CDA Talent Academie

Transcriptie

1 CDA Talent Academie DE TOEKOMST VAN HET CDA ALS POLITIEKE LEDENPARTIJ IN EEN VERANDERD POLITIEK EN MAATSCHAPPELIJK LANDSCHAP Een verkennende en vergelijkende analyse anno 2016 Naam: Jeroen Niederer Datum: 19 mei 2016 Begeleider: Martijn van Helvert Aantal woorden: 2990 (exclusief voorblad, inhoudsopgave, leestekens, voetnoten & literatuurlijst)

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding...p. 2 2 De politieke ledenpartij...p. 3 3 De positie van leden in de politieke ledenpartij...p. 4 4 Alternatieven voor de politieke ledenpartij...p. 4 5 De toekomst van de politieke ledenpartij...p. 5 6 De toekomst van het CDA als politieke ledenpartij...p. 7 7 Conclusie...p. 9 Bibliografie...p. 10 1

3 1 Inleiding Op 3 mei jl. kopte de Volkskant dat de klassieke drie ledenpartijen CDA, VVD en PvdA in financiële problemen dreigen te raken nu hun ledenaantallen alsmaar afnemen. 1 Hiermee wordt een trend weergegeven die zich reeds jaren geleden heeft ingezet: steeds minder Nederlanders zijn lid van een politieke partij. 2 Sommige auteurs menen zelfs dat de politieke ledenpartij nauwelijks meer haar bestaan kan rechtvaardigen. 3 Maar in hoeverre zijn dergelijke opvattingen gerechtvaardigd? In deze paper poneer ik de stelling dat het CDA als politieke ledenpartij ook in de toekomst bestaansrecht heeft. Wel is daar mogelijk een herbezinning op haar rol als ledenpartij voor nodig. Inspiratie hiervoor kan worden ontleend aan het christendemocratisch gedachtengoed, evenals aan bestaande alternatieve partijvormen. De insteek van deze paper is echter niet om een definitieve oplossing te bieden voor het teruglopende ledenaantal, noch is het de bedoeling om de partijstructuur van het CDA volledig te willen veranderen. Beoogd wordt om vanuit een christendemocratische invalshoek een verkennende en vergelijkende analyse te maken omtrent de toekomst van het CDA als politieke ledenpartij in het Nederlandse politieke en maatschappelijke landschap. Deze paper bestaat grofweg uit twee delen. In het eerste deel zal ik een definitie van de politieke ledenpartij geven en de functies van en bezwaren tegen leden in een politieke partij uiteenzetten. Tevens zal ik een aantal alternatieve partijstructuren analyseren en verschillende opvattingen over de toekomst van de politieke ledenpartij nader belichten. Ik zal me hierbij nadrukkelijk niet beperken tot CDA-standpunten, nu het voor een dergelijke analyse juist goed is om uiteenlopende standpunten onderling te kunnen vergelijken en beoordelen. Aan de hand hiervan zal ik vervolgens in het tweede deel nader ingaan op het CDA als politieke ledenpartij, waarbij ik aansluiting zal zoeken bij het christendemocratisch gedachtengoed van de partij en de in het eerste deel gedane constateringen. Tenslotte zal ik afsluiten met een conclusie, waarin ik mijn belangrijkste bevindingen en aanbevelingen samenvat. 2 De politieke ledenpartij Het ontbreekt aan een wettelijke definitie van een politieke partij en de literatuur kent verschillende definities. 4 Een minimumvereiste is dat het moet gaan om een groep die kandidaten stelt voor de verkiezingen van openbare functies. 5 Daarnaast bevatten veel partijen 1 Mebius, NRC 3 mei DNNP Zie ook: Van Biezen, Mair & Poguntke Bosma Aangesloten wordt hier bij Den Ridder 2014, p. 7 e.v. Zie ook: Den Ridder Sartori 1976, p ; Den Ridder 2014, p. 7. 2

4 een zekere mate van organisatie en een gedeelde ideologie. 6 Praktisch gezien betekent dit een grote diversiteit in de mate en vorm van partijorganisaties en de rol die ideologie binnen een partij speelt. Zo zijn er partijen die een ideologische grondslag nadrukkelijk afzweren en kan de openheid van partijbestellen aanzienlijk verschillen. Politieke partijen kunnen verschillende functies hebben. Den Ridder spreekt over verbindingsfuncties ten aanzien van het electoraat (communicatie, mobilisatie, structuur, identificatie en stabilisatie) en interne functies (rekrutering, socialisatie, selectie, belangenbehartiging en organisatie). 7 Fraanje onderscheidt een viertal hoofdfuncties: integratie, representatie, communicatie en rekrutering. 8 Verder betoogt Korstens dat partijen ook een ideeënontwikkelings-, agendering-, programmerings- en machtsfunctie kunnen vervullen. 9 Toch blijft een veelgehoord bezwaar het functieverlies van de huidige politieke partijen: als gevolg van maatschappelijke ontwikkelingen zouden de informatie-, communicatie- en mobilisatiefunctie van politieke partijen aanzienlijk zijn afgezwakt. 10 Leden zijn in beginsel geen vereiste voor een politieke partij. Desondanks zijn veel van de huidige politieke partijen in Nederland ledenpartijen. Een ledenpartij is een partij die er naar streeft om burgers formeel lid te maken van hun partij en een stabiele buitenparlementaire organisatie heeft waarin leden op zijn minst een deel van de functies binnen de partij vervullen. 11 Het gaat dus zowel om de intentie van een partij om leden te hebben en deze te laten participeren in de partij. Het partijlidmaatschap kan tenslotte worden gedefinieerd als een organisatorische verbinding tussen individu en partij, waarbij het individu bepaalde rechten en plichten heeft. 12 Op grond van bovenstaande criteria kan het CDA worden aangemerkt als een politieke ledenpartij. Zij is immers een vereniging met een partijorganisatie die haar grondslag vindt in een christendemocratische ideologie en zij stelt kandidaten voor openbare functies. Ook streeft zij ernaar leden te werven en deze te laten participeren in de partij. Tot slot zijn aan het partijlidmaatschap zowel individuele rechten als plichten verbonden, zoals het verwerven van stemrecht tijdens de ledenvergadering en het betalen van contributie. 6 Den Ridder 2014, p Den Ridder 2014, p Fraanje Korsten 2011, p Korsten 2011, p. 6-8; Fraanje Scarrow 1996, p ; Koole 2001, p ; Den Ridder 2014, p Heidar 2006, p

5 3 De positie van leden in de politieke ledenpartij De ledenpartij is een vehikel voor partijparticipatie van burgers in de representatieve democratie. 13 Dat zij de op dit moment dominante partijstructuur behelst, wil echter nog niet zeggen dat zij enkel voordelen met zich meebrengt. Een nadere beschouwing is derhalve vereist. Leden van politieke partijen vervullen verschillende functies. 14 Zij dragen bij aan de totstandkoming van hun partij en aan diens relatie met het electoraat. Namens hun partij informeren en communiceren ze met kiezers. Ook kunnen ze bijdragen aan het mobiliseren van kiezers en het werven van nieuwe leden. Verder hebben ze een vertrouwensfunctie jegens nietpartijleden. Binnen de partij hebben vormen ze het reservoir van potentiele kandidaten en bepalen ze wie de partij vertegenwoordigd. Ook dragen ze bij aan het inhoudelijke beleid van de partij en zorgen ze voor continuïteit en stabiliteit binnen de partij. 15 Tot slot zorgen ze voor financiële en praktische ondersteuning van de partij bij diens werkzaamheden. Gerrit Voerman wijst op een drietal bezwaren tegen partijleden. 16 Allereerst beperken leden de speelruimte en daadkracht van de partijleiding. Daarnaast kunnen leden de eenheid van de partij ondermijnen door af te wijken van diens ideologische grondslag, verkiezingsprogramma of beleid. Ten derde lijdt de kandidaatstelling middels leden veelal tot een onevenredig lage vertegenwoordiging van bepaalde bevolkingsgroepen, hetgeen de herkenbaarheid van een partij kan aantasten. 17 Andere mogelijke bezwaren zijn dat leden geen positieve bijdrage leveren aan het democratisch proces of dit zelfs verstoren Alternatieven voor de politieke ledenpartij Bovenstaande bezwaren kunnen deels worden genuanceerd, maar zijn voor een deel ook steekhoudend. Nuttig is om daarom te bezien of er alternatieven zijn voor de politieke ledenpartij en in hoeverre zij de bovenvermelde bezwaren wegnemen. Den Ridder onderscheidt in haar lezing van 26 november 2015 een vijftal alternatieven. 19 Deze zijn niet hard begrensd, lopen vloeiend in elkaar over. Allereerst is er de multi-speedpartij, een partijvorm waarbij naast leden ook niet-leden mogen meebeslissen en stemmen. 20 Voordelen zijn dat er een opener partijbestel wordt gecreëerd en een partij meer kiezers aan zich kan binden. Daartegenover staat wel er minder prikkels zijn om nog partijlid te worden en de achterban van een partij minder stabiel is, hetgeen kan zorgen voor een 13 Den Ridder 2014, p Den Ridder 2014, p. 3 en Den Ridder 2015; Voerman Voerman Zie ook: Mazzoleni & Voerman Den Ridder 2014, p. 59 e.v. 18 Bosma Den Ridder Scarrow 2014, p. 4

6 onvoorspelbare partijkoers. In Nederland zijn verschillende partijen die (voorzichtig) in de richting van een multi-speedpartij zich lijken te ontwikkelen. 21 Een tweede alternatief is de open kaderpartij. In deze partijvorm zijn het niet de leden maar de kiezers die participeren, terwijl enkel kandidaten lid zijn. Deze kandidaten bepalen dan ook de koers van de partij. Een variant hierop is de netwerkpartij, waarbij niet de kandidaten maar enkel de partijleider lid is. Deze partijleider nodigt kiezers uit om mee te praten over het partijbeleid. Beide alternatieven hebben als voordeel dat zij eveneens een open karakter hebben, waardoor participatie wordt vergemakkelijkt. Nadelen zijn een zeer instabiele achterban (nog meer als bij de multi-speedpartij), waardoor de partijfinanciering ernstig onder druk kan komen te staan. Ook zorgt dit mogelijk voor organisatorische problemen en moet invulling op verschillende politieke niveaus anders vorm worden gegeven, nu er minder of geen formele leden zijn. Als vierde alternatief is er de gesloten kaderpartij, waarbij in beginsel niemand participeert en kandidaten vrij zijn hun koers te bepalen. Een extremere variant hiervan is de business-firm partij, die slechts uit één lid bestaat: de partijleider. 22 Er zijn geen partijleden met invloed, maar enkel vertegenwoordigers, donateurs en vrijwilligers. Deze partijstructuur wordt vaak betiteld als de zogenaamde ledenloze partij. 23 De voordelen van beide alternatieven zijn dat de wisselende achterban minder van belang is, nu zij niet participeert in de partij. Tevens zijn er hierdoor geen spanningen tussen leden en niet-leden. Nadelen zijn wederom de organisatorische problemen en de partijfinanciering. Ook spelen kiezers nauwelijks meer een rol buiten de verkiezingen om. Verder is de stabiliteit van de partij op lange termijn een probleem, zeker in het geval van de business-firm partijstructuur. 5 De toekomst van de politieke ledenpartij Steeds vaker worden er vraagtekens gesteld bij de toekomst van de politieke ledenpartij. Zo is tegenwoordig nog slechts 2,2% van de Nederlandse kiesgerechtigden lid van een politieke partij. 24 Ten opzichte van 2015 is dit een afname van 3,2%. Hiervan is een deel bovendien niet actief betrokken bij diens partij. 25 De vraag of de politieke ledenpartij nog wel bestaansrecht heeft, is mijn inziens dan ook niet meer dan een terechte. Over het antwoord op deze vraag lopen de meningen echter uiteen. Ter illustratie zal ik een viertal opvattingen toelichten. In zijn opiniestuk in de NRC van 28 april 2016 betoogt Alex Brenninkmeijer dat de traditionele partijpolitiek zijn langste tijd heeft gehad. 26 Hij stelt dat democratie meer vormen 21 Van Holesteyn, Koole & den Ridder 2014; Den Ridder 2014, p Hopkin & Paolucci 1999; Den Ridder 2014, p Strikt genomen is deze term niet juist, nu wettelijk gezien een vereniging altijd ten minste 1 lid dient te hebben. 24 DNNP Zie uitgebreid: Den Ridder 2014, p Brenninkmeijer, NRC 28 april

7 kent dan partijdemocratie en dat burgers het vertrouwen in de huidige politieke partijen hebben verloren. Politieke partijen verliezen zowel hun ideologische grondslag als hun stabiele aanhang, waardoor ze in toenemende mate hun rol als representant van de samenleving dreigen te verliezen. Hij acht dit niet per definitie een slechte zaak. Beter is volgens hem dat geïnvesteerd wordt in doe-democratie 27 en er ruimte wordt gemaakt voor burgerparticipatie en internationaal overleg. Hierdoor kunnen er beter gezamenlijke oplossingen worden gevonden voor actuele vraagstukken, die tevens op meer draagvlak kunnen rekenen. Ook Martin Bosma keert zich tegen de huidige partijpolitiek. Hij stelt in zijn boek De schijn-elité van de valse munters dat de ledenloze partij zowel praktische als financiële voordelen met zich meebrengt. 28 Zo brengt deze partijstructuur nauwelijks kosten met zich mee en kan de fractie in alle vrijheid haar standpunten bepalen. Hij acht de ledenloze partij als democratisch het meest zuiver en betiteld de ledenpartij als verstorend voor de democratie. De ledenloze partij betekent volgens hem het toevoegen van elementen van de directe democratie aan de representatieve democratie en biedt mensen een mogelijkheid om zich sneller te verenigingen. De huidige ledenpartijen hebben volgens hem nauwelijks nog bestaansrecht. In haar proefschrift Schakels of obstakels? concludeert Josje den Ridder echter dat het beeld van partijleden als obstakels voor de democratie sterk overtrokken is. 29 Leden zijn onderling behoorlijk eensgezind en hun opvattingen komen veelal overeen met die van kiezers en Kamerleden. Ook als hun opvattingen afwijken dan wil dat nog niet zeggen dat zij daarmee een belemmering vormen voor het democratisch proces. Wel benadrukt zij dat de functie van partijleden is veranderd. Als belangrijkste meerwaarde van partijleden noemt zij hun bijdrage aan de organisatorische en inhoudelijke continuïteit van de partij, evenals hun bijdrage aan de politieke participatie tussen verkiezingen. Of politieke ledenpartijen toekomstbestendig zijn, hangt ervan af in hoeverre ze hun dalende ledenaantallen en de verminderde betrokkenheid van hun leden kunnen aanpakken. Tot slot stelt ze dat het onduidelijk is of de ontwikkeling van de traditionele ledenpartij naar een multi-speedpartij deze negatieve trend gaat doorbreken, nu tegen deze partijstructuur andere bezwaren zijn in te brengen. Ook Rien Fraanje bestrijdt de conclusie dat politieke (leden)partijen geen toekomst hebben. 30 Geïnspireerd door den Ridder 31 en Lucardie 32 benadrukt hij dat alle democratische vernieuwingen van tegenwoordig mooie aanvullingen kunnen zijn op de huidige representatieve democratie, maar dat zij dit stelsel (nog) niet kunnen vervangen. Desondanks onderschrijft hij het functieverlies van de politieke partijen op het gebied van integratie, representatie en 27 Zie uitgebreid: Doe Democratie Bosma Den Ridder 2014, p Zie ook: Den Ridder, NRC 11 november Fraanje Den Ridder Lucardie

8 communicatie. Fraanje stelt dat politieke partijen moeten gaan experimenteren met verschillende lidmaatschapsvormen, zich beter dienen te organiseren en zich moeten profileren rond onderwerpen waarop ze thema-eigenaar willen zijn, evenals hun representativiteit moeten verbeteren om zo de diversiteit van hun kandidatenbestand te vergroten. Hij concludeert dat partijen zich moeten omvormen tot meer flexibele netwerkorganisaties die snel kunnen inspringen op zorgen en ambities uit de samenleving. 6 De toekomst van het CDA als politieke ledenpartij In de voorgaande paragrafen heb ik de politieke ledenpartij nader geanalyseerd en mogelijk alternatieve partijvormen uiteengezet. Daarbij is duidelijk geworden dat de meningen over de toekomst van de politieke ledenpartij uiteenlopen. Ook voor het CDA is het moeilijk te beantwoorden waar de partij over 10 jaar staat. Het politieke landschap is immers grillig en de toekomst voorspellen is dan ook geen gemakkelijke opgave. Belangrijker is eerder de vraag wat je als partij over 10 jaar wilt zijn. Mijn inziens speelt de gekozen partijvorm hierin een cruciale rol. Welke partijvorm bij je past, hangt derhalve af van de partij die je wilt zijn. 33 Of zoals Scarrow het formuleert: organisatorische keuzes zijn ideologische producten. 34 Oorspronkelijk gaven politieke partijen zoals het CDA invulling aan hun functies op het gebied van integratie, representatie en communicatie. Tegenwoordig zien we dat deze functies sterk onder druk zijn komen te staan. De eerste vraag die derhalve kan worden opgeworpen is in hoeverre politieke partijen überhaupt nog toekomstbestendig zijn. Politieke participatie van burgers kan immers ook via directe democratie of andere vormen (van representatie) gestalte krijgen, aldus Brenninkmeijer. Hoewel ik onderschrijf dat politieke partijen haar dominante positie in het politieke debat dreigen te verliezen, ben ik niet van mening dat de politieke partij al haar meerwaarde heeft verloren. De politieke partij is nog altijd geschikt om op structurele basis gelijkgezinden bij elkaar te brengen en te laten deelnemen aan de politieke beraadslaging en besluitvorming. Zij geeft daarmee vorm aan de opvattingen van een deel van de bevolking, hoe beperkt dit deel ook mag zijn. Daarnaast is zij in staat eigen afwegingen te maken daarmee tegengas te geven aan de waan van de dag. Mijn inziens zijn politieke partijen derhalve geen belemmering maar juist een toevoeging aan het politieke debat. Bovendien zijn tegen directe democratie en alternatieve vormen van representatie weer andere bezwaren in te brengen, wat de wenselijkheid hiervan in twijfel trekt. Ik onderschrijf dan ook de visie van Fraanje dat dergelijke democratische vernieuwingen een mooie aanvulling kunnen zijn op het huidige partijstelsel, maar dit (nog) niet kunnen vervangen. 33 Den Ridder 2015a, p Scarrow 2015, p

9 Indien politieke partijen nog toekomst hebben hebben, rijst de vervolgvraag of dit ook voor de ledenpartij geldt. Burgers lijken niet meer geïnteresseerd in het partijlidmaatschap en bovendien kleven aan alternatieve partijstructuren zoals het ledenloze partijmodel ook voordelen. Bosma noemt een ledenpartij zelfs verstorend voor de democratie. Net als den Ridder 35 acht ik dit beeld zwaar overtrokken. Partijleden zorgen voor organisatorische en inhoudelijk continuïteit binnen een partij en verhogen participatie van burgers voor, tijdens en na verkiezingen. Een ledenloze partij staat mijns inziens bovendien haaks op de ontstaansgeschiedenis van het CDA en op de brede volkspartij die men beoogt te zijn. 36 Verder zijn tegen de overige partijvormen andere bezwaren in te brengen. Daarmee wordt overigens niet beweerd dat zij niet tot inspiratie kunnen dienen. Dit doet voor mij echter niet af aan de onmisbare rol die leden hebben in politieke partijen zoals het CDA. Een derde vraag die hieruit voortvloeit, is of een ledenpartij met een christendemocratische grondslag nog toekomst heeft. De Nederlandse samenleving lijkt sterk te zijn gepolariseerd en het aantal gelovigen bevindt zich op een dieptepunt. Is het CDA wel in staat om de volkspartij te zijn die zij beoogt? Wederom is het antwoord bevestigend. Ook in het huidige politieke landschap kan het CDA de rol van een brede volkspartij vervullen: niet zozeer als christelijke, maar als christendemocratische volkspartij die vanuit haar op de Bijbel geïnspireerde mens- en maatschappijvisie herkenbare keuzes maakt waarmee burgers zich kunnen identificeren. Hiermee kan zij de verbinding met grote delen van de bevolking maken, ongeacht geloof, afkomst of achtergrond. 37 Samenvattend kan er worden geconcludeerd dat het CDA als politieke ledenpartij toekomst heeft. Toch zijn we er nog niet. Het dalende aantal partijleden blijft een indicatie dat ook het CDA de verbinding met delen van de samenleving dreigt te verliezen. Hierdoor komt haar streven naar een brede volkspartij in gevaar. Ook ideologisch gezien is dit problematisch. Vanuit haar politieke overtuiging zet het CDA zich in voor gespreide verantwoordelijkheid: een samenleving waarin mensen en maatschappelijke organisaties zich naar hun bedoeling kunnen ontplooien en hun idealen daarmee vorm kunnen geven. Ook een politieke partij is aan te merken als een maatschappelijke organisatie en bij uitstek geschikt om burgers te laten participeren bij politieke besluitvorming. Indien het CDA een appel op de samenleving doet, moet zij ook oog hebben voor de signalen die uit die samenleving komen. Het is daarom noodzakelijk dat het CDA continu blijft heruitvinden hoe zij de verbinding met de samenleving legt. 35 Den Ridder 2014, p Zie ook: Den Ridder, NRC 11 november Program van Uitgangspunten, 1993, p Van Kersbergen 2011, p

10 Op verschillende vlakken liggen mogelijkheden. Ik licht een aantal mogelijkheden kort toe. 38 Allereerst kan de partij actiever experimenteren met alternatieve vormen van lidmaatschap. Gedacht kan worden aan lidmaatschapsvormen die financieel minder belastend zijn, maar ook niet alle rechten omvatten die het traditionele lidmaatschap kenmerken. Belangrijk is hier echter wel uniformiteit: eenduidige plannen van bovenaf zodat lokale varianten en daarmee een wildgroei aan lidmaatschapsvarianten wordt voorkomen. Een tweede mogelijkheid is niet-leden meer inspraak geven bij de besluitvorming van de partij. Denk bijvoorbeeld aan kandidaatstelling voor belangrijke functies. Hier staat derhalve niet het lid worden centraal, maar het participeren van niet-leden. 39 Inspiratie hiervoor kan worden ontleend aan de multi-speedpartijvorm. Doorslaggevend is hier de vraag wie het CDA wil vertegenwoordigen: mijns inziens is dit iedereen die het gedachtengoed van de partij ondersteunt, lid of geen lid. Hoewel er risico s aan een dergelijke actieve participatie van nietleden kleven, zal de betrokkenheid van de burger bij de politiek desondanks toenemen. Andere mogelijkheden waarop kan worden ingezet zijn een meer gepersonaliseerde vorm van politiek bedrijven, inzetten op het zogenaamde bewegingsdenken en meer gebruik maken van online communicatiemogelijkheden. 40 Dit wordt ook in toenemende mate gedaan. Ook hier zijn bezwaren in te brengen. Een brede horizon is echter nodig: het CDA kan niet zonder de samenleving en zal haar positie ten opzichte van die samenleving dan ook kritisch moeten blijven beoordelen. 7 Conclusie Ook anno 2016 heeft het CDA als politieke ledenpartij toekomst in het huidige politieke en maatschappelijke landschap. Politieke partijen zijn (vooralsnog) onmisbaar en ook leden vervullen een belangrijke rol binnen deze partijen. Duidelijk is echter wel dat politieke partijen continu bezig moeten blijven met het herontdekken hoe zij de verbinding met de samenleving kan leggen. Alternatieven zijn denkbaar (en worden deels ook al uitgevoerd), hoewel een definitieve oplossing niet voorhanden is en er ook nimmer zal zijn. Het blijft derhalve een constante uitdaging om de verbinding tussen het CDA en de samenleving te waarborgen en zo haar rol als volkspartij gestalte te geven. 38 Het gaat helaas de reikwijdte van deze bijdrage te buiten om alle alternatieven uitvoerig toe te lichten. 39 Het afstappen van het beeld van de massapartij wordt onder meer geopperd door van Biezen. Zie: Van Biezen 2014, p Vliegenthart 2014, p

11 Bibliografie Literatuurlijst Van Biezen 2014 I.C. van Biezen, Partijen en democratie: Revitaliseren of herdefiniëren?, in: S.L. de Lange, M. Leyenaar & P. de Jong, Politieke partijen: overbodig of nodig?, Den Haag: Raad voor het Openbaar Bestuur Van Biezen, Mair & Poguntke 2011 I.C. van Biezen, P. Mair & T. Poguntke, Going, going,...gone? The decline of party membership in contemporary Europe, European Journal of Political Research 2012/51, 1, p Bosma 2010 M. Bosma, De schijn-elité van de valse munters. Drees, extreem rechts, de sixties, nuttige idioten, Groep Wilders en ik, Prometheus: Amsterdam Fraanje 2016 R. Fraanje, Heeft de politieke partij nog toekomst?, Bestuursforum 2016/1, p. 29. Heidar 2006, K. Heidar, Party Membership and Participation, in: R. Katz & W. Crotty (red.), Handbook of Party Politics, London: Sage Publications Van Holesteyn, Koole & den Ridder 2014 J.J.M. van Holesteyn, R. Koole & J.M. den Ridder, Party Membership 2.0 and the changing model of party organization. Impressions from the Dutch case, Salamanca: ECPR Hopkin & Paolucci 1999 J. Hopkin & C. Paolucci, The business firm model of party organisation: Cases from Spain and Italy, European Journal of Political Research 1999/35, 3, p Van Kersbergen 2011 C.J. Van Kersbergen, De christendemocratische feniks en de moderne, niet-seculiere politiek, in: G. Voerman, De conjunctuur van de macht. Het Christen Democratisch Appèl, , Amsterdam: Uitgeverij Boom Koole 2001 R. Koole, De toekomst van de democratische ledenpartij, S & D 2000/12, p. 588 t/m 599. Korsten 2011 A.F.A. Korsten, De politieke partij van in de 21 ste eeuw, in: Inleiding voor het VVD Hoofdbestuur, Maartensdijk

12 Lucardie 2015 A.P.M. Lucardie, Heeft de politieke partij nog toekomst?, Den Haag: Montesquieu Instituut 2015 (online publiek). Mazzoleni & Voerman 2016 O. Mazzoleni & G. Voerman, Memberless parties: Beyond the business-firm party model?, Party Politics 2016, p Den Ridder 2014 J.M. den Ridder, Schakels of obstakels? Nederlandse politieke partijen en de eensgezindheid, verdeeldheid en representativiteit van partijleden (diss. Leiden LEI), Den Ridder 2014a J.M. den Ridder, Politieke (leden)partijen, in: H. Posthumus, J.M. den Ridder & J. de Hart, Verenigd in verandering. Grote maatschappelijke organisaties en ontwikkelingen in de Nederlandse civil society, Den Haag: Sociaal en Cultuur Planbureau Den Ridder 2015 J.M. den Ridder, Is de ledenpartij achterhaald?, ProDemos 26 november 2015 (lezing). Den Ridder 2015a J.M. den Ridder, Een linkse ledenpartij: moeilijk, misbaar of beide?, S & D 2015/72, p. 92 t/m 101. Sartori 1976 G. Sartori, Parties and Party Systems: A Framework for Analysis, Volume I, Cambrigde: Cambrigde University Press Scarrow 1996 S.E. Scarrow, Parties and their Members. Organizing for Victory in Britain and Germany, Oxford: Oxford University Press Scarrow 2014 S.E. Scarrow, Multi-Speed Membership Parties: Evidence and Implications, Salamanca: ECPR Scarrow 2015 S.E. Scarrow, Beyond party members: Changing approaches to partisan mobilization, Oxford: Oxford University Press Vliegenthart 2014 R. Vliegenthart, En wat nu? Alternatieve strategien voor politieke partijen om burgers te betrekken, in: S.L. de Lange, M. Leyenaar & P. de Jong, Politieke partijen: overbodig of nodig?, Den Haag: Raad voor het Openbaar Bestuur

13 Voerman 2015 G. Voerman, De ledenloze partij het model van de toekomst?, Den Haag: Montesquieu Instituut 2015 (online publiek). Voerman & Lucardie 2015 G. Voerman & A.P.M. Lucardie, Over nut en noodzaak van de democratische ledenpartij, in: J.L.W. Broeksteeg & R. Tinnevelt, Politieke partijen als anomalie van het Nederlandse staatsrecht, Deventer: Kluwer Nota s Doe Democratie 2013 De Doe Democratie. Kabinetsnota ter stimulering van een vitale samenleving, Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Krantenartikelen Brenninkmeijer, NRC 28 april 2016 A.F.M. Brenninkmeijer, Minder, minder, minder politiek, NRC 28 april Mebius, NRC 3 mei 2016 D. Mebius, Partij zoekt geld (van de leden komt het niet), NRC 3 mei Den Ridder, NRC 11 november 2014 J.M. Den Ridder, Zo n partijtijger is dus écht wel belangrijk, NRC 11 november Webpagina s DNNP 2016 Ledenaantallen Nederlandse politieke partijen per 1 januari 2014, 2015 en 2016, Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (zoek op Ledentallen van politieke partijen ). Overige stukken Program van Uitgangspunten,