lag nog lekker te zonnen en Ingo was in staat om de slang op te pakken en te laten zien aan iedereen die mee was. Uiteindelijk was het dan toch gelukt! Adder (foto: Stef Houben)

13 RAVON Hemelvaartweekend 2017 De soortquiz Donderdagvond was de traditionele RAVON-soortenquiz, met als quizmaster de winnaar van vorig jaar: Remco Ploeg. Dit jaar is de quiz gewonnen door Jesper Berndsen! Hij mag volgend jaar als quizmaster de quiz organiseren. 3.4 Verslag amfibieënexcursie vrijdag 26 mei: Inventarisatie Rabbinge Tekst en foto s: Tariq Stark Tijdens dit Hemelvaartweekend stond o.a. boomkikker hoog op de verlanglijst. Hoe kan het ook anders in een provincie die nog mooie populaties van deze boomjuweeltjes herbergt. Een kleine delegatie had op donderdagavond al enkele bekende boomkikkergebieden in Twente bezocht. En met succes, een kleine 20 boomkikkers werden al snel gehoord en gezien. Op vrijdag stond er wederom een boomkikkerlocatie op het menu en wel een hele bijzondere. In het Reestdal, op Drents grondgebied bevind zich één van de meest kleine- en kwetsbare boomkikkerpopulaties van Nederland. In dit schitterende beekdal, waar de Reest als natuurlijke grens tussen Overijssel en Drenthe fungeert, bevindt zich het gebied Rabbinge dat door het Drents Landschap beheerd wordt. Hier waan je je direct weer in het Nederland zoals het decennia geleden was. Een prachtig mozaïek van kleinschalig agrarisch landschap, bos, natte graslanden en vele poelen. Hier houden de enkele boomkikkers die er nog zijn (er roepen elk jaar enkele mannen) nog stand. Hoe gaat het met boomkikkers in Rabbinge? Vanuit het RAVON (NEM) meetnet amfibieën en het Drents Landschap is dit jaar intensiever geluisterd en gezocht naar de boomkikker in Rabbinge door RAVON vrijwilligers. De populatie lijkt vanuit het noordwesten van het gebied naar het zuidoosten te zijn getrokken. De poelen in het noordwesten verzuurden wat, iets wat boomkikkers niet prettig vinden. Gelukkig is de soort erg mobiel en zochten hun heil in de meer ph neutrale poelen in het zuidoosten. De vragen die we dit jaar zouden willen beantwoorden luiden; zijn ze er nog, hoeveel roepen er, is er succesvolle voortplanting en hoe staan de poelen erbij? Het Hemelvaartweekend bood een uitgelezen kans om de poelen in het gebied eens uitgebreid te inventariseren op amfibieën, aanwezigheid van vis, meten van de ph en beoordelen geschiktheid van de poelen en landhabitat voor de boomkikker te beoordelen. 7

14 Aan het eind van de ochtend waren we op locatie en wederom was het een zeer warme, zonovergoten dag. In het noorden van het gebied liggen de meeste poelen (de oude boomkikkerlocatie). In het zuiden, waar de dieren heden gehoord worden, een zestal. Na een korte instructie ging iedereen met een kaart, veldformulier en schepnet naar de te bemonsteren poelen. Een grote groep in het noorden en een kleinere in het zuiden. De resultaten mochten er wezen maar de boomkikker schitterde op deze zeer warme, droge dag in afwezigheid. Eerder in het voorjaar werd de soort wel gehoord. Waarschijnlijk zaten de dieren diep in het braamstruweel, goed beschermd tegen hitte en uitdroging. In het noorden van het gebied, waar de poelen relatief zuur zijn, werd heikikker, poelkikker, bastaardkikker, bruine kikker, gewone pad en kleine watersalamander in mooie aantallen aangetroffen. In het zuidelijke deel werden dezelfde soorten gevonden minus de heikikker. Deze poelen waren voedselrijker en ph neutraal en in enkele werd tiendoornige stekelbaars aangetroffen (7).

15 RAVON Hemelvaartweekend 2017 Tijdens het veldwerk filmde collega Arthur de Bruin hoe een dergelijke inventarisatie in zijn werk gaat en hoe aan het eind van het veldwerk het hygiëne protocol in de praktijk werkt. De poelkikkers waren zeer coöperatief en collega Jelger wist mooie filmpjes te schieten van deze knalgele pareltjes onder het scherpe toezicht van rondcirkelende rode wouwen (Milvus milvus). In een poel in het zuiden waren de groene kikkers druk aan het paren en eieren aan het afzetten, een schitterend schouwspel! Na een paar uur noest veldwerk in de brandende zon was het tijd het veldmateriaal en schoeisel te ontsmetten en op naar een welverdiende koude versnapering in Haarle! Dank gaat uit naar de vrijwilligers die ondanks de verzengende hitte veel poelen hebben bemonsterd en het Drents Landschap! 9

16 Uitreiking Hemelvaartweekend-bokaal Namens de winnaar van vorig jaar, Marco Snijder, heeft Karen de Hemelvaartbokaal uitgereikt aan studente Pauline van Alebeek voor haar moed om alleen naar het weekend te komen en haar enthousiaste deelname. Uitreiking Hemelvaartweekend-bokaal (foto Geri Mensink) 3.5 Verslag zaterdag 27 mei Tekst & foto s: Mike A. van der Weg Wat een hitte! De afgelopen dagen in het veld waren flink warm, eigenlijk té wat het waarnemen van reptielen betreft. Gisteravond is dus besloten dat we extra vroeg opstaan en op pad gaan, zodat het voor ons wat aangenamer is maar ook de kans op waarnemingen groter is. Zo komt het dus dat we al om iets voor acht uur bij het Holterberg-gebied zijn en lekker op pad kunnen. De groep gaat wat uit elkaar, verschillende kanten uit. Onze jonge kanjer Jessie komt vaker in dit gebied, noem het maar een soort van thuiswedstrijd, en neemt ons mee op pad. Er slippen wat zandhagedissen ritselend de begroeiing in als we in het dal afdalen maar daar blijft het bij. De hazelwormen hebben er ook niet veel zin in. Maar niet getreurd, de omgeving is echt schitterend. Boom-begroeide hellingen met open (heideachtige) stukken ertussen en lager

17 RAVON Hemelvaartweekend 2017 in het gebied meer heideterrein met bomen en struiken. Dan levert het struikgeritsel ineens resultaat op: de eerste zandhagedis van vandaag, jippie!! Druk met de reptielen kijk ik ineens op en blijkt er even verderop een reebok te staan. Snel een foto, daarna vertrekt het dier en is met een paar sprongen uit het zicht verdwenen. Een eindje verderop staat een bankje langs het pad. Een beetje open, gras en heide langs de randen, wat reliëf lijkt mij een mooi plekje. En ja hoor, als ik nader zie ik nog net dat een mooie groene mannelijke zandhagedis zich uit de voeten maakt. Het dier heeft geen zin om terug te komen, maar een vrouwtje is toegeeflijker. Ik roep de rest van de groep en het diertje loopt achter het bankje langs, de bodembegroeiing gebruikend voor wat beschutting. 11

18 Het loopt al tegen de tijd om weer terug te gaan. De anderen hadden ook nog een ei-afzettend vrouwtje gespot, dat nog op dezelfde plaats blijkt te zitten. Het dier had trouwens een flink aantal teken in de oksels zitten. Terug bij de parkeerplaats om bijna half tien blijkt van de andere groepen nog niemand aanwezig te zijn. Dus vlak om de hoek maar een grasachtig open veldje wat nader bekijken. Bingo, weer een paar zandhagedissen. Als we terug gaan naar de verzamelplek blijkt Jesper daar een mooie hazelworm onder een boomstammetje te hebben gevonden. Een leuke afsluiting van dit ochtendgedeelte. Op naar de volgende stek!

19 RAVON Hemelvaartweekend Verslag van Ellen Pilanen: vrijdagavond tot zondag Om extra kennis en vaardigheden op het gebied van reptielen en amfibieën heb ik deelgenomen aan het RAVON Hemelvaartweekend. Het was erg warm met veel zon en temperaturen van 25 à 30 graden. Van zaterdag op zondag heeft het geonweerd. 26 mei 2017 Het weekend was al op woensdagavond begonnen, maar omdat ik nog lessen op school had kon ik pas vrijdagavond aansluiten. Het was een hele gezellige groep mensen dus het contact was zo gelegd. s Avonds kon ik kiezen uit een lezing over de korhoender of een wandeling naar een nabij gelegen stuk heide om reptielen te gaan zoeken. Mijn doel dit weekend was om te leren hoe ik reptielen moest zoeken en herkennen dus heb ik voor de avondwandeling gekozen. Tariq vertelde mij tijdens die avond op de heide, dat hagedissen graag op overgangen van gras naar heide zitten of van pad naar heide of in structuurrijke pollen. Ook heb ik een zandhagedis van dichtbij gezien het was een subadulte vrouw die haar staart verloor bij het vangen. Dit vond ik er best heftig uitzien. De staart kronkelde nog een hele tijd na, blijkbaar was dit een handige afleiding voor het roofdier. Kringspieren sluiten gelijk de staartbasis af waardoor een zandhagedis bijna geen bloed verliest. Een goede tijd om ze te spotten is in het vroege voorjaar. De nachten zijn dan namelijk nog koel waardoor ze s ochtends op zitten te warmen. De herfst is om diezelfde reden ook geschikt om ze te zien. Daarnaast zijn er in de herfst ook meer hagedissen omdat ze zich hebben voortgeplant. 27 mei 2017 Deze ochtend gingen we zandhagedissen inventariseren op de Holterberg. Ik liep een route met Mike, David en Jesse. Ik weet niet meer precies hoe de route liep en waar de route was maar Jesse liep hem vaak dus hij heeft ons de weg gewezen. Tijdens deze route zagen we op een zandpad in de zon waarbij de heuvel naast het pad afliep en aan de andere kant omhoogliep. 7 zandhagedissen waarvan 5 vrouwen en 2 mannen tegengekomen. Het was ook tijdens deze route dat ik zelf een zandhagedis zag. Helaas lukte het niet om deze in te voeren via waarneming.nl. Mike heeft er een foto van gemaakt. 13

20 Later op de route zagen we een ree, een zandhagedis die zich midden op het pad had ingegraven om (waarschijnlijk) eieren te leggen. s Middags ben ik met Jesper, Karin, Marco en Mariska de andere kant van de Holterberg gaan verkennen. Dit was als ik het goed heb de oostkant. Tijdens deze route hebben we veel zandhagedissen gezien, enkele hazelwormen waarvan 3 vrouwen en 1 man. En ook nog 2 levendbarende hagedissen gezien. Deze waarnemingen zijn allemaal ingevuld op het waarnemingsformulier van Jesper. 28 mei 2017 Tijdens de terugreis hebben David, Harm en ik nog een stop gemaakt op de Hoge Veluwe om een gladde- of ringslang te spotten. Helaas geen slangen gezien maar wel enkele hagedissen en een jonge gewone pad.

21 RAVON Hemelvaartweekend Resultaten/ waarnemingen Gedurende het weekeinde zijn 9 soorten amfibieën, 4 soorten reptielen en 14 soorten vissen aangetroffen. De meest waargenomen amfibie-soort is de kleine watersalamander (50 waarnemingen in 17 km-hokken. De levendbarende hagedis is het meest waargenomen reptiel. AMFIBIE aantal waarnemingen 15 aantal kmhokken bastaardkikker boomkikker 1 1 bruine kikker bruine/heikikker 1 1 gewone pad groene kikker (soort onbepaald) heikikker kamsalamander 11 5 kleine watersalamander poelkikker aantal aantal kmhokken REPTIEL waarnemingen adder 11 6 hagedis onbekend 1 1 hazelworm 10 6 levendbarende hagedis zandhagedis 49 9 aantal aantal kmhokken VIS waarnemingen baars 3 3 bermpje 2 2 blankvoorn 1 1 brasem 2 2 driedoornige stekelbaars 1 1 Europese meerval 3 1 karperachtige onbekend 1 1 kleine modderkruiper 5 5 kolblei 1 1 rivierdonderpad 2 2 snoek 2 2 tiendoornige stekelbaars 15 6 vetje 1 1 zeelt 6 5

22 Voor de volledigheid staan hieronder de waarnemingen van de overige soortgroepen. soortnaam aantal waarnemingen aantal kmhokken aardbeivlinder 2 2 atalanta 2 2 azuurwaterjuffer 13 9 blauwe breedscheenjuffer 6 6 bloedcicade 1 1 bont zandoogje 1 1 boomblauwtje 2 2 boompieper 1 1 bosuil 1 1 bruine winterjuffer 1 1 buizerd 1 1 citroenvlinder 3 3 dagpauwoog 2 2 dagvlinder onbekend 1 1 distelvlinder 1 1 gevlekte Amerikaanse rivierkreeft 2 2 gewone heispanner 1 1 gewone oeverlibel 3 3 glassnijder 3 3 groentje 3 3 grote bonte specht 1 1 grote keizerlibel 8 5 grote roodoogjuffer 4 4 grote spinnende watertor 1 1 hooibeestje 2 2 hoornaar 1 1 ijsvogel 1 1 kleine vos 1 1 kleine vuurvlinder 2 2 koolmees 1 1 landkaartje 4 4 lantaarntje 4 3 oranjetipje 3 3 plasrombout 2 2 platbuik 7 7 rankende helmbloem 1 1 ree 1 1

23 RAVON Hemelvaartweekend 2017 soortnaam aantal waarnemingen aantal kmhokken rosse woelmuis 1 1 smaragdlibel 6 5 staafwants 1 1 tjiftjaf 1 1 tuimelaar 2 2 variabele waterjuffer 1 1 veelvraat 1 1 veenbies s.l. 1 1 venwitsnuitlibel 1 1 viervlek 11 7 vink 1 1 vroege glazenmaker 2 2 vuurjuffer 8 5 waterschorpioen 1 1 weidebeekjuffer 7 7 wielewaal 1 1 zilverstreep 1 1 zwart bootsmannetje 1 1 zwarte specht 1 1 Op de volgende pagina s is voor de amfibieën, reptielen en vissen per soort een verspreidingskaart weergegeven. 17

24

25 RAVON Hemelvaartweekend

26

27 RAVON Hemelvaartweekend

28

29 RAVON Hemelvaartweekend

30

31 RAVON Hemelvaartweekend

32

33 RAVON Hemelvaartweekend

34

35 RAVON Hemelvaartweekend

36

37 RAVON Hemelvaartweekend

38

39 RAVON Hemelvaartweekend

40

41 RAVON Hemelvaartweekend

42

43 RAVON Hemelvaartweekend

44

45 RAVON Hemelvaartweekend

46

47 RAVON Hemelvaartweekend

48

49 RAVON Hemelvaartweekend

50 Bijlage 1. Deelnemers D = daggast Akha Hulzebos D Anton van Beek D Astrid Medema Daan Vreugdenhil D David Broek David O' Brien Ellen Pilanen Els Jager-Vermeulen Erwin van Bennekom Geri Mensink Harm Hofman Huibert Barendregt D Ingo Janssen Jelger Herder Jesper Berndsen Jesse Kisteman Johan Scheeres D John Habraken John Melis D Jonne Bijkerk D Karen Orie Kees van Bochove Kees van Wegen Kees Marijnissen Marco Snijder Marga Born Mariska Nieuwenhuijsen Mike van der Weg Miranda de Kock Monica Wesseling D Naomi Lambrikx Natasja Nachbar Pauline van Alebeek Pauline Maas Pien Habraken

51 RAVON Hemelvaartweekend 2017 Remco Ploeg Rob Lenders Ruud de Man D Saar Habraken Stef Houben Stephan van den Berg Steven Klein Brinke Tariq Stark Theo de Jong Thijs Habraken Thijs Schippers D Wim van den Heuvel Wim de Wild D 45

52

53 Natuurplaza Toernooiveld ED Nijmegen Postbus BK Nijmegen T: (alg.)