Philip J. Idenburg Monique Philippens EEN TOOLKIT VOOR GRENSVERLEGGERS IN DE ZORG

Transcriptie

1 Philip J. Idenburg Monique Philippens EEN TOOLKIT VOOR GRENSVERLEGGERS IN DE ZORG

2

3 Transformatie is een fundamentele verandering in visie en werkwijze van een organisatie die vaak onomkeerbaar is. Je creëert een nieuwe orde, je laat het oude los en je vormt nieuwe waarden, structuren, uitgangspunten, cultuur en gedrag.

4 Deel III TRANSFORMATIE DEEL III DEEL I II DEEL TRENDS EN ONTWIKKELINGEN TOEKOMST BEELD DEEL IV TOOLKIT

5 Inhoudsopgave Voorwoord...05 Met dank aan Onze partners...09 Dankwoord...10 Inhoudsopgave...12 Inleiding...14 Leeswijzer...17 HEALTH Deel I: Trends en ontwikkelingen Maatschappelijke trends Technologische ontwikkelingen...48 Wrap-up trends en ontwikkelingen...66 Zelf aan de slag met trends en ontwikkelingen...68 Deel II: Toekomstbeeld...70 Waarom toekomstbestendige zorg?...74 Kenmerken toekomstbestendige zorg...77 Wat is er nodig?...88 Wrap-up toekomstbeeld...94 Zelf aan de slag met visie en ambitie...96 Deel III: Transformatie Introductie transformatie De Transformatie Twister Thema s uitgelicht Introducties cases Case 1: Bernhoven Case 2: Gesundes Kinzigtal Case 3: Siza Case 4: Mercy Virtual Care Center Case 5: Vincent van Gogh Wrap up transformatiecases Deel IV: Toolkit Hoe werkt de Transformatie Toolkit Toolkit per fase en thema Conclusie en Transformatie-agenda Over de auteurs Ons team Noten Colums Machteld Huber...30 Maarten den Braber...62 John Mattison...86 Lea Bouwmeester Gerard van Grinsven Anne-Miek Vroom Erik Heineman Joris van Eijck Michel van Schaik Richard Robertson & Peter Robertson Sanneke Langendoen Rudi Westendorp ALGEMEEN Inhoudsopgave 13

6 Inleiding Een sprong vooruit is niet vanzelfsprekend. Een voorsprong binnen een bepaald domein leidt er vaak toe dat er weinig stimulans is om verdere verbetering of vooruitgang te zoeken. Dit fenomeen genaamd de wet van de remmende voorsprong is door Jan Romein in 1937 beschreven in zijn essay De dialectiek van de vooruitgang. 1 We kennen talloze voorbeelden waar infrastructuur en investeringen uit het verleden, vaste manieren van werken en gevestigde belangen maken dat toenmalige koplopers ingehaald zijn door de achterblijvers: de wet van de stimulerende achterstand. Een mooi voorbeeld is de mobiele betaalmogelijkheid: betalen en geld overmaken met een smartphone. In Nederland zijn er gebruikers ruim 15 jaar na introductie van de technologie. Ter vergelijking: in Kenia zijn er inmiddels 18 miljoen mobiele betalers, bijna 40 procent van de bevolking. Ze maken gebruik van M-Pesa, een smartphone platform voor betalingen en financiële services. M-Pesa is ontwikkeld door Vodafone en is een mobile banking service en een relatief goedkoop betaalplatform omdat er geen grote infrastructurele investeringen nodig waren. Dit in tegenstelling tot een bankfiliaalmodel, pinautomaten en ATM-netwerk. Deze nieuwe methode van financiële inclusie zorgde ervoor dat M-Pesa na lancering in 2008 binnen 10 jaar is uitgegroeid tot een serieuze concurrent van zowel banken als andere telecomproviders. 2 De parallel met de gezondheidszorg is eenvoudig te maken. Terwijl Nederland internationaal wordt geroemd voor zijn zorgsysteem en infrastructuur, rijst de vraag of deze wet van de remmende voorsprong niet tegelijkertijd onze grootste bedreiging vormt voor zorgvernieuwing en transformatie? Needs & enablers for change De noodzaak voor innovatie in de zorg is evident. De westerse samenleving ontgroent, vergrijst, verstedelijkt en is diverser dan ooit tevoren. In combinatie met bevolkingsgroei en stijgende levensverwachting zorgt dit voor een toenemende en veranderende zorgvraag. Veel aandoeningen zijn niet meer Need for change DISEASE MANAGEMENT HEALTHCARE TRANSFORMATION HEALTH MANAGEMENT BeBright Enablers for change Solutions for change

7 (direct) fataal. Hierdoor neemt het aantal chronisch zieken en het aantal mensen met multimorbiditeit toe. De zorgvraag neemt niet alleen toe, maar wordt ook complexer. Mede daardoor zullen de zorgkosten sterk toenemen. Gezondheidszorg is richting de toekomst niet langer betaalbaar als we kwaliteit en toegankelijkheid willen waarborgen; de kosten groeien in alle berekeningen sneller dan de economie. En inmiddels is het dreigende tekort aan zorgverleners in bepaalde provincies in Nederland niet meer hypothetisch maar een realiteit. Dit zet de toegankelijkheid van de zorg in deze regio s onder druk. Onze westerse gezondheidszorg staat voor grote uitdagingen. Hoe houden we aandacht voor ieders persoonlijke behoefte, zonder dat de kosten de pan uitrijzen? Hoe gaan we om met de huidige werkdruk en maken we ruimte voor innovatie en ondernemerschap? Hoe maken we werkelijk tijd voor mensen met een zorgvraag om met aandacht samen een passend antwoord te zoeken? Van de need for change hoeven we acht jaar na het verschijnen van onze publicatie Diagnose 2025 niet veel mensen te overtuigen. 3 De veranderende maatschappelijke context en zorgbehoeftes vragen om innovatie, nieuw zorgaanbod en oplossingen. Deze oplossingen moeten de kwaliteit van de zorg op pijl houden en zorgdragen voor toegankelijkheid en betaalbaarheid. Technologie in de volle breedte zal daarbij een belangrijke rol spelen. Technologische oplossingen vormen de basis voor sociale en procesinnovaties en kunnen zorgverleners en patiënten helpen op een andere manier te werken. Zorgtechnologie is daarbij een enabler voor zorginnovatie en geen doel op zich. Solutions for change: een toekomstbeeld met energie Dat de zorg moet veranderen, is duidelijk. De vraag is: waar veranderen we naartoe? In de afgelopen jaren hebben we langzaamaan een collectief beeld gecreëerd van hoe de gezondheidszorg eruit zou kunnen en idealiter uit zou moeten zien. Als we werkelijk de zorg op een hoog niveau willen houden en de vruchten willen plukken van de technologische mogelijkheden, moeten we zorg en ondersteuning zo inrichten dat ieder mens deze ontvangt op de gewenste manier. Een systeem waarin gezondheidsmanagement voorop staat. Waarin we zorgen dat we zo lang mogelijk niets met zorg te maken hebben. En kunnen terugvallen op een goede en toegankelijke zorg zodra het nodig is. Dit betekent enerzijds zorg en ondersteuning waarin het individu centraal staat en die persoonlijk, predictief, preventief en participatief wordt aangeboden. Anderzijds betekent het dat er een balans gecreëerd wordt tussen kwaliteit, toegankelijkheid, betaalbaarheid van zorg en welzijn van zorgverleners. Beide invalshoeken dragen bij aan een bestendig en duurzaam systeem. Een systeem gericht op de kwaliteit van leven van diegene die ondersteuning nodig heeft, en gericht op outcome- in plaats van output-financiering. Geen innovatie maar transformatie Nieuwe behandelmethodes en technologieën dienen zich aan. Toch kunnen deze vernieuwingen onvoldoende tegemoet komen aan de ontwikkeling in zorgvraag. Zelfs veelbelovende ehealth technologieën zijn in de Gartner Hype Cycle 4 na hooggespannen verwachtingen inmiddels beland in wat de Trough of Disillusionment genoemd wordt. Dat, terwijl er de afgelopen 10 jaar zwaar in geïnvesteerd is. In 2013 hebben we al gesignaleerd dat mede door de financieringsvormen en subsidiegedreven vernieuwing, veel van de innovaties niet de zogenaamde valley of death naar maatschappelijke inbedding overleven. 5 Daarnaast moeten we concluderen dat incrementele innovaties en nieuwe technologieën in oude zorgprocessen weliswaar zorgen voor efficiënter werken, maar onvoldoende antwoord zijn op de toenemende zorgdruk. Om het geschetste toekomstbeeld daadwerkelijk te kunnen realiseren, zijn incrementele veranderingen in een oud zorgproces en oude werkwijzen niet meer genoeg. We innoveren ontzettend veel en dat levert veel op. Maar met alleen processen optimaliseren en dingen iets beter doen bereiken we onze doelen niet. ALGEMEEN Inleiding 15

8 Nieuw oplossingen zijn nodig, binnen maar ook over de grenzen van zorgorganisaties. We zullen afscheid moeten nemen van die systemen die ons verhinderen de gewenste en noodzakelijke toekomst te bouwen. Innovation Doing the same things a bit better Doing new things Transformation Making things that make the old things obsolete Alhoewel innovatie en transformatie beiden gaan over verandering en vernieuwing, is er ook een onderscheid te maken. In de wijze waarop wij het verschil tussen innovatie en transformatie duiden, zijn innovaties vernieuwingen die plaatsvinden binnen de bestaande structuren. Wij definiëren transformatie als 'een fundamentele verandering in visie en werkwijze van een organisatie die vaak onomkeerbaar is. Je creëert een nieuwe orde, je laat het oude los en je vormt nieuwe waarden, structuren, uitgangspunten, cultuur en gedrag.' Vaak wordt onderscheid gemaakt tussen innovatie en disruptie of revolutie. Wij gebruiken het woord transformatie omdat we niet geloven dat er een nieuw zorgsysteem moet komen en het oude verworpen moet worden. Dit vraagt om een revolutie. Wij zijn er wel van overtuigd dat de Nederlandse gezondheidszorg zichzelf in een veranderende en complexe context opnieuw zal uitvinden. Een geweldige uitdaging waar tegelijkertijd van bestuurders en zorgvernieuwers verwacht wordt dat de winkel open blijft terwijl we aan het verbouwen zijn. Dat innoveren, en zeker transformeren, uitdagend is weten we. Bestaande werkwijzen en overtuigingen, regelgeving, bekostiging, belangen, gebrek aan innovatiegelden, infrastructuur, juridische beperkingen, technologische belemmeringen, angst voor verandering, gebrek aan kennis, etc, etc. Dit zijn de redenen die we vaak horen om niet eens aan transformatie te beginnen. De reis van Diagnose Transformatie begon met de vraag waarom transformatie op sommige plekken juist WEL lukt ondanks dezelfde belemmeringen? Wat kunnen we van deze voorbeelden leren en hoe kunnen we die lessen omzetten in relevante interventies die bijdragen aan het innovatie- en transformatievermogen van de Nederlandse gezondheidszorg? In de afgelopen twee jaar zijn we met een grote groep experts op zoek geweest naar geslaagde en mislukte transformaties. Tenslotte valt er van mislukkingen net zoveel te leren als van successen. We hebben een groot aantal transformaties in het binnen- en buitenland bestudeerd die stuk voor stuk grote stappen hebben gezet in hun transformatieproces en waarin vele elementen met meer of minder succes zijn ingevuld. Wat hebben zij ondernomen en wat waren de succesfactoren? Daar kunnen we van leren. Diagnose Transformatie bundelt deze inzichten, inspiratie, voorbeelden, praktijkervaringen, tools en methodes. Een boek maken is nooit ons doel geweest, maar het is een manier om kennis te bundelen en te verspreiden. Uitnodigen en aansporen om aan de slag te gaan met zorgtransformaties is wel ons doel. Diagnose Transformatie is daarbij uw toolkit: een handboek dat de rode draad vormt in uw transformatie. We zijn dit traject begonnen met onze strategische partners en met voorlopers/grensverleggers in de zorg om de wet van de remmende voorsprong voor te zijn. Om profesionals te laten zien dat het anders kan, geven we de tools om het voortouw te nemen. Wij willen dat de systeemwereld weer dienstbaar wordt aan de leefwereld. 16 ALGEMEEN Inleiding

9 Leeswijzer U mag gerust weten dat Diagnose Transformatie een worsteling is geweest. Een transformatie en het sturen van complexiteit is enerzijds niet in een blauwdruk te vangen. Toch willen we de grensverleggers in de zorg handvatten geven in de vorm van een model met vier fases en gerichte vragen om hun eigen motieven, ervaringen en verandervermogen aan te spreken. Anderzijds hebben we de ambitie om daadwerkelijk vernieuwing te stimuleren. Dat doe je met de poten in de modder met een toolkit in de hand en niet met een boek. Diagnose Transformatie is daarom ook meer dan een boek. Het is een interventie met een grote groep zorgvernieuwers om het transformatie-dna te ontrafelen. Het is een coalitie die aan de slag is gegaan om met de verworven kennis nieuwe transformaties voor te bereiden. Het is een toolkit om diegenen die het voortouw willen nemen te ondersteunen met kennis en ervaring van grensverleggers die hun voorgegaan zijn. De publicatie die voor u ligt kunt u dus beschouwen als één van de elementen en een tussentijds resultaat. Wij zijn namelijk pas tevreden als we het innovatie- en transformatievermogen van de gezondheidszorg hebben kunnen versterken. Deze publicatie bestaat uit vier delen. Elk deel wordt geïllustreerd met inspiratievoorbeelden, infographics en columns. In deel I presenteren we de 12 belangrijkste maatschappelijke trends die transformatie noodzakelijk maken en 22 impactvolle technologische ontwikkelingen die transformatie mogelijk maken. Bij deze trends en ontwikkelingen kijken we verder dan Nederland. Aan het einde staan we stil bij wat deze maatschappelijke trends en technologische ontwikkelingen voor uw organisatie betekenen en bieden we tools om hierover met elkaar in gesprek te gaan. In deel II beschrijven we een toekomstbeeld voor de westerse gezondheidszorg. In de afgelopen jaren is er langzaamaan een collectief beeld ontstaan van een duurzame en toekomstbestendige gezondheidszorg. We schetsen hoe de toekomst er volgens ons uit kan zien: betaalbaar, toegankelijk en kwalitatief van goed niveau. Na deze beschrijving staan we stil bij een aantal methodes die kunnen helpen bij het vormen van een toekomstbeeld voor uw organisatie. Deel III gaat in op Transformatie. We presenteren de Transformatie Twister, een conceptuele weergave van de fases waar een transformatie doorheen gaat, gebaseerd op ons tweejarig onderzoek. We staan stil bij de zeven thema s die belangrijk zijn tijdens een transformatie. De vijf transformatiecases in dit deel vormen de kern van deze publicatie. We geven een chronologische weergave van het transformatieproces dat doorlopen is, inclusief de lessen die geleerd zijn. Tot slot presenteren we in deel IV de Transformatie Toolkit. Deze bestaat uit een verzameling van de meest relevante tools die grensverleggers in de zorg tijdens de transformatie hebben ingezet. Ook biedt de Toolkit gerichte vragen die uitnodigen om direct mee aan de slag te gaan. Gebruikte termen en iconen Patiënt is in dit boek een overkoepelend woord, waaronder ook cliënt, zorggebruiker, bewoner of burger verstaan kan worden, met daaromheen zijn naasten en/of familie. Passend bij de context, wordt soms in het boek gewisseld met deze termen. Waar gesproken wordt over hij kan ook zij gelezen worden en andersom. Met zorgverlener en zorgprofessional bedoelen wij alle soorten zorgverleners, zowel informeel als formeel. ALGEMEEN Leeswijzer 17

10 Deel I Trends & Ontwikkelingen 18 DEEL I subhoofdstuk

11 trend (de; m; meervoud: trends) ontwikkelingslijn, neiging, richting; synoniem: tendens Met een trend duiden wij een aanhoudende beweging die zich gedurende een langere tijd in een waarneembare richting beweegt. Voor de gezondheidszorg zijn trends in demografie, economie, politiek, technologie en maatschappelijke ontwikkelingen het meest relevant. Er zijn veelal meerdere versterkende en verzwakkende factoren die de impact van een trend bepalen. ont wik ke ling (de; v; meervoud: ontwikkelingen) de manier waarop iets verandert, de groei; synoniemen: beloop, beschaving, beweging, bloei, evolutie, gebeurtenis, groei, verloop, vorming Met een ontwikkeling omschrijven wij geleidelijke verandering van activiteiten, gebruiken of voorwerpen door de tijd heen, meestal in de zin van verbetering, groei of uitbreiding. Een aaneenschakeling van ontwikkelingen kan een trend versterken of verzwakken. 19 DEEL I subhoofdstuk 19

12 20 DEEL I Maatschappelijke trends

13 Maatschappelijke trends Niets staat stil. Ook de westerse gezondheidszorg is in beweging; daar is geen twijfel over mogelijk. Dagelijks lezen we in het nieuws en op allerlei andere (online) media over veranderingen in beleid, bekostiging en de maatschappij. Als onderdeel van Diagnose Transformatie hebben we de belangrijkste trends en ontwikkelingen die invloed zullen hebben op de toekomst van de zorg in kaart gebracht. We hebben de essentie van alle informatie samengevat in 12 maatschappelijke trends en 22 technologische ontwikkelingen. Met deze trends en ontwikkelingen willen we uw blik naar buiten verbreden en u inspireren tot nieuwe ideeën en inzichten. Daarnaast geven de trends en ontwikkelingen de noodzaak aan voor verandering en transformatie in de gezondheidszorg. Denk hierbij aan de veranderende behoefte van patiënten en de stijgende kosten. Naast de noodzaak voor transformatie, zien we ook dat de trends en ontwikkelingen de mogelijkheid geven tot transformatie, zoals nieuwe samenwerkingsverbanden of technologische oplossingen. Trends en ontwikkelingen zijn vaak veranderingen die op zichzelf misschien niet direct relevant lijken. Als verbanden echter zichtbaar worden, kunnen ze spannend en impactvol zijn. Het bekijken van trends in samenhang, zorgt dat de impact ervan voor de toekomst beter ingeschat kan worden. Van sommige trends weten we vrij zeker welke kant ze opgaan, zoals de bevolkingsgroei. Andere trends hebben een grotere onzekerheid, zoals de houding van mensen ten opzichte van informele solidariteit. Om de trends en ontwikkelingen goed te begrijpen, is een aantal zaken van belang. Ten eerste verschilt de mate van voorspelbaarheid en te verwachten impact per trend sterk. Zo zijn demografische trends binnen een marge redelijk voorspelbaar, terwijl technologische ontwikkelingen veel onzekerder zijn. Van alle ontwikkelingen die we zien, hebben we alleen die opgenomen waarvan wij de meeste impact verwachten op de toekomstige gezondheidszorg. Ten tweede hebben wij gekozen voor de westerse wereld. We willen breder te kijken dan Nederland omdat de trends en ontwikkelingen die we zien en de kansen en uitdagingen die daarmee gepaard gaan, vaak grensoverstijgend zijn. In deze publicatie vertegenwoordigen Nederland, België, Duitsland, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk, Australië, Verenigde Staten en Zweden de westerse wereld. Waar mogelijk zijn cijfers en feiten over deze landen toegevoegd. Daar waar geen specifieke landen zijn aangegeven, is gekozen voor Nederlandse cijfers om meer verdieping te geven aan een trend, of omdat er weinig variatie zichtbaar is tussen de landen. De trends en ontwikkelingen zijn van toepassing op alle acht landen, maar de impact ervan kan per land verschillen. Dit komt bijvoorbeeld door lokaal beleid, regelgeving of maatschappelijke houding van burgers. Australië België Duitsland Frankrijk Legenda landen Nederland Verenigd Koninkrijk Verenigde Staten Zweden Elke maatschappelijke trend is kort omschreven in tekst en wordt geïllustreerd door een infographic. De infographics bevatten feiten, cijfers en grafieken, en geven snel helder inzicht in een beweging. Aan het einde van dit deel vindt u praktische tools, die u helpen zelf aan de slag te gaan met de trends en ontwikkelingen. DEEL I Maatschappelijke trends 21

14 Samenleving in beweging Paren met kinderen Eenouderhuishoudens Meer mensen trekken naar de stad 3 Paren zonder kinderen Eenpersoonshuishoudens Sterke vergrijzing in landelijke gebieden 6 Toenemende grijze druk % 2060

15 25% 20% 15% 10% 70% Groeiend aandeel ouderen Aantal 65+'ers als % van de totale bevolking Australië België Duitsland Frankrijk Nederland Verenigd Koninkrijk Verenigde Staten Zweden Krimpende beroepsbevolking Beroepsbevolking als % van de totale bevolking 9 De westerse samenleving ontgroent, vergrijst, verstedelijkt en wordt multicultureler. In combinatie met bevolkingsgroei en stijgende levensverwachting zorgt dit voor een toenemende en veranderende zorgvraag. Het aantal mensen in westerse landen neemt toe. Door ouder wordende babyboomers en een hogere levensverwachting neemt het aantal en aandeel ouderen sterk toe. Er is sprake van dubbele vergrijzing. 10 De hogere levensverwachting wordt vooral veroorzaakt doordat mensen vaker genezen en ziektes niet meer (direct) fataal zijn. De verwachting is dat deze trend doorzet. Daarnaast worden er minder kinderen geboren. De samenleving ontgroent. 11 De toename van oudere mensen zorgt voor een toenemende zorgvraag en voor meer psychosociale vraagstukken zoals eenzaamheid. Een steeds groter deel van publieke uitgaven zal dan ook naar de zorg gaan. Ook het aanbod van dure zorg, bijvoorbeeld dure geneesmiddelen of kostbare technologie, neemt toe. 12 De samenstelling van huishoudens verandert. Het aantal eenpersoonshuishoudens neemt toe en het aantal thuiswonende kinderen neemt af. Ook treedt verstedelijking op. Deze maakt het moeilijker om voorzieningen in stand te houden, juist op de plek waar ouderen wonen: buiten de stad. 13,14 We zien meer culturele diversiteit in de zorgvraag. Er komen steeds meer mensen uit niet-westerse landen naar landen als Nederland. Deze stellen andere eisen aan de gezondheidszorg % Vragen voor de lezer: 1 Hoe gaat u om met een toenemende zorgvraag? 2 Wat betekent culturele diversiteit voor uw organisatie? 23 DEEL I subhoofdstuk DEEL I Samenleving in beweging 23