Voltooid leven. Een onderzoek naar de ontwikkelingen in de voltooid leven-problematiek. Masterscriptie Rechtsgeleerdheid

Transcriptie

1 Voltooid leven Een onderzoek naar de ontwikkelingen in de voltooid leven-problematiek Masterscriptie Rechtsgeleerdheid Auteur: Marije de Joode Anr: Scriptiebegeleider: prof.mr.dr. L.H.J. Adams Datum: 26 mei 2017

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding... 4 Hoofdstuk 2. Ontwikkelingen in de voltooid leven-problematiek Het begin van de voltooid leven-problematiek Pil van Drion Chabot De betekenis van het Brongersma-arrest en de euthanasiewet Brongersma De euthanasiewet Beschermwaardigheid van het leven Zelfbeschikking Lijden aan het leven KNMG 2003 Standpunt inzake euthanasie en commissie Dijkhuis Standpunt inzake euthanasie Commissie Dijkhuis Uit Vrije Wil en het nieuwe standpunt van het KNMG Burgerinitiatief Uit Vrije Wil KNMG 2011 de rol van de arts bij het zelfgekozen levenseinde De problematiek op dit moment: Van Heringa tot het wetsvoorstel Heringa Commissie Schnabel Kabinetsreactie op de commissie Schnabel KNMG 2017 Overwegingen KNMG bij kabinetsreactie en visie Voltooid Leven De Regionale Toetsingscommissie euthanasie Hoofdstuk 3. Het wetsvoorstel Uitgangspunten en overwegingen Kernpunten wetsvoorstel Leeftijdsgrens Levenseindebegeleider Zorgvuldigheidseisen Hoofdstuk 4. Ontwikkelingen in verhouding tot het wetsvoorstel Leeftijdsgrens Levenseindebegeleider Zorgvuldigheidseisen Hoofdstuk 5. Conclusie Literatuurlijst 2

3 Voorwoord Voor u ligt de scriptie Voltooid leven. Hierin wordt beschreven het huidige wetsvoorstel inzake voltooid leven in relatie tot de ontwikkelingen omtrent de voltooid leven-problematiek en de betekenis van het recht op zelfbeschikking en de beschermwaardigheid van het leven in dit kader. Deze scriptie is geschreven in het het kader van het afronden van de Master Rechtsgeleerdheid aan Tilburg University. Na zeven jaar studie lijkt er nu een einde te komen aan mijn studentenjaren. Samen met mijn scriptiebegeleider de heer Adams, heb ik dit onderzoek bedacht. Graag wil ik hierbij de heer Adams bedanken voor de fijne begeleiding tijdens dit traject. Tevens wil ik mijn ouders en zussen bedanken voor hun steun en wijze raad. Bovendien hebben zij moreel ondersteund tijdens het schrijfproces. Tenslotte wil ik graag mijn vriend bedanken voor zijn motiverende woorden. Ik wens u veel leesplezier toe. Marije de Joode 3

4 Hoofdstuk 1. Inleiding... Als je -zoals ik - achter in de tachtig bent besef je terdege en voortdurend dat je voor het einde staat, maar je weet ook dat het nog wel tien jaar kan duren. Troosteloos. En misschien nog wel heel vernederend, die langzame afbraak. Je constateert het dag voor dag. Ik meende dat euthanasie geen uitweg bood. Het is een verschrikkelijk verzoek dat de patiënt aan zijn dokter doet, ronduit afschuwelijk... Mijn grote angst werd dat ik bij een te lang uitstel fysiek niet meer in staat zou zijn de bevrijdende handeling te voltrekken... Ik leefde voortdurend met de gedachte aan de dood. Toen kwam onverwacht dat voor mij zo ontzettend belangrijke gesprek met U op die vrijdagmorgen. Een heel nieuw gevoel kwam over mij... ik werd beheerst door een sterk geluksgevoel: er was een vredige oplossing te rechter tijd... zolang ik wist dat ik een einde aan de benauwenis kon maken kon ik de toestand aan, was die dragelijk.... Tot mijn eigen verbazing duurde die opluchting slechts heel kort, een paar dagen. Ik vergleed al gauw weer in de ellende van voor ons gesprek. Moeilijk te zeggen waarom. Misschien is de zinloosheid van een leeg bestaan na een druk bezet leven een belangrijke factor. Hoeveel van die afschuwelijke jaren heb ik misschien nog voor me!... Die vreselijke leegte dag voor dag, en er is niemand met wie ik die leegte kan delen... Ik ben heel oud, het wachten duurt zo lang, de dood is mij schijnbaar vergeten. Er is geen uitzicht, geen hoop op iets positiefs dat enige vreugde zou kunnen brengen... Het kan alleen maar achteruit gaan, aftakelen. Waarom deze fase nog verlengen? Na rijp beraad vraag ik U dus, weloverwogen, mij de euthanasie te brengen. Als ik aan het einde denk voel ik ongeduld. Het is een beslissing die ik in alle vrijheid neem. En ik ben U voor deze dienst heel dankbaar. Niemand heeft mij hiertoe aangezet. 1 Bovenstaand citaat is afkomstig van Edward Brongersma, een bejaarde man die zijn huisarts verzoekt tot hulp bij zelfdoding. Brongersma lijdt aan een aantal ouderdomsklachten, maar heeft geen ernstige ziekte waardoor hij uitzichtloos en ondraaglijk lijdt. Wel acht hij zijn leven voltooid, omdat hij onder meer lijdt aan zijn aftakeling en toenemende afhankelijkheid. Dit is een van de voorbeelden van de voltooid leven-problematiek die al jaren speelt. Huib Drion was de eerste die 16 jaar geleden met zijn essay concreet aandacht aan de voltooid leven-problematiek besteedde. 2 Daarna volgde er veel andere ontwikkelingen, zoals het ontstaan van de euthanasiewet, het bovengenoemde Brongersma-arrest, het burgerinitiatief Uit Vrije Wil en de op dit moment spelende Heringa-zaak. 1 HR 24 december 2002 (Brongersma). 2 Drion

5 Voltooid leven 3 is een van de begrippen die kan worden gebruikt voor deze problematiek. Andere begrippen die worden gebruikt voor de problematiek zijn klaar met leven, dat bijvoorbeeld werd gebruikt tijdens de parlementaire behandeling van de euthanasiewet. Een andere term is lijden aan het leven, de term waar de commissie Dijkhuis zijn voorkeur aangaf in hun adviesrapport. In mijn scriptie ga ik uit van het begrip voltooid leven, nu dit ook gebruikt wordt in het onderliggende wetsvoorstel. Hoewel het wetsvoorstel aangeeft dat er geen eenduidige omschrijving is te geven van het begrip voltooid leven, wordt de omschrijving van Els van Wijngaarden, die in 2016 promoveerde op de ervaringswereld van het voltooid leven, benoemd. Els van Wijngaarden refereert bij het begrip voltooid leven naar een kluwen van onvermogen en onwil nog langer verbinding te maken met het leven. Dit proces van losraken en vervreemding (van de wereld, anderen en jezelf) levert permanente innerlijke spanning en verzet op, en versterkt het verlangen om het leven te beëindigen. 4 Om hulp bij zelfdoding te reguleren voor mensen die hun leven voltooid achten, heeft Pia Dijkstra het initiatiefvoorstel Waardig Levenseinde op 18 december 2016 gepresenteerd. 5 Met deze wet, ook wel de Wet toetsing levenseindebegeleiding van ouderen op verzoek, wil ze het mogelijk maken voor mensen van 75 jaar of ouder, waarbij wordt geoordeeld dat er sprake is van een voltooid leven, hulp bij zelfdoding te krijgen. 6 Het doel van deze wet is dat ouderen die een stervenswens hebben zonder een medische grondslag, maar waar er sprake is van voltooid leven, een beroep op hulp kunnen doen. 7 Met het wetsvoorstel wordt getracht om individuen de vrijheid te geven om zelf te beslissen over de laatste levensfase. Eenieder heeft het recht om uit het leven te stappen, maar op niemand rust een plicht tot leven. Hiermee komt het zelfbeschikkingsrecht tot uiting. Anderzijds staat het beginsel van beschermwaardigheid van het leven dat ook in acht dient te worden genomen. Het is dan ook interessant om de relatie van deze begrippen tot het wetsvoorstel te bekijken. De vraag die in dit onderzoek centraal staat is hoe het wetsvoorstel zich verhoudt tot de ontwikkelingen die de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden omtrent voltooid leven. Daarbij wordt ook gekeken wat dit betekent voor het recht op zelfbeschikking en de beschermwaardigheid van het leven, welke in het wetsvoorstel centraal staan. De hoofdvraag luidt dan ook als volgt: 3 De begrippen klaar met leven, lijden aan het leven en voltooid leven hebben allen betrekking op dezelfde problematiek: een oudere die als gevolg van existentieel lijden een stervenswens heeft ontwikkeld. 4 Van Wijngaarden Initiatiefwet Waardig Levenseinde. 7 Memorie van toelichting Initiatiefwet Waardig Levenseinde.

6 Hoe verhouden de ontwikkelingen omtrent de voltooid leven-problematiek zich tegenover het huidige wetsvoorstel en wat is de betekenis van het recht op zelfbeschikking en de beschermwaardigheid van het leven binnen het wetsvoorstel? Het onderzoek begint in hoofdstuk 2 met een beschrijving van de belangrijkste ontwikkelingen omtrent voltooid leven in de afgelopen jaren. Tevens wordt gekeken welke kritieken daarbij ontstonden, om zo de ontwikkelingen aan het wetsvoorstel te toetsen. Vervolgens worden bij de ontwikkelingen de kritieken besproken die op de ontwikkelingen volgden. In hoofdstuk 3 wordt er gekeken naar wat het wetsvoorstel precies inhoudt. Daarbij wordt er gekeken naar de grondslagen van het wetsvoorstel en worden tevens de belangrijkste kernpunten uit het wetsvoorstel nader belicht. Deze kernpunten worden in hoofdstuk 4 bekeken samen met de ontwikkelingen uit hoofdstuk 2. Er wordt daarbij een relatie gelegd tussen enerzijds het wetsvoorstel en anderzijds het zelfbeschikkingsrecht en de beschermwaardigheid van het leven, om te kijken of deze voldoende gewaarborgd worden met deze wet. In hoofdstuk 5 volgt er een algemene conclusie. 6

7 Hoofdstuk 2. Het begin van de voltooid leven-problematiek 2.1. Het begin van de voltooid leven-problematiek De pil van Drion In oktober 1991 verscheen er in het NRC Handelsblad een artikel genaamd het zelfgewilde einde van oudere mensen van Huib Drion, voormalig raadsheer van de Hoge Raad. Drion besteedde met zijn essay in 1991 als eerste concreet aandacht aan de problematiek van voltooid leven bij oude mensen. Het artikel was een pleidooi van Drion om aan oude mensen middelen ter beschikking te stellen waarmee zij zonder hulp op een zelfgekozen moment een einde aan hun leven konden maken. 8 Deze zelfbeschikking kon worden bereikt middels een laatstewilpil, ook wel de pil van Drion genoemd, waarbij ouderen autonomie krijgen over hun eigen levenseinde. 9 Volgens Drion zouden veel mensen op leeftijd rust vinden met de wetenschap dat zij over een middel beschikten om op een waardige manier uit het leven te stappen op een zelf te bepalen moment. 10 De reden van zelfdoding is bij oude mensen niet primair medische problematiek. Volgens Drion schieten de huidige mogelijkheden van euthanasie voor deze specifieke groep mensen tekort. 11 Drion geeft in zijn essay ook aan dat de leeftijdsgrens waarbij mensen het recht hebben om een einde aan hun leven te maken niet scherp te trekken is. Echter, zo stelt hij, zij die 75 jaar of ouder zijn kunnen beter overzien aan welk leven zij een einde maken dan iemand die op jonge leeftijd zelfdoding pleegt. 12 Het voorstel van Drion is gebaseerd op het zelfbeschikkingsrecht en de waardigheid van het leven. 13 Waardigheid omdat de aftakeling van sommige ouderen kan leiden tot mensonwaardige situaties. Drion besteedt met name aandacht aan het recht op zelfbeschikking, of eigenlijk het ontbreken daarvan. Veel ouderen die vrijwel hun gehele leven zelfstandig hebben gefunctioneerd, hebben moeite terug te keren naar een staat van afhankelijkheid. Deze situatie noemt Drion om twee redenen beklemmend. Ten eerste gaan ouderen gebukt onder de zorg die zij behoeven, waarbij het niet specifiek om de kwaliteit van die zorg gaat maar dat die zorg voor hen noodzakelijk is. Ten tweede lijden sommige ouderen onder het vooruitzicht van een nog verdergaande afhankelijkheid. Zij vrezen in een situatie terecht te komen waarin het voor hen onmogelijk wordt nog een einde aan hun leven te maken. 14 Op het voorstel van Drion kwamen veel reacties. Enschedé, tevens een oud-raadsheer van de Hoge Raad, gaf als een van de weinigen aan dat hij zich wel kon vinden in het voorstel van Drion. Door de onstuimige ontwikkeling van de farmacie en medische technologie wordt het leven van de mens sterk 8 Drion Drion Drion 1992, p Drion 1992, p Drion 1992, p Drion 1992, p Drion 1992, p.14. 7

8 verlengd, zo geeft hij aan. Hierdoor bestaat er volgens Enschedé geen natuurlijke dood en natuurlijk ouderdom meer. Onnatuurlijk levensverlengend handelen is blijkbaar niet afkeurenswaardig. Waarom krijgt een mens dan niet de vrijheid om te zeggen dat het genoeg is geweest? 15 Daarnaast waren er voornamelijk mensen tegen het voorstel van Drion. Zo stelde Kerkhof, klinisch psycholoog, dat de balanssuïcide, waarbij een persoon een weloverwogen besluit neemt tot suïcide, betrekkelijk zeldzaam is en dat er vaker sprake is van wanhoop dan een keuze. 16 Hoewel Drion uitgaat van de oudere die rationeel tot de conclusie komt dat leven voor hem geen zin meer heeft, is volgens Kerkhof aan dat impulsiviteit mogelijk meespeelt. 17 De zelfmoordpil levert daardoor potentieel meer gevaar op dan geruststelling. Kerkhof stelt dat het zelfbeschikkingsrecht belangrijk is, maar wel in een sociale context. Hij geeft aan dat een vrije beschikbaarheid van deze pillen voor ouderen niet alleen zal leiden tot een toename van het aantal suïcides, maar er dan ook sprake is van een ontkenning van de aard van deze problematiek, namelijk de chaotische, impulsieve en betreurenswaardige suïcides. Alleen in de gevallen waarin iemand na veel beraad, in overleg met naasten en na consultatie van een psycholoog of psychiater, die vervolgens vaststelt dat dit niet voortvloeit uit een behandelbare aandoening, in alle gemoedsrust bij zijn doodswens blijft, zouden er middelen en procedures beschikbaar moeten zijn om op een waardige manier te sterven. 18 In het kader van het recht op beschermwaardigheid van het leven, geeft Blad, jurist aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, aan dat er met de pil van Drion een hiaat ontstaat in dit recht. Want hoe weet men immers of er bij zelfdoding sprake was van een eigen, weloverwogen wens zonder dat dit is opgedrongen door de omgeving? Naast de bezwaren die Blad aandraagt bestaat ook de angst dat er misbruik gemaakt zal worden van de pillen Chabot Een kleine 3 jaar na de publicatie van Drion, leek de Hoge Raad een stap richting Drion te zetten met het Chabot-arrest. Deze zaak ging over een 50-jarige vrouw die na een lange periode van depressies hulp bij zelfdoding kreeg van haar huisarts, de heer Chabot. Chabot diende haar dodelijke middelen toe, waar zij als gevolg van is overleden. 20 In het arrest Chabot is door de Hoge Raad de conflict van plichtenleer verder uitgewerkt. Bij euthanasie en hulp bij zelfdoding gaat het om de noodzaak te kiezen tussen enerzijds de plicht tot behoud van leven en anderzijds de plicht om als arts het mogelijke te doen om ondraaglijk en 15 Enschedé Kerkhof 1991, p Kerkhof 1991, p Kerkhof 1991, p maar ook: W.J. ter Kulve-van Os 1992, p HR 21 juni 1994 (Chabot). 8

9 uitzichtloos lijden te voorkomen. 21 De Hoge Raad overwoog hierbij dat het niet gaat om de oorsprong van het lijden, maar dat er gekeken dient te worden naar de criteria van uitzichtloos en ondraaglijk lijden. De Hoge Raad geeft in dit arrest aan dat een beroep op noodtoestand niet zonder meer is uitgesloten, op grond dat het uitzichtloos en ondraaglijk lijden van de patiënt geen somatische oorzaak heeft en de patiënt niet in de stervensfase verkeert. Zoals de Hoge Raad aangeeft, wordt euthanasie of hulp bij zelfdoding dus niet zonder meer onaanvaardbaar geacht. Bij de vraag of er sprake is van noodtoestand, moet het lijden in zoverre worden geabstraheerd van de oorzaak daarvan, dat de oorzaak van het lijden niet afdoet aan de mate waarin het lijden wordt ervaren. Dit neemt niet weg dat, in het geval het lijden van een patiënt niet aantoonbaar voortvloeit uit een somatische ziekte of aandoening, en niet enkel bestaat uit beleving van pijn en verlies van lichamelijke functies, het lijden, en met name de ernst en uitzichtloosheid ervan, moeilijker objectief kan worden vastgesteld. 22 Het lijden hoeft dus geen oorsprong te vinden in een somatische aandoening, ook lijden door een psychiatrische ziekte kan als grond worden aangemerkt voor euthanasie. Daarnaast hoeft een patiënt niet in de stervensfase te verkeren. 23 De Hoge Raad geeft in dit arrest dus aan dat er geen onderscheid wordt gemaakt naar de oorsprong en het type lijden. Daarbij zou je dus de vraag kunnen stellen of personen die niet aan een specifieke medische grondslag hebben, maar naar eigen zeggen wel ondraaglijk lijden, een geslaagd beroep op noodtoestand kunnen doen. Het begin van de voltooid leven-wetgeving? In zijn noot bij het arrest geeft Schalken aan dat dit arrest een nieuw en belangrijk hoofdstuk toevoegt aan de discussie over euthanasie en hulp bij zelfdoding. In het arrest Chabot heeft de Hoge Raad voor het eerst uitgemaakt dat ook bij het beëindigen van het leven van een psychiatrische patiënt een beroep op noodtoestand gerechtvaardigd kan zijn. Een beroep op noodstand is dan ook niet zonder meer uitgesloten op de enkele grond dat het ondraaglijk en uitzichtloos lijden van een patiënt niet een somatische oorzaak heeft. Schalken geeft aan dat de door de Hoge Raad in dit arrest gecreëerde noodtoestand steeds meer de gedaante is gaan aannemen van een collectieve verschoning voor de medische beroepsgroep. Daarmee is het beslissingsproces rond het zelfgewilde levenseinde, zoals Schalken het benoemt, geïnstitutionaliseerd. Feitelijk komt dat neer op een generaal pardon voor medici die aan de voorwaarden hebben voldaan. De abstrahering van de oorzaak van het lijden zou volgens Schalken kunnen betekenen dat er geen gronden meer zijn om een onderscheid te maken naar andere groepen personen bij wie niet van een lichamelijk of psychisch lijden sprake is, zoals bejaarde mensen die hun leven voltooid achten. Schalken acht het twijfelachtig of de Hoge Raad de deur zover heeft opengezet, de formulering in het arrest gaat namelijk niet over elke oorzaak te abstraheren, maar alleen de oorzaak van het lichamelijk lijden. Schalken acht het niet waarschijnlijk dat de Hoge Raad nu ook al de pil van Drion heeft gelegaliseerd HR 21 juni 1994 (Chabot). 22 HR 21 juni 1994 (Chabot). 23 HR 21 juni 1994 (Chabot). 24 HR 21 juni 1994 met noot Schalken (Chabot). 9

10 Het zelfbeschikkingsrecht van een patiënt is daarnaast een belangrijke factor in het Chabot-arrest. De Hoge Raad besliste dat een beroep op noodtoestand in een dergelijk geval niet is uitgesloten, omdat ook een psychiatrisch patiënt vrijwillig en zelfoverwogen tot zelfdoding kan besluiten. Aan deze beslissing kan volgens de Hoge Raad een autonome wilsbepaling ten grondslag liggen. Daarmee lijkt de Hoge Raad het zelfbeschikkingsrecht van psychiatrische patiënten in verband met hulp bij zelfdoding te erkennen. Echter, er is wel slechts sprake van zelfbeschikking als het gaat om een vrijwillig en weloverwogen besluit van de patiënt, zonder dat deze beslisvaardigheid is beïnvloed door de psychiatrische ziekte of aandoening. Zoals Rozemond aangeeft in zijn artikel, heeft de Hoge Raad in dit arrest een belangrijke beperking op het zelfbeschikkingsrecht aangevoerd: een arts mag geen hulp bij zelfdoding verlenen wanneer een reëel alternatief om het lijden te verlichten door de betrokkene in volle vrijheid is afgewezen. Hier begrenst de Hoge Raad het zelfbeschikkingsrecht met het medisch oordeel van de arts of de psychiatrisch patiënt nog kan worden behandeld. De afwijzing voor een behandeling kan gezien worden als een daad van zelfbeschikking, maar voor de arts staat door die daad nog geen beroep open voor noodtoestand. Dat beroep is alleen mogelijk wanneer het lijden wordt gekwalificeerd als ondraaglijk en uitzichtloos. Niet het autonome wilsbesluit van de patiënt bepaalt dus in een dergelijk geval of een arts hulp bij zelfdoding kan verlenen, maar het medisch perspectief op de beschikbare behandelmogelijkheden. 25 Zoals Trappenburg aangeeft, heeft er met deze zaak een verschuiving plaatsgevonden tussen de medisch-professionele regulering en het zelfbeschikkingsrecht zoals bedoeld door de NVVE Rozemond Trappenburg

11 2.2. De betekenis van het Brongersma-arrest en de euthanasiewet Brongersma Met de zaak Brongersma is de reikwijdte van het Chabot-arrest weer ingeperkt voor zover hier een opening was ontstaan naar voltooid leven. Met name in dit arrest heeft de rechter zijn standpunt met betrekking tot voltooid leven en de reikwijdte van de euthanasiewet duidelijk aangegeven. Voor deze uitspraak kon geen enkele jurist uitsluitsel geven over de rechtmatigheid van het handelen van artsen in situaties van lijden aan het leven. 27 Met dit arrest heeft de Hoge Raad de grens aangegeven voor wat wel en niet kan worden gerechtvaardigd ten aanzien van de lijden aan het leven -problematiek onder de euthanasiewet. 28 In deze zaak blijkt dat rechters hier ook verschillend over denken. Belangrijk om te weten is dat bij het begin van deze zaak de euthanasiewet nog niet van toepassing was. 29 De zaak Brongersma betreft de 86-jarige Edward Brongersma, een man die leed aan het leven: zijn vrienden en familie waren overleden, hij was erg eenzaam en ervoer een groot gevoel van zinloosheid. Daarnaast had hij nog enkele ouderdomsklachten zoals duizeligheid en incontinentie en gaf hij aan door al deze factoren niet meer verder te willen leven. Hij had geen ernstige somatische klachten en er was daarnaast ook geen sprake van een psychisch classificeerbare ziekte of stoornis. Brongersma gaf tijdens diverse gesprekken met zijn huisarts Sutorius aan dat hij lijdt aan het leven en dat hij niet meer verder wilde leven. Sutorius heeft in een maand tijd ongeveer acht gesprekken gevoerd met Brongersma. De conclusie die Sutorius uit deze gesprekken kon afleiden was dat er sprake was van een duurzame wens, dat het verzoek van Brongersma vrijwillig en weloverwogen was, er sprake was van een hoge lijdensdruk en dat er geen behandelmogelijkheden meer mogelijk waren voor Brongersma. Ook een andere huisarts en een psychiater deelden het oordeel van Sutorius dat er sprake was van een niet-behandelbaar, ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Sutorius helpt Brongersma dan ook bij zijn zelfdoding door hem medicijnen te verschaffen en is erbij als Brongersma ze inneemt en sterft. 30 Het Openbaar Ministerie (hierna: OM) besloot daarop om Sutorius te vervolgen, omdat het OM van mening was dat aftakeling en de vrees niet meer over het eigen leven te kunnen beschikken geen gronden waren voor hulp bij zelfdoding. De rechtbank sloot zich niet aan bij het oordeel van het OM. De grote vraag in deze zaak was of er sprake was van uitzichtloos en ondraaglijk lijden en of daarmee de hulp van de arts gelegitimeerd was met een beroep op noodtoestand, ook al was er geen sprake van een medisch geclassificeerde ziekte of aandoening. Om deze vraag te beantwoorden koos de rechter voor een casuïstische invalshoek. De raadsvrouw van Sutorius voerde als verweer aan dat er sprake was van overmacht in de zin van 27 Van Swaal Chabot Engberts HR 24 december 2002 (Brongersma). 11

12 noodtoestand (artikel 40 Sr). In het bijzonder moet worden nagegaan of verdachte naar wetenschappelijk verantwoord medisch inzicht en overeenkomstig in de medische ethiek geldende normen, uit onderling strijdige plichten van enerzijds het behoud tot leven en anderzijds de plicht om het ondraaglijk en uitzichtloos lijden van de patiënt te verlichten, een keuze heeft gemaakt die, objectief beschouwd en tegen de achtergrond van de bijzondere omstandigheden van het geval, gerechtvaardigd is te achten. 31 Door de rechtbank werd onderzocht of er sprake was van uitzichtloos en ondraaglijk lijden bij Brongersma, waarvoor de hulp werd ingeroepen van verschillende deskundigen. Dit vonnis trok veel aandacht omdat voor het eerst een Nederlandse rechter een uitspraak deed over hulp bij zelfdoding in geval van het ontbreken van levensperspectief. 32 Deskundige De Reus komt tot de conclusie dat het afwezig zijn van een ernstige ziekte niet impliceert dat iemand gezond is. Volgens De Reus en zo concludeert deskundige Gill ook, is er sprake van een onomkeerbare en daarmee niet behandelbare stoornis. Deskundige De Beaufort geeft aan dat ondraaglijk lijden ook kan bestaan uit een sluipende en slepende vorm, die zich kenmerkt door het ontbreken van elk perspectief op verbetering bij algehele uitzichtloosheid. Bij het oordeel of iemand ondraaglijk lijdt is de authenticiteit van de ervaring van betrokkene, hoe het bij zijn persoon en karakter past en de integriteit van die persoon en zijn leven, een belangrijke overwegingsfactor. Bij de zaak van Brongersma, zo geeft De Beaufort aan, was er sprake van een onlosmakelijk verband tussen de autonome opvattingen van hem en het oordeel over de ondraaglijkheid van zijn situatie. De Beaufort komt tot de conclusie dat er goede argumenten zijn om te stellen dat er in dit geval sprake was van ondraaglijk lijden. Op basis van deze oordelen komt de rechtbank tot de conclusie dat er bij Brongersma sprake was van een uitzichtloze situatie. Daarnaast is de rechtbank van oordeel dat Sutorius mocht concluderen dat er bij Brongersma sprake was van ondraaglijk lijden, blijkend uit zijn vele gesprekken met Brongersma en dezelfde conclusies door andere medici. De rechtbank neemt dan ook overmacht aan en ontslaat Sutorius van alle rechtsvervolging. 33 De uitspraak van de rechtbank in de zaak Brongersma riep direct commentaar op vanuit de medische en de juridische wereld. Zo gaf de KNMG meteen in een reactie aan dat ze zich distantieert van de uitspraak van de rechtbank in deze zaak. De reden hiervoor was dat er door de uitspraak sprake was van een ongewenste ontwikkeling omdat, door het criterium ondraaglijk en uitzichtloos lijden ver op te rekken, het verzoek van de patiënt centraal kwam te staan en hiermee het medisch professioneel oordeel van artsen naar de achtergrond verdween. 34 Hierdoor komen we bij de ultieme zelfbeschikking 31 Rechtbank Haarlem, 30 oktober 2000 (Brongersma). 32 Hubben 2000, p Rechtbank Haarlem, 30 oktober 2000 (Brongersma). 34 Weyers 2002, p

13 van de patiënt, waarbij het KNMG aangeeft een principieel andere visie te hebben met het omgaan met de dood, namelijk de rechten van de mensen en de rol van de artsen. 35 Daarnaast gaven critici ook aan dat uitzichtloos en ondraaglijk lijden op basis van een medische grondslag de ondergrens vormt voor de rechtvaardiging voor euthanasie, waarvan dus niet kan worden afgeweken. 36 Het OM ging tegen de uitspraak van de rechtbank in hoger beroep. Volgens het OM was er met het vonnis van de rechtbank een grens overschreden die zou kunnen leiden tot het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt. Daarnaast gaf het OM aan dat het oordeel over de ondraaglijkheid van het lijden inderdaad subjectief is, maar volgens het OM is het belangrijk dat die subjectiviteit in zaken waarin geen sprake is van een somatisch of psychisch lijden, nooit zo zwaar mag wegen dat die, in geval van acceptatie door de arts, uitmondt in een medische exceptie. 37 Waar de rechtbank casuïstisch keek aan de hand van de vraag of Brongersma ondraaglijk en uitzichtloos leed, benaderde het Hof de zaak juist vanuit een algemene invalshoek. De rechtbank keek naar de vraag of er sprake was van uitzichtloos en ondraaglijk lijden, het Hof richtte zich voornamelijk op de vraag of er legitimatie bestaat bij het handelen van artsen bij lijden aan het leven. 38 Als deze legitimatie namelijk ontbreekt, kan het beroep op noodtoestand van Sutorius per definitie niet slagen. Bij de behandeling door het Hof werd de door Sutorius geconsulteerde huisarts Wassenberg gehoord en werden er vragen gesteld aan deskundigen Legemaate (hoogleraar Gezondheidsrecht) en Spreeuwenberg (hoogleraar Integratie geneeskundige zorg voor chronisch zieken). Het Hof vroeg zich af of, en zo ja waaraan, een arts zijn legitimatie kan ontlenen om een verzoek tot euthanasie te honoreren, in geval het lijden geen somatische en/of psychiatrische classificeerbare oorzaak heeft. Legemaate is van mening dat er geen rechtvaardiging bestaat voor euthanasie indien het lijden geen oorzaak vindt in somatische en/of psychiatrische classificeerbare ziekte. Ook Spreeuwenberg geeft aan dat het voor een arts niet toegestaan is euthanasie toe te passen in geval van het ontbreken van een somatische of psychiatrische aandoening omdat men zich dan begeeft op een terrein dat niet toebehoort aan de medisch-professionele standaard. Zowel Spreeuwenberg als Legemaate geven aan dat lijden aan het leven in zijn algemeenheid geen grond kan zijn voor euthanasie. Het Hof sluit zich aan bij Legemaate en Spreeuwenberg. Het Hof stemt in met Sutorius dat een huisarts die zich het lijden van zijn patiënt aantrekt moet proberen dat lijden te verlichten, ook als het gaat om existentieel lijden in de zin van ontbrekend levensperspectief. Echter, het Hof benadrukt dat een huisarts zich moet realiseren dat hij zich op een terrein begeeft dat buiten zijn professionele competentie ligt. Sutorius had als huisarts niet zelfstandig een oordeel mogen vormen over de ondraaglijkheid, de uitzichtloosheid en de onbehandelbaarheid van lijden dat zijn oorzaak niet of in niet overwegende 35 Hubben Hubben Kamerstukken I, 2000/01, , nr. 23, p Pans 2006, p.20 13

14 mate vindt in een somatische en/of psychische aandoening. Hier bestaat namelijk geen wetenschappelijk verantwoord medisch inzicht over. Sutorius had zich volgens het Hof moeten realiseren dat de zorgvuldigheidsnormen van euthanasie niet toereikend zouden zijn in deze situatie. Om deze reden is het Hof van mening dat Sutorius in een te vroeg stadium zijn medewerking heeft toegezegd aan het verzoek van Brongersma om een einde aan zijn leven te maken. Het Hof concludeerde dan ook dat er geen sprake was van een noodtoestand in de zin van een conflict van plichten en het beroep op overmacht werd dan ook verworpen. Omdat de huisarts hier wel gewetensvol en contentieus handelde en zich steeds volledig toetsbaar had opgesteld, oordeelde het Hof dat het optreden van de arts weliswaar strafbaar was, maar legde het Hof geen straf of maatregel op. 39 Op 24 december 2002 deed de Hoge Raad uitspraak in deze zaak. De rechtsvraag die hier speelde luidde als volgt: Kan een arts die hulp bij zelfdoding verleent of euthanasie toepast, in het geval van afwezigheid van een medisch geclassificeerde somatische of psychische ziekte of aandoening, zich onder omstandigheden op een noodtoestand beroepen? 40 Daarbij werd er door de Hoge Raad onder meer gekeken naar de wetsgeschiedenis van de euthanasiewet. De Hoge Raad verwees voornamelijk naar het eerder gewezen Chabot-arrest. Hierin besloot de rechter dat, in uitzonderlijke gevallen, indien het lijden van de patiënt voortvloeit uit een geclassificeerde psychische stoornis, hulp bij zelfdoding door een arts onder omstandigheden door noodtoestand gerechtvaardigd kan zijn. Hiermee wordt door de Hoge Raad geïmpliceerd dat alleen bij een psychische of somatische aandoening er sprake kan zijn van een noodtoestand. Vervolgens gaat de Hoge Raad over tot een analyse van de totstandkoming van de euthanasiewet. Hierbij wordt door de Hoge Raad voornamelijk verwezen naar Kamerstukken, waarin de wetgever duidelijk maakt dat een situatie waarin iemand met een hoge leeftijd aangeeft de dood te verkiezen boven verder leven niet onder de euthanasiewet valt. Daarbij verwijst de Hoge Raad naar uitspraken van onder meer de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en de minister van Justitie, die aangeven dat het wetsvoorstel niet bedoeld is voor mensen die levensmoe zijn of klaar zijn met het leven. De Hoge Raad komt op grond van de geformuleerde zorgvuldigheidseisen uit de rechtspraak en de totstandkoming van de euthanasiewet tot de conclusie dat er ontkennend dient te worden geantwoord op bovengenoemde rechtsvraag. Het ligt volgens de Hoge Raad in de rede om bij de afgrenzing van de deskundigheid van een arts aansluiting te zoeken bij de in de medische beroepsgroep gehanteerde classificaties van somatische en psychische aandoeningen. Tevens blijkt uit de wetsgeschiedenis van de euthanasiewet dat de wetgever uitdrukkelijk duidelijk heeft gemaakt dat deze wet niet van toepassing is op situaties waarin geen sprake is van een medisch geclassificeerde somatische of 39 Hof Amsterdam 8 mei 2001 (Brongersma). 40 HR 24 december 2002 (Brongersma). 14

15 psychische aandoening. Lijden zonder medisch classificeerbare oorzaak valt dus buiten het medisch domein van de arts en derhalve buiten de euthanasiewet. Het beroep op overmacht door noodtoestand wordt daarom door de Hoge Raad verworpen. 41 Over de zaak Brongersma lieten verschillende critici zich uit. Ten tijde van het handelen van Sutorius kon noch een medicus noch een jurist uitsluitsel geven over de rechtmatigheid van gevallen zoals Brongersma, dat alleen al te zien is aan de uiteenlopende oordelen van verschillende rechters in deze zaak. 42 Pans zet dan ook kritische kanttekeningen bij de vraag of dit arrest wel recht doet aan de eis van rechtszekerheid in het geval van Sutorius en aan die van artsen die mogelijk in de toekomst met zulke gevallen te maken krijgen. Volgens Pans legt de Hoge Raad het juridisch risico voor grensgevallen geheel bij de artsen, gelet op de doelen van de euthanasiewet. Het doel van de wet was namelijk om de meldingsbereidheid van artsen te vergroten en daarnaast meer rechtszekerheid voor artsen te bieden. De Hoge Raad heeft met dit oordeel te weinig oog voor de onzekere positie van de artsen die meer rechtsbescherming verdienen, aldus Pans. 43 Daarnaast vraagt Pans zich af of de toetsingscommissies en de strafrechter in staat zullen zijn om op eenduidige wijze de causaliteit tussen de op een ziekte gebaseerde doodswens en de oorzaak van het lijden te kunnen vaststellen. Volgens Pans zullen er ongetwijfeld praktijkgevallen voorkomen waarbij het ondraaglijk en uitzichtloos lijden van de patiënt veroorzaakt wordt door meerdere factoren zoals somatische, psychische en existentiële oorzaken, waardoor het moeilijk is te bepalen wat de mate van lijden is en welke factoren de doodwens veroorzaakt. 44 Schalken heeft een annotatie geschreven bij het arrest van de Hoge Raad in deze zaak. Daarin brengt hij naar voren dat de uitspraak van de Hoge Raad niet helemaal lijkt te rijmen met de discussie over de klaar-met-leven-problematiek. Volgens Schalken wilde de Hoge Raad de deur, die in eerdere rechtspraak met betrekking tot euthanasie te ver open was gezet, weer op een kier zetten. Daarmee wordt gedoeld op het Chabot-arrest, waarin de Hoge Raad uitmaakte dat de oorzaak van het lijden niet kan afdoen aan de mate waarin het lijden wordt ervaren, met andere woorden, ook bij een niet lichamelijke oorzaak, zelfs buiten de stervensfase, kan er sprake zijn van ondraaglijk en uitzichtloos lijden. De Hoge Raad confirmeert zich in het Brongersma-arrest aan de wetgever die ondubbelzinnig ontkennend heeft geantwoord op de vraag of klaar met leven onder de reikwijdte van de nieuwe euthanasiewet valt. 45 Ook Hubben en Wijsbek geven aan dat in deze zaak de Hoge Raad het toelaten van euthanasie en hulp 41 HR 24 december 2002 (Brongersma). 42 Pans 2003, p Pans 2003, p Pans 2003, p HR 24 december 2002 (Brongersma) met noot Schalken. 15

16 bij zelfdoding verder heeft willen inperken ten opzichte van het Chabot-arrest. Hubben geeft aan dat hij, in tegenstelling tot anderen, niet kon afleiden uit het Chabot-arrest dat de Hoge Raad het criterium heeft willen uitbreiden tot lijden zonder medische grondslag. De uitspraak van de Hoge Raad in deze zaak komt dan ook niet echt als een verrassing. 46 Daarbij geeft Hubben aan dat het verstrekken van middelen aan mensen, die klaar zijn met het leven en waarbij er geen sprake is van een medische grondslag, geen aangelegenheid is van artsen. Volgens Hubben heeft de objectivering van de Hoge Raad alleen betrekking op datgene waarvoor de arts is opgeleid, namelijk medisch diagnosticeren en medische behandelingen uitoefenen. Hiertoe behoort dus niet de beoordeling of er sprake is van een gebrek aan zinvolheid van het bestaan of aan kwaliteit van het leven. Er bestaat volgens Hubben hier namelijk geen wetenschappelijk medisch inzicht over en het is ook geen taak van de arts om hier een oordeel over te vormen. 47 Wijsbek daarentegen geeft juist aan dat het vaststellen van ondraaglijk en uitzichtloos lijden in euthanasiezaken ten onrechte wordt opgevat als een louter medische kwestie. Lijden is namelijk volgens Wijsbek nooit precies meetbaar en de arts dient dan ook na te gaan of het lijden ondraaglijk of uitzichtloos is en niet wat de oorzaak is van het lijden. Wijsbek betoogt dat de ernst van het lijden subjectief beoordeeld dient te worden door een arts. 48 Hendriks sluit zich hierbij aan en wijst daarbij op een mogelijke complicatie: wat als er sprake is van een behandelperspectief, maar de patiënt dit afwijst? De geldende regel is dat euthanasie en hulp bij zelfdoding in principe pas mogen worden toegepast als dit voor de patiënt nog de enige mogelijkheid is. Hendriks geeft aan dat dit een beperking van de keuzevrijheid en zelfbeschikking van de patiënt is. Bij de eis van ondraaglijk en uitzichtloos is er sprake van een spanning tussen het recht op zelfbeschikking en het recht op leven. Bij een te strikte uitleg van lijden wordt de patiënt het recht op een zelfgekozen, en daarmee dus zelfbeschikking, ontzegd. Bij een te ruime uitleg van het lijden komt het recht op leven juist onder druk te staan, in het bijzonder wanneer er twijfels zijn over de wilsbekwaamheid van de patiënt. 49 Daarnaast stellen meerdere artsen en critici hun vraagtekens bij het begrip ziekte die door de Hoge Raad in het arrest gedefinieerd wordt, daar dit bij gevallen van lijden aan het leven alleen medisch classificeerbare ziektes of aandoeningen beslaat. Pans heeft haar twijfels bij dit begrip van ziekte, omdat dit volgens haar geen reële, bruikbare maatstaf biedt en zo de gewenste duidelijkheid voor artsen zal brengen. 50 Gevers deelt die mening met Pans. 51 Tholen geeft aan dat het de eerste taak is van de arts om te zoeken naar mogelijkheden om het lijden te verzachten, maar dat voor een verzoek tot euthanasie of hulp bij zelfdoding er sprake moet zijn van een medische oorzaak van het lijden. Daarvoor is een bruikbare afbakening nodig van het begrip ziekte en de eis van de Hoge Raad dat het 46 Hubben 2000, p Hubben 2000, p Wijsbek Hendriks 2014, p Pans 2003, p Gevers 2003, p

17 moet gaan om een medisch classificeerbare ziekte of aandoening, is in de ogen van Tholen onmogelijk. Tholen betoogt dat classificaties van ziektes en aandoeningen wel bruikbaar zijn voor het vaststellen van een bepaalde diagnose, maar niet bedoeld zijn als criterium voor afbakening hiervan. 52 Den Hartogh wijst erop dat ziekte een substituut -criterium is en dat de eis van ziekte wordt gesteld vanuit de veronderstelling dat dit gemakkelijker is om te beoordelen. Echter, volgens Den Hartogh gaat die veronderstelling lang niet altijd op. Den Hartogh geeft aan dat door deze uitspraak, ziekte een zelfstandig, aanvullend criterium dreigt te worden. 53 Den Hartogh pleit dan ook voor een zwakkere eis, door meer aandacht te vestigen op de relatie tussen de arts en patiënt, waardoor er al een zorgverplichting jegens de patiënt bestaat. In geval er geen sprake is van ziekte, geeft Den Hartogh aan dat er reden is voor de grootst mogelijke behoedzaamheid bij de beoordeling van de vraag of er sprake is van ondraaglijk lijden. 54 Gevers geeft aan dat bij gewijzigde maatschappelijke opvattingen de wet zich niet verzet tegen een ruimere uitleg, waardoor gevallen van lijden aan het leven binnen het wettelijk kader gaan vallen De euthanasiewet Sinds 2002 is euthanasie en hulp bij zelfdoding in Nederland onder bepaalde voorwaarden toegestaan. Dit is vastgelegd in de Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (hierna: euthanasiewet). Echter, voordat de euthanasiewet in werking trad, werd euthanasie al gereguleerd in de rechtspraak. In het Postma-arrest formuleert de Hoge Raad voor het eerst voorwaarden waaronder euthanasie niet strafbaar is. 56 Hierna volgde het Schoonheim-arrest, waar de Hoge Raad zich buigt op het beroep op noodtoestand bij euthanasie en daarmee de rechtvaardigingsgrond overmachtnoodtoestand in de zin van conflict van plichten (artikel 40 Sr) introduceert. 57 Tot aan het in werking treden van de euthanasiewet beriepen artsen die beschuldigd werden van hulp bij zelfdoding of euthanasie zich op deze rechtvaardigingsgrond. Sinds de euthanasiewet van kracht is kan de arts zich beroepen op de bijzondere strafuitsluitingsgrond voor euthanasie, waarnaar wordt verwezen in lid 2 van artikel 293 en 294 Sr, opgenomen in artikel 2 euthanasiewet. Op grond van artikel 293 lid 2 jo 294 Sr zijn artsen die euthanasie dan wel hulp bij zelfdoding verrichten, niet strafbaar indien zij voldaan hebben aan een aantal zorgvuldigheidseisen. De belangrijkste zorgvuldigheidseisen van de euthanasiewet zijn dus ontleend aan de rechtspraak van de Hoge Raad 58, waarmee de euthanasiewet kan worden beschouwd als codificatie van eerdere rechtspraak over euthanasie Tholen 2003, p Den Hartogh 2002, p Den Hartogh 2002, p Gevers 2003, p Rb. Leeuwarden 21 februari 1973 (Postma). 57 HR 27 november 1984 (Schoonheim). 58 Rozemond 2015, p Pans 2006, p

18 Waarden die de wetgever voor ogen heeft gehad bij totstandkoming van wetgeving omtrent euthanasie en hulp bij zelfdoding, waren enerzijds de bescherming van het menselijk leven en anderzijds het respecteren van de wens van een ernstig lijdend persoon, om op een voor hem waardige manier te kunnen sterven. 60 Aan dit conflict van plichten liggen de beginselen van beschermwaardigheid van het leven, barmhartigheid en zelfbeschikking ten grondslag, waarbij de arts dient te handelen naar het meest zwaarwegende belang. Voor deze beginselen geldt dat de regering weigert om expliciet een leidend beginsel aan te wijzen en stelt zij dat alle beginselen in onderling verband dienen te worden bekeken. 61 Bij elk individu dient te worden getoetst of de plicht van de arts om het lijden van de patiënt te verlichten (barmhartigheid), zwaarder weegt dan het belang van leven van de patiënt (beschermwaardigheid van het leven). Indien barmhartigheid inderdaad zwaarder weegt dan de beschermwaardigheid van het leven, dient er aan de essentiële voorwaarde voldaan te worden dat er sprake was van een uitdrukkelijk euthanasieverzoek van de patiënt (zelfbeschikking). 62 Met andere woorden, het lijden moet niet alleen ondraaglijk en uitzichtloos zijn, maar het moet zo ondraaglijk en uitzichtloos zijn dat het zwaarder weegt dan de waarde van het leven Beschermwaardigheid van het leven Beschermwaardigheid van het leven bestaat uit twee elementen: het recht op leven en de waarde van het leven. Dit geldt als algemeen leidend beginsel. Enerzijds bestaat het uit het belang van de individuele persoon in het leven, anderzijds de eerbied voor het menselijk leven in het algemeen. Daarmee is bepaald dat een verzoek tot levensbeëindiging dan ook niet voldoende is om de strafbaarheid weg te nemen. 64 Waardigheid kan bij de interpretatie van het lijden wel een belangrijke rol spelen. 65 De beschermwaardigheid van het leven komt tot uiting in de zorgvuldigheidseisen en de strafbaarstelling van euthanasie en hulp bij zelfdoding in het Wetboek van Strafrecht. Over rechtmatig uitgevoerde euthanasie en hulp bij zelfdoding kan dan ook gezegd worden dat dit geen inbreuk op het recht van leven pleegt. 66 De rechter beschouwt beschermwaardigheid van het leven niet als absoluut beginsel, omdat bij een conflict van plichten de barmhartigheid, de plicht van de arts om het lijden van de patiënt te eindigen, zwaarder kan wegen dan de plicht om het leven van de patiënt te behouden. Deze medische barmhartigheidsplicht, aangevuld met het nadrukkelijke verzoek van de patiënt, kan de beschermwaardigheid van het menselijk leven dus overrulen, aldus Pans. 67 Waardigheid van het leven, het tweede element van beschermwaardigheid van het leven, is een 60 Van Swaal 2008, p Kamerstukken I, 2000/2001, , nr. 137e, p Pans 2006, p Pans 2006, p Pans 2006, p Pans 2006, p Pans 2006, p Pans 2006, p

19 gecompliceerd beginsel dat zowel raakvlakken vertoont met het beginsel van barmhartigheid als met het beginsel van zelfbeschikking. Verlies van waardigheid kan door de patiënt worden gezien als ernstig lijden, op welke grond de arts kan besluiten om het leven van de patiënt te eindigen. Hiermee voldoet de arts aan zijn plicht tot barmhartigheid. 68 Deze functie van waardigheid is sinds het arrest Schoonheim geaccepteerd. 69 Daarnaast is er ook een relatie te zien tussen waardigheid van het leven en zelfbeschikking. In dat geval kan de patiënt euthanasie wensen alleen op grond dat hij het verlies van waardigheid niet wenst mee te maken, ongeacht of hier sprake is van (voor de arts invoelbaar) lijden Zelfbeschikking De rol van zelfbeschikking komt in de euthanasiewet terug in de eis dat er sprake moet zijn van een vrijwillig en weloverwogen verzoek tot levensbeëindiging. Ook de invloed van de persoon op de invulling van het begrip lijden wordt gezien als een uiting van zelfbeschikking, lijden is namelijk een persoonlijk ervaring welke per individu verschilt. 71 Zelfbeschikking is een absolute voorwaarde, maar kan euthanasie op zichzelf niet rechtvaardigen. De kern van de euthanasiewet is niet zelfbeschikking, maar het verlichten van ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Euthanasie en hulp bij zelfdoding kunnen ook nooit worden uitgelegd als recht op zelfbeschikking, vanwege de strikte, wettelijke criteria die gelden en omdat er nooit sprake is van een af te dwingen recht op levensbeëindiging. 72 Zelfbeschikking is geen redengevend beginsel en vooral bedoeld om niet-vrijwilligheid te voorkomen. 73 Volgens Pans speelt echter zelfbeschikking een grote rol bij euthanasie en hulp bij zelfdoding. Zo wordt het begrip lijden hierop gebaseerd, dit wordt namelijk gezien als een ervaring die in hoge mate individueel bepaald is. Bij de beoordeling van het lijden speelt de beleving van de patiënt een grote rol. Het lijden dient wel te allen tijde uitzichtloos en invoelbaar te zijn en moet in overwegende mate zijn veroorzaakt door een medisch classificeerbare ziekte of stoornis. 74 Bij de zorgvuldigheidseisen van euthanasie is er sprake van open normen; wat dient er te worden verstaan onder ondraaglijk en uitzichtloos lijden, vindt invulling door de medische wetenschap en ethiek. Op die manier bestaat er veel ruimte voor interpretatie binnen de euthanasiewet en het kerncriterium van lijden. 75 De wijze waarop zorgvuldigheidseisen worden getoetst hangt ook af van de op dat moment algemeen aanvaarde opvattingen en kennis op het gebied van de medische, ethische en juridische wetenschap Pans 2006, p HR 27 november 1984 (Schoonheim). 70 Pans 2006, p Pans 2006, p Pans 2006, p Pans 2006, p Pans 2006, p Pans 2006, p Kamerstukken I, 2000/2001, , nr.137b, p

20 Lijden aan het leven De problematiek van lijden aan het leven komt aan de orde bij de behandeling van het wetsvoorstel van de euthanasiewet. De toenmalige minister van Justitie en de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, geven in een nota aan wat de doelstellingen en artikelen van het wetsvoorstel inhouden. 77 Volgens de ministers wordt met personen die klaar zijn met leven, doorgaans gedoeld op mensen die veelal op hoge leeftijd zijn en die, zonder dat zij overigens in medisch opzicht lijden aan een onbehandelbare en met ernstig lijden gepaard gaande ziekte of aandoening, voor zichzelf vast hebben gesteld dat voor henzelf de waarde van het leven zodanig is afgenomen dat zij de dood verkiezen boven verder leven. 78 Er wordt ook ingegaan op het voorstel van Drion, waarbij wordt aangegeven dat het wetsvoorstel dit niet beoogt te regelen. 79 Tevens geven de ministers aan zich ervan bewust te zijn dat sommige verzoeken om euthanasie of hulp bij zelfdoding kunnen voortkomen uit de negatieve gevolgen die mensen ondervinden van ouderdom, of uit de vrees om afhankelijk te worden. Het is daarbij de taak van de arts om dit goed met de patiënt te bespreken en af te wegen of het verzoek voortkomt uit ondraaglijk en uitzichtloos lijden. De ministers vinden hulp bij zelfdoding bij mensen die lijden aan het leven onwenselijk, voor zover daarbij niet de strikte zorgvuldigheidseisen voor euthanasie en hulp bij zelfdoding in acht worden genomen die in de jurisprudentie zijn geformuleerd, en ten grondslag liggen aan het wetsvoorstel. 80 De toenmalige minister van Justitie, Korthals, geeft aan dat het enkele vooruitzicht op lijden, ongeacht of dit zal voortvloeien uit pijn, ontluistering of angst voor een onwaardige dood, in het licht van het bovenstaande niet als uitzichtloos en ondraaglijk lijden kan worden aangemerkt. Dit geldt eveneens voor een hoogbejaarde die klaar is met het leven. De algehele conclusie is dat lijden aan het leven onder geen voorwaarde een grondslag kan zijn voor euthanasie of hulp bij zelfdoding binnen de kaders van de euthanasiewet, gezien vanuit het standpunt van de wetgever KNMG 2003 Standpunt inzake euthanasie en commissie Dijkhuis Standpunt inzake euthanasie Naast de rechtspraak heeft ook het KNMG de nodige invloed gehad op de euthanasiewetgeving. Zo zijn de zorgvuldigheidseisen uit artikel 2 euthanasiewet al eerder naar voren gekomen in het euthanasiestandpunt van het KNMG. 82 Hoewel het KNMG verschillende standpunten op het gebied van euthanasie heeft ingenomen, beperk ik mij tot het standpunt van de KNMG uit 2003, omdat in dit standpunt ook wordt gerefereerd naar de lijden-aan-het-leven problematiek. 83 In dit standpunt geeft de KNMG onder meer aan dat een patiënt geen recht heeft op euthanasie en een arts ook niet de plicht 77 Kamerstukken II, , nr.6, p Kamerstukken II, , , nr.6, p Kamerstukken II, , , nr.6, p Kamerstukken II, , , nr.6, p Memorie van toelichting Initiatiefvoorstel Waardig Levenseinde 82 Legemaate 2006, p KNMG 2003 (Standpunt inzake Euthanasie). 20