2003 NATIONAAL REFERENTIECENTRUM VOOR LISTERIA

Transcriptie

1 NATIONAAL REFERENTIECENTRUM VOOR LISTERIA JAARVERSLAG LISTERIA STAMMEN AFGEZONDERD IN BELGIË IN 2003 AFDELING BACTERIOLOGIE WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOOR VOLKSGEZONDHEID

2 1 FOD VOLKSGEZONDHEID, VEILIGHEID VAN DE VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID Departement Microbiologie Afdeling Bacteriologie J.Wytsmanstraat,14, 1050 Brussel NATIONAAL REFERENTIECENTRUM VOOR LISTERIA JAARVERSLAG 2003 Dit verslag heeft betrekking op stammen Listeria van humane, dierlijke, of voedings oorsprong, die in 2003 naar het Referentiecentrum voor Listeria werden verzonden. Onze dank gaat naar allen die ons deze stammen bezorgden. Mevrouw Annie Genicot wordt bedankt voor haar technische en administratieve bijdrage, alsook Dr. J.M.Collard en Mevr. C. Hemmerijckx voor hun hulp bij de realisatie van dit rapport. Financiering : FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. Depotnummer : D/2004/2505/31 Kontaktpersoon : Yde Marc Tel: 02/ Fax: 02/

3 2 Inhoud 1. Samenvatting 2. Listeria monocytogenes van humane oorsprong 2.1. Verdeling per serovar en klinische vorm 2.2. Verdeling per maand 2.3. Verdeling per leeftijd 2.4. Verdeling per geslacht 2.5. Evolutie in de voorbije 12 jaren 2.6. Metaalresistentie typering 2.7. Antibioticagevoeligheid 2.8. Moleculaire typering toegepast bij clusteranalysen 3. Stammen van dierlijke oorsprong 4. Listeria stammen geïsoleerd uit voedingswaren 4.1. Overzicht 4.2. Verdeling per type voedingswaar 5. Referenties

4 3 1.SAMENVATTING In 2003 ontving het Listeria referentiecentrum 64 stammen Listeria monocytogenes van klinische humane oorsprong. Dit is een verdubbeling t.o.v en tevens het hoogste cijfer uit de voorbije 12 jaar. Serovar 4b werd het meest getypeerd (42%) kort gevolgd door 1/2a (39%) en op afstand 1/2b (17%). Piekisolaties gebeurden in de warme zomer van Twee dominante metaalresistentie profielen werden aangetroffen : arseen en cadmium gevoelig (48,4%) en arseen gevoelig-cadmium resistent (32,8%). De cadmiumresistentie daalde voor het vierde opeenvolgend jaar. Geen enkele stam was resistent tegen 10 onderzochte antibiotica.het vermoeden van één listeriose episode kreeg gestalte dank zij de moleculaire typeringstechniek RAPD. 268 stammen L. monocytogenes geïsoleerd uit voedingswaren of afkomstig uit produktieruimtes werden geserotypeerd : 82% van de stammen behoorden tot de serogroep 1/2. ABSTRACT In 2003, the Listeria reference centre investigated 64 strains of Listeria monocytogenes of clinical human origin. The number of strains doubled with reference to 2002, it represents also the highest number noticed for the last 12 years. Representatives of serovar 4b and 1/2a were frequently identified with 42 and 39%, respectively; 17% of the strains belonged to serovar 1/2b. Isolations increased in the hot summer of Two dominant metal resistance profiles emerged: arsenic and cadmium sensitive (48.4%), arsenic sensitive - cadmium resistant (32.8%). The number of cadmium resistant strains decreased for the fourth consecutive year. No human isolate was resistant to 10 antibiotics investigated. A suspected episode of listeriosis was confirmed by the application of the molecular typing method RAPD. 268 strains of L. monocytogenes from food or production area swabs were serotyped: 82% belonged to serogroup 1/2.

5 4 2. L. MONOCYTOGENES VAN HUMANE OORSPRONG In 2003 ontving het Listeria referentiecentrum 64 stammen van humane oorsprong. Dit is een verdubbeling t.o.v toen 32 stammen werden opgestuurd. Een verhoging van het aantal humane listeriosen werd ook opgetekend door het Netwerk van Peillaboratoria (1) met 77 gevallen in 2003 t.o.v. 42 gevallen het jaar daarvoor. Bij alle serovars zag men een stijging, maar de meest spectaculaire sprong zag men bij serovar 4b dat steeg van 4 isolaties (2002) tot 27 (2003). De volgende grafiek geeft een overzicht van het relatieve aandeel van elk serovar. Daaruit blijkt dat de serovars 4b en 1/2a prevaleren en elk ongeveer 40% van de klinische isolaties vertegenwoordigen. Figuur 1: Listeria monocytogenes: humane klinische stammen Procentuele verdeling per serovar. 17% 2% 42% 4b 1/2a 1/2b 39% 3a 2.1. Verdeling per serovar en klinische vorm Tabel 1: Listeria monocytogenes : humane stammen Verdeling per serovar en klinische vorm. 1/2a 1/2b 3a 4b Totaal Perinatale vorm isol. baby isol. moeder isol. moeder & baby Niet perinatale gevallen meningo-encephalitis septicemie Totaal In 2003 werden ons 8 gevallen van perinatale listeriose betekend : dit is een toename van 5 gevallen t.o.v. vorig jaar. Deze toename toont aan dat goede preventiecampagnes voor zwangeren aktueel moeten gehouden blijven. Het aantal stammen afkomstig van listeria meningitis verdubbelde tot 10 in Serovar 4b was opnieuw de meest frequente serovar bij listeria meningitis, conform epidemiologische gegevens uit Nederland (2) en Frankrijk (3). Voor een aantal gevallen met meningitis werd gemeld dat ze vooraf immunodepressiva namen. Dit sluit aan bij literatuurgegevens over een verhoogd risico voor listeria meningitis bij patiënten die behandeld worden met immunosuppressiva (13)(14)(15). Septicemie bleef in 2003 ook het belangrijkste symptoom bij humane listeriose. Met 46 stammen afkomstig van non-perinatale septicemie patiënten werd een verdubbeling vastgesteld t.o.v (23 stammen).

6 5 Zeven overlijdens werden gesignaleerd aan het Listeria referentiecentrum. Dit is waarschijnlijk een onderschatting vermits volgens de litteratuur het mortaliteitscijfer vaak rond de 20% draait (4) (5). Van de 56 non-perinatale listeriosen werden ons in 38 gevallen een onderliggende aandoening gemeld : luchtwegeninfecties (2x) ; COPD (1x) ; nierinsufficiënties (4x) ; maligniteiten (18x) ; hartziekten (4x) ; ascites (1x) ; diverticulum (1x) ; neutropenie (1x) ; immunogedeprimeerd (2x) ; bypass en transplantaties (3x). 50% van de maligniteiten waren van hematologische aard, een cijfer in de buurt van 59%, gevonden in een Texaanse studie (12). Bij de hematologische maligniteiten kwam de serovar 4b frequenter voor : 4b (6 gevallen) ; 1/2a (3 gevallen). Hieruit besluiten dat hematologie patiënten meer vatbaar zouden zijn voor 4b infekties lijkt ongegrond. In 2002 was de serovar verdeling bij de 3 hemato-oncologische patiënten kompleet verschillend : 1/2a (2 gevallen) ; 3a (1 geval). Bij twee patiënten met gastro-enteritis werd uit het bloed L. monocytogenes gekweekt. Gastroenteritis als symptoom van listeriose is een recent gegeven. Meestal worden de patiënten geïnfekteerd door grote hoeveelheden van de kiem in de voeding (6). Het is algemeen bekend dat voeding de voornaamste besmettingsbron is van humane listeriosen. Dat het niet altijd evident is de link naar de voeding te leggen bewijst het klein aantal gerapporteerde gevallen (namelijk twee) waarbij voeding als de besmettingsbron werd verondersteld : kaas en melkprodukten voorbij de houdbaarheidsdatum Verdeling per maand Tabel 2: L. monocytogenes : humane stammen Verdeling per maand en serovar 1/2a 1/2b 3a 4b Totaal januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december De verdeling per maand laat zien dat de hoogste isolatiefrequenties genoteerd worden voor de periode juni-oktober. Normaal kent men voor listeriosen geen seizoengebonden relatie. In 2003 kende men echter een extra warme zomer. In een dergelijke periode neemt de kans toe op een verhoogde densiteit aan voedingspathogenen. De toegenomen isolaties in de zomerperiode verklaren echter niet volledig waarom in 2003 op jaarbasis meer humane listeriosen werden gezien dan in In de koude maanden van 2003 werden immers ook meer listeriosen opgetekend dan in de koude maanden van Figuur 2: L. monocytogenes humane klinische stammen Maandelijkse verdeling. aantal stammen jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec

7 6 2.3.Verdeling per leeftijd Tabel 3: L. monocytogenes : humane stammen Verdeling per leeftijd en serovar. 1/2a 1/2b 3a 4b Totaal 1-5dagen dagen-1 jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar Totaal * (*): Het totaal aantal is 65 omdat bij één perinatale listeriose de stammen geïsoleerd bij de moeder en de baby afzonderlijk werden geteld. Neonatici en mensen ouder dan 50 jaar zijn het meest getroffen door listeriose. De hoogste frequentie wordt gevonden in de leeftijdsklasse jaar, wat samengaat met een grotere kans op onderliggende aandoeningen bij ouderen. Kinderen tot 10 jaar lijken het minst vatbaar voor listeriose Verdeling per geslacht Tabel 4: L. monocytogenes : humane stammen 2003; verdeling per geslacht en serovar. 1/2a 1/2b 3a 4b Totaal Mannelijk Vrouwelijk Totaal * (*): Het totaal is 65 omdat bij één perinatale listeriose de stammen geïsoleerd bij de moeder en de baby afzonderlijk werden geteld. Zoals in het verleden reeds aangetoond zijn mannen en vrouwen ongeveer gelijk kwetsbaar voor een listeria infektie. 2.5.Evolutie in de voorbije 12 jaren Figuur 3: Jaarlijks aantal humane L. monocytogenes isolaties sedert aantal stammen

8 7 In 2003 werden het grootst aantal humane klinische stammen ontvangen uit de voorbije 12 jaar (Fig.3). Op basis van deze gegevens zou de prevalentie van humane listeriose variëren tussen gevallen/ inwoners. Deze spreiding valt samen met de spreiding / uit een publikatie van Rocourt et al. (16). Figuur 4: Serovar-groep verdeling van humane L. monocytogenes stammen sedert aantal stammen serovar 4b serogroep 1/2 Door de jaren heen wisselde de verhouding serovar 4b / serogroep 1/2 (Fig. 4). De serogroep 1/2 omvat de serovars 1/2a, 1/2b en 1/2c. Men mag dus niet getuigen van een dominante serogroep binnen de klinische humane stammen en dit in tegenstelling met de voedingsisolaties. 2.6.Metaalresistentie typering Alle humane stammen werden onderzocht op hun gevoeligheid voor de metalen arseen en cadmium. Tabel 5: Metaalresistentie typering van humane stammen L.monocytogenes (aantal stammen). Serovar Totaal As:r;Cd:r As:r;Cd:s As:s;Cd:s As:s;Cd:r 1/2a /2b a b Totaal As:r; Cd:r: resistent tegen arseen en resistent tegen cadmium As:r; Cd:s: resistent tegen arseen en gevoelig voor cadmium As:s; Cd:s: gevoelig voor arseen en gevoelig voor cadmium As:s; Cd:r: gevoelig voor arseen en resistent tegen cadmium Twee dominante metaalresistentie profielen worden aangetroffen : arseen en cadmium gevoelig (48.4%) en arseengevoelig-cadmium resistent (32,8%) (Tabel 5). De cijfers van 2002 zijn respectievelijk 56 en 34%. De daling van de dubbele gevoelige stammen is dus te wijten aan een toename van de arseenresistentie. Het aantal stammen resistent tegen arseen steeg van 9,4% in 2002 naar 18,8% in Arseenresistentie vindt men voornamelijk bij de serovar 4b, terwijl geen enkel stam met serovar 1/2a en 1/2b arseen resistent was. Cadmium-resistentie vindt men zowel bij vertegenwoordigers van de serovars 1/2a, 1/2b en 4b. Het aantal stammen resistent tegen de beide metalen is nog eerder beperkt namelijk 3 stammen (4,7%). Dit percentage ligt in de buurt van 6.8% uit een Engelse studie (7). De volgende tabel geeft een evolutie van de metaalresistentie uit de voorbije jaren.

9 8 Tabel 6: Evolutie van de metaalresistentie bij de klinische stammen. Jaar Aantal stammen Resistent tegen arseen (%) Resistent tegen cadmium (%) ,2 46, ,6 42, ,4 40, ,8 37,5 De evolutie van de arseenresistentie is zeer wisselvallig. De resistentie tegen cadmium daarentegen lijkt progressief af te nemen Antibioticagevoeligheid Alle humane stammen werden getest op hun gevoeligheid voor 10 antibiotica. De MIC-waarden werden bepaald met behulp van de Etest (Tabellen 7 en 8). Tabel 7: Antibioticagevoeligheid van humane stammen (2003): overzichtstabel. Antibioticum MIC 90 (µg/ml) MIC range (µg/ml) Resistent (aantal stammen, %) Ampicilline 0,25 0,064-0,38 0 Gentamicine 0,38 0,064-0,5 0 Amoxicilline 0,38 0,019-0,5 0 Streptomycine 3 1,5-4 0 Vancomycine 1,5 0,5-2 0 Erythromycine 0,38 0,125-0,5 0 Tetracycline 0,75 0, Ciprofloxacin 0,75 0,25-1,5 0 Chloramphenicol 4 1,5-8 0 Trimethoprim + Sulfamethoxozale 0,023 0,.006-0,032 0 Tabel 8: Humane stammen MIC 90- waarden: verdeling per serogroep Antibioticum Serogroep 1/2 MIC 90 (µg/ml) Serovar 4b MIC 90 (µg/ml) Ampicilline 0,19 0,38 Gentamicine 0,19 0,38 Amoxicilline 0,25 0,38 Streptomycine 3 3 Vancomycine 1 1,5 Erythromycine 0,38 0,38 Tetracycline 0,75 0,5 Ciprofloxacin 0,75 0,75 Chloramphenicol 4 4 Trimethoprim + Sulfamethoxozale 0,023 0,023 Geen enkele stam was resistent tegen de 10 onderzochte antibiotica. Dit gegeven, dat ook in 2002 werd vastgesteld, onderstreept de hoge graad van gevoeligheid van de Belgische humane L. monocytogenes stammen. In de internationale literatuur daarentegen maakt men wel melding van resistente stammen en de oorzakelijke mechanismen (8)(9). Stammen geïsoleerd uit voeding zijn echter meer resistent dan humane stammen. Zo waren in een Portugese studie (10) 73% van de kipkarkas isolaties resistent tegen 1 of meer antibiotica. Stammen geïsoleerd uit groentenkolen en omgevingsmonsters op diverse Texaanse plantages bleken voor 95% multiresistent te zijn (11). Het is dus van belang de antibioticagevoeligheid bij humane stammen te blijven volgen. De MIC 90-waarden zijn quasi gelijk aan die van vorig jaar: ook op dit vlak is er geen evolutie.

10 9 De MIC 90-waarden opgesplitst per serogroep/serovar laat opnieuw weinig beduidende verschillen zijn.voor het derde opeenvolgend jaar stellen we echter vast dat MIC 90 voor aminopenicillines en gentamicine hoger ligt bij het serovar 4b dan voor de serogroep 1/2. De vertegenwoordigers van de serogroep 1/2 zouden blijkbaar iets gevoeliger zijn voor aminopenicillines en gentamicine dan 4bstammen. 2.8.Moleculaire typeringen toegepast bij clusteranalysen. 1. In de maand augustus ontving het Listeria referentiecentrum in één week tijd 5 humane stammen met serovar 1/2a. Gelet op dit uitzonderlijk evenement werd een episode vermoed. Metaalresistentie bepaling verdeelde de 5 stammen reeds in 2 groepen : gevoelig voor arseen en cadmium (3 stammen); gevoelig voor arseen en resistent tegen cadmium (2 stammen). Pulsed-Field Gel Electrophoresis (PFGE) van de AscI digest fragmenten toonde verder aan dat de 5 stammen een verschillend profiel vertoonden.een analoog resultaat werd bekomen met RAPD (Random Amplified Polymorphic DNA) met HLWL74 als primer (Figuur 5). Het vermoeden van een episode was dus onjuist. Figuur 5: RAPD.M=Molecular Weight Marker; stammen L. monocytogenes met serovar 1/2a. 2. In september werden 4 humane stammen opgestuurd met serovar 1/2a. Gelet op de mogelijkheid van een episode werden de stammen verder getypeerd. Drie stammen waren gevoelig voor arseen en cadmium, terwijl de vierde gevoelig was voor arseen, maar resistent tegen cadmium. RAPD met de primer HLWL74 leverde 4 verschillende profielen op, wat meteen de mogelijkheid van een klonaal verband uitsloot. 3. Eind september begin oktober werden in een korte periode 5 humane stammen geserotypeerd als behorend tot de serovar 4b. Dit piekmoment noopte tot verder onderzoek. De metaalresistentie typering resulteerde in 3 profielen : arseen gevoelig cadmium resistent (2x) ; arseen resistent cadmium gevoelig (2x) ; arseen en cadmium resistent (1x). RAPD met de primer HLWL 74 toonde verder 5 verschillende DNAprofielen. De piekstroom van serovar identieke stammen was ook in dit geval niet te wijten aan een listeriose outbreak.

11 10 4. In de maand november werden 3 humane stammen met serovar 1/2b ontvangen. Bij metaalresistentie typering werd éénzelfde profiel bekomen: arseen gevoelig-cadmium resistent. RAPD met de primer HLWL 74 liet eenzelfde profiel zien voor 2 van de 3 stammen. Deze stammen werden geïsoleerd in de Brusselse regio op dezelfde dag bij twee oudere patiënten. Hier zijn dus sterke aanwijzigingen voor een listeria episode. Onderzoek naar een gezamelijke besmettingsbron leverde geen tastbare resultaten op. Een van de twee patiënten was inmiddels al overleden. Metaalresistentie bepalingen, PFGE en RAPD zijn waardevolle technieken om de klonaliteit van Listeria stammen te onderkennen. Dank zij deze technieken kon 1 listeria episode worden erkend en vermoedens van 3 andere episodes ontkracht. 3. STAMMEN VAN DIERLIJKE OORSPRONG Het referentiecentrum serotypeerde 6 stammen L. monocytogenes geïsoleerd bij zieke dieren uit een zoo: gouden leeuwaapje met septicaemie (1x 1/2b); gestreepte grasmuis met septicaemie (2x 1/2a), luiaard met septicaemie (1x1/2a); chinchilla met pneumonie (1 x 1/2a), hersenbiopt van een gerbil (1x1/2a). 4. LISTERIA STAMMEN GEISOLEERD UIT VOEDINGSWAREN 4.1. Overzicht 274 stammen geïsoleerd uit voedingswaren of afkomstig uit produktieruimtes werden onderzocht. 268 stammen werden bevestigd als L. monocytogenes. Deze benaming kon niet worden toegekend aan 6 stammen ; twee werden geïdentificeerd als L. innocua, 1 als L.welshimer ; 3 stammen behoorden niet tot de genus Listeria. De seroverdeling bij L. monocytogenes volgt een klassiek patroon: 82% van de stammen behoorden tot de serogroep 1/2 : de serovar 1/2a vertegenwoordigt de grootste subgroep met 162 stammen, gevolgd door 1/2c met 36 en 1/2b met 22 stammen. Amper 12,7% L. monocytogenes isolaties (n=34) kon als serovar 4b getypeerd worden (Figuur 6). Figuur 6: L. monocytogenes voedingsisolaties : aantal stammen per serovar /2a 1/2c 1/2b 4b 3a 3c NS 1 stam L. monocytogenes kon niet worden geserotypeerd. Het fenomeen van de niet-serotypeerbare L. monocytogenes stak de kop op in 2000 en Bij de weinig frequent voorkomende serovars noteren we 12 isolaties met serovar 3a en 1 isolatie met serovar 3c. Het merendeel van de 3a isolaties waren afkomstig van gerookte vis.

12 L. monocytogenes : verdeling per type voedingswaren en per serovar Zuivel 1/2a 1/2b 1/2c 4b Totaal Kaas Boter Totaal Vleeswaren 1/2a 1/2b 1/2c 3a 4b NS* Totaal Droge worsten Gekookte charcuterie Rauwe worsten Gehakt Rauw vlees Totaal *NS : Niet serotypeerbaar Vis 1/2a 1/2b 3a 4b Totaal Gerookte vis Rauwe vis Schelpdieren Totaal Gevogelte 1/2a 1/2c 3c 4b Totaal Ganzenlever Gehakt Rauwe kalkoen Gebakken kalkoen Totaal Bereidingen 1/2a 1/2c 4b Totaal Bereid gerecht Gefourneerde sandwich Tonijnsalade Bereide salade Americain préparé Totaal Varia 1/2a 1/2c 4b Totaal Swabs produktieruimte Onbekende oorsprong Totaal

13 12 5. REFERENTIES (1) Ducoffre G. Netwerk van peillaboratoria. Aantal gediagnosticeerde gevallen in WIV, afdeling Epidemiologie, Brussel (2) Aouaj Y., Spanjaard L., Van Leeuwen N., Dankert J. (2002). Listeria monocytogenes meningitis : serotype distribution and patient characteristics in The Netherlands, Epidemiol. Infect. 128, (3) Goulet V., Jaquet Ch., Laurent E., Rocourt J., Vaillant V., de Valk J. (2001). La surveillance de la listériose humaine en France en Bulletin Epidémiologique hebdomadaire 34/2001. (4) Gellin B.G., Broome C.V. (1989). Listeriosis. J.A.MA. 261, (5) Wiedmann, M. (2002). Detection and characterization of Listeria monocytogenes. J. AOAC Int.85, 494. (6) Sim J., Hood D., Finnie L., Wilson M., Graham C., Brett M., Hudson J.A. (2002). Series of incidents of Listeria monocytogenes non invasive febrile gastroenteritis involving ready-to-eat meats. Lett. Appl. Microbiol. 35, (7) McLauchlin J., Hampton M.D., Shah S., Threlfall F.J., Wiencke A.A., Curtis G.D.W. (1997). Subtyping of Listeria monocytogenes on the basis of plasmid profiles and arsenic and cadmium susceptibility. J. Appl. Microbiol. 83, (8) Parós-Gluchowska J., Markiewicz Z. (2003). Antimicrobial resistance of Listeria monocytogenes. Acta Microbiologica Polonica 52, (9) Safdar A., Armstrong D.(2003). Antimicrobial activities against 84 Listeria monocytogenes isolates from patients with systematic listeriosis at a comprehensive cancer center ( ). J. Clin. Microbiol. 41, (10) Antunes P., Réu C., Sousa J.C., Pestana N., Peixe L. (2002). Incidence and susceptibility to antimicrobial agents of Listeria spp. and Listeria monocytogenes isolated from poultry carcasses in Porto, Portugal. J. Food Prot. 65, (11) Prazak A.M., Murano E.A., Mercado I., Acuff G.R. (2002). Antimicrobial resistance of Listeria monocytogenes isolated from various cabbage farms and packing sheds in Texas. J. Food Prot. 65, (12) Rivero GA, Torres HA, Rolston KV, Kontoyiannis D.P. (2003). Listeria monocytogenes infection in patients with cancer. Diagn. Microbiol. Infect. Dis. 47, (13) Anaissie E., Kontoyiannis D.P., Kantarjian H., Elting L., Robertson L.E., Keating M. (1992). Listeriosis in patients with chronic lymphocytic leukemia who were treated with fludarabine and prednisone. Ann. Intern. Med. 117, (14) Armstrong R.W., Fung P.C. (1993). Brainstem encephalitis (rhombencephalitis) due to Listeria monocytogenes : case report and review. Clin. Infect. Dis. 16, (15) Slifman N.R., Gershan S.K., Lee J.H., Edwards E.T., Braun M.M. (2003). Listeria monocytogenes infection as a complication of treatment with tumor necrosis factor α neutralizing agents. Arthritis & Rheumatism 48, (16) Rocourt J., Jacquet Ch., Reilly A. (2000). Epidemiology of human listeriosis and seafoods. Int. J. Food Microbiol. 62,

14 NATIONAAL REFERENTIECENTRUM VOOR LISTERIA JAARVERSLAG 2003 AFDELING BACTERIOLOGIE DEPARTEMENT MICROBIOLOGIE W I V, September 2004 Verantwoordelijke uitgever : M. Yde J. Wytsmanstraat 14, B-1050 Brussel WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOOR VOLKSGEZONDHEID