Jaarverslag Stichting Pensioenfonds General Electric Nederland

Transcriptie

1 Jaarverslag 2017 Stichting Pensioenfonds General Electric Nederland

2 Inhoudsopgave Bestuursverslag 4 1 Meerjarenoverzicht van kerncijfers en kengetallen 5 2 Woord van de voorzitter 6 3 Besturing en naleving wetgeving Algemeen Missie, visie en doelstellingen Het bestuur in Pensioenfonds-gerelateerde partijen/organen Bestuursaangelegenheden Informatie over toezicht door DNB en AFM Goed Pensioenfondsbestuur en Code Pensioenfondsen Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen en bestuursmodel Gedragscode en nevenfuncties Algemeen Compliance officer en rapportage over Nevenfuncties Geschillencommissie Statutenwijziging 18 4 Financiële positie en beleid in Financiële opzet en positie Beleid en beleidskeuzes Toeslagbeleid Financieringsbeleid Beleggingsbeleid Uitvoeringskosten 24 5 Risicoverslaglegging Risicoprofiel Voornaamste risico s van het pensioenfonds Overige risico s Risicomanagementsysteem 30 6 Beleggingen Marktontwikkelingen Resultaten beleggingsportefeuille Maatschappelijk verantwoord beleggen 35 7 Pensioenen Pensioenregeling Pensioencommunicatie Wet- en regelgeving, relevante ontwikkelingen 38 8 Actuariële analyse 41 9 Verwachte gang van zaken 43 Jaarrekening Jaarrekening Balans per 31 december Staat van baten en lasten over Kasstroomoverzicht Toelichting op de jaarrekening Algemeen Grondslagen 48 2

3 Toelichting op de balans per 31 december Niet in de balans opgenomen verplichtingen Verbonden partijen Gebeurtenissen na balansdatum Toelichting op de staat van baten en lasten over Overige gegevens Overige gegevens Verslag van de Visitatiecommissie Verslag Verantwoordingsorgaan Actuariële verklaring Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Bijzondere statutaire zeggenschapsrechten Deelnemersbestand Begrippenlijst 90 3

4 Bestuursverslag 4

5 1 Meerjarenoverzicht van kerncijfers en kengetallen Bedragen x Aantal verzekerden (per eind van het jaar) Deelnemers, actief en voortgezet Gewezen deelnemers Ingegane pensioenen Totaal aantal verzekerden Pensioenen Kostendekkende premie Feitelijke premie Uitvoeringskosten pensioenbeheer Uitvoeringskosten pensioenbeheer per deelnemer (actief en uitkerend) Uitkeringen Reguliere toeslagverlening* Actieve deelnemers 1,56% 1,87% 1,52% 1,06% 0,92% Gewezen deelnemers en ingegane pensioenen 0,00% 0,00% 0,00% 0,88% 2,45% Vermogen en solvabiliteit (op basis van marktwaarde; RTS) Aanwezig eigen vermogen Minimaal vereist eigen vermogen (PW art. 131) Vereist eigen vermogen (PW art. 132) Technische voorzieningen risico pensioenfonds, inclusief herverzekerde voorzieningen en overige voorzieningen Technische voorzieningen risico deelnemers Aanwezige dekkingsgraad in %** 107,8% 96,8% 97,1% 106,9% 116,8% Beleidsdekkingsgraad*** 103,3% 92,2% 99,4% 112,6% - Minimaal vereiste dekkingsgraad in % 104,2% 104,2% 104,4% 104,5% 104,7% Vereiste dekkingsgraad in % 130,0% 128,6% 126,4% 118,8% 127,1% TBI-grens**** 125,6% 124,0% 125,2% - - Reële dekkingsgraad 82,3% 74,3% 79,4% 69,8% 68,1% Gemiddelde duration van de verplichtingen 25,2 25,9 26,0 24,3 23,8 Rentetermijnstructuur (RTS) 1,6% 1,5% 1,9% 2,1% 3,0% Beleggingen Beleggingen voor risico pensioenfonds Beleggingsopbrengsten voor risico pensioenfonds Beleggingen voor risico deelnemers Beleggingsopbrengsten voor risico deelnemers Beleggingsrendement (total rate of return, exclusief de deelvermogens) Jaarrendement Gemiddeld rendement vanaf ,5% 4,9% 9,0% 4,6% -1,2% 4,0% 16,9% 4,6% 12,0% 2,7% Uitvoeringskosten vermogensbeheer (netto) Kosten vermogensbeheer (netto) in % van het gemiddeld belegd vermogen 0,19% 0,20% 0,20% 0,30% 0,21% * Het toeslagpercentage is bepaald over het lopende boekjaar en gaat in per 1 januari van het daaropvolgende jaar. ** Vanaf 2016 is de dekkingsgraad inclusief de technische voorziening voor risico deelnemers bepaald. Deze wijziging heeft geen impact op de beleidsdekkingsgraad van 2015 en blijft ongewijzigd ten opzichte van de in het jaarverslag 2015 vermelde beleidsdekkingsgraad. *** De beleidsdekkingsgraad wordt vanaf ultimo 2014 berekend. De beleidsdekkingsgraad is gebaseerd op het rekenkundig gemiddelde van de dekkingsgraden over de laatste 12 maanden. Hierbij wordt steeds gebruik gemaakt van de meest actuele inschatting van de betreffende dekkingsgraden. **** De toekomstbestendig indexeren (TBI)-grens is de beleidsdekkingsgraad waarbij het pensioenfonds onder de nftk een volledige toeslag mag verlenen. 5

6 2 Woord van de voorzitter In dit jaarverslag legt het bestuur verantwoording af over het gevoerde beleid in Naast alle reguliere zaken en terugkerende processen is 2017 voor het bestuur van Stichting Pensioenfonds General Electric Nederland (hierna GE Pensioen) een jaar geweest waarin verkenning van de toekomst een belangrijke plaats heeft ingenomen. Eind 2016 heeft GE Pensioen een aanvang gemaakt met een uitgebreid onderzoek naar de toekomst van het pensioenfonds. In 2017 is aan deze verkenning verder vorm gegeven door middel van het in kaart brengen en analyseren van relevante alternatieven voor de uitvoering van de opgebouwde rechten van de deelnemers. GE Pensioen heeft hierdoor in 2017 een solide basis gelegd in dit complexe en veelomvattende dossier. Het pensioenfonds heeft dan ook veel tijd en aandacht aan dit onderwerp besteed onder andere tijdens reguliere en diverse extra ingelaste bestuursvergaderingen. Naast het voortzetten van het huidige pensioenfonds en de mogelijkheid van een overgang naar een grensoverschrijdend pensioenfonds in België werden ook andere alternatieven in Nederland onderzocht, waaronder onderbrenging bij een algemeen pensioenfonds (APF). Bij alle overwegingen en afwegingen houdt het bestuur de belangen van alle betrokkenen op ieder moment zorgvuldig in het oog. Hierdoor vallen tijdens het verkenningsproces alternatieven af. Het bestuur wordt in het hele traject ondersteund door de eigen adviserend actuaris en in dit onderwerp gespecialiseerde juridisch adviseurs. Als volgende stap is eind 2017 een begin gemaakt met het inwinnen van relevante marktinformatie. In 2018 zet het bestuur het onderzoek voort om uiteindelijk tot een weldoordacht en afgewogen besluit te komen. Het Verantwoordingsorgaan, dat inmiddels gelukkig op sterkte is, wordt daarbij afzonderlijk geïnformeerd over dit proces. Het bestuur borgt dat het VO haar rol op kan pakken. Ook de Visitatiecommissie volgt de ontwikkelingen op dit dossier nauwgezet. De dekkingsgraad is in 2017 geleidelijk gestegen. De beleidsdekkingsgraad is sinds november 2017 boven de 100%, waardoor het proces van individuele waardeoverdrachten weer opgestart is. De beleidsdekkingsgraad loopt nagenoeg gelijk aan de verwachte beleidsdekkingsgraad volgens het herstelplan. Voor gepensioneerden en slapers kent de pensioenregeling een voorwaardelijke toeslag. Jaarlijks moet het bestuur beoordelen of deze voorwaardelijke toeslag kan worden verleend. De beleidsdekkingsgraad lag eind 2017 op 103,3%. De wet eist dat de dekkingsgraad boven 110% moet liggen alvorens voorwaardelijke toeslagen te kunnen verlenen, ook indien deze toeslag door de werkgever wordt gefinancierd, zoals bij GE Pensioen het geval is. Hiermee had het pensioenfonds geen mogelijkheid om op 1 januari 2018 een toeslag te verlenen aan gepensioneerden en slapers. Voor deze groep is voor het derde jaar op rij geen toeslag toegekend hoewel deze wel volledig door de werkgever is betaald. De gemiste toeslag wordt bij de andere gemiste toeslagen gevoegd, wat neerkomt op de volgende gemiste toeslagen: 0,60%, 0,07% en 1,45%. Omdat de toeslagen worden gefinancierd door de werkgever, is een voorziening getroffen voor toekomstige inhaaltoeslagen over deze jaren. In maart 2017 heeft DNB ingestemd met de collectieve waardeoverdracht vanuit Centraal Beheer voor GE Healthcare B.V voor ongeveer 200 (gewezen) deelnemers en gepensioneerden, met de overdrachtsdatum 1 april Daarnaast heeft GE Pensioen een nieuwe werkgever mogen verwelkomen, namelijk GE Renewable Holding B.V. en is de werkgever GE Water & Process Technologies BV na verkoop per 31 december 2017 uitgetreden uit het fonds. In lijn met bestaande afspraken is aan deze entiteit een exitvergoeding in rekening gebracht waarmee het aan de op het moment van verkoop actieve deelnemers gerelateerde deel van de toekomstige indexering en uitvoeringskosten wordt gefinancierd. Uit deze koopsom zullen toekomstige kosten en indexaties voor deze populaties worden voldaan. Eind 2017 is door sociale partners besloten dat vanaf 1 januari 2018 de pensioenleeftijd voor toekomstige pensioenopbouw 68 jaar wordt. Dit is eind 2017 aan het bestuur kenbaar gemaakt en is door het bestuur vastgesteld dat deze regeling uitgevoerd gaat worden. Voordat 2018 begon was bij de sociale partners en pensioenfonds duidelijkheid over de nieuwe pensioenopbouw vanaf Met die kennis heeft het pensioenfonds begin 2018 bestudeerd of en op welke wijze de reeds opgebouwde rechten ook naar de nieuwe pensioenleeftijd van 68 jaar konden gaan. Het bestuur heeft in maart 2018 het besluit tot conversie per 1 januari 2018 genomen, waarbij alle opgebouwde rechten van 67 jaar naar 68 jaar gaan. 6

7 In 2017 is de Wet verbeterde premieregeling ingevoerd voor beschikbare premie regelingen. Slechts voor een kleine groep deelnemers die ooit in de GEFLEX-regeling hebben deelgenomen is deze nieuwe wet relevant. Samen met Robeco is voor deze groep een nieuwe Life Cycle in het leven geroepen om te voldoen aan de eisen die voortvloeien uit deze nieuwe wet. De bovengenoemde en andere interne en externe ontwikkelingen waaronder het belangrijke dossier van de AVG - vragen de aandacht van het bestuur en vragen om een zorgvuldige reactie. Het bestuur blijft derhalve werken aan de eigen deskundigheid en besteedt daarnaast aandacht aan de continuïteit van het bestuur en de ondersteuning van het bestuur en de samenstelling van het Verantwoordingsorgaan. In 2017 heeft het bestuur ook een zelfevaluatie uitgevoerd onder begeleiding van een externe partij. De secretaris, Manfred Kruize heeft in juni 2017 door persoonlijke omstandigheden helaas zeer onverwachts afscheid moeten nemen als bestuurslid. Aspirant-bestuurslid Jasper van Zuuren heeft zich met ingang van 1 januari 2018 teruggetrokken als kandidaat bestuurder toen de aansluiting bij het pensioenfonds van het bedrijfsonderdeel waar hij voor werkt (GE Water & Process Technologies BV) beëindigd werd. Noodzakelijke versterking van het bestuur heeft in 2017 ook plaatsgevonden. Aspirant-bestuurslid namens de werknemers vanuit de divisie GE Healthcare, Sjoerd Lousberg, is na het voltooien van zijn opleiding en na ontvangst van het formele akkoord van de Nederlandsche Bank gedurende 2017 toegetreden als bestuurslid. In november van 2017 is André Hollemans toegetreden als aspirant-bestuurslid voor een werknemerszetel namens de Capital divisie. Om er zeker van te zijn ook in de toekomst voldoende bestuurlijke slagkracht te hebben, heeft het bestuur in 2017 onderzocht hoe het bestuur versterkt kan worden met externen terwijl de pariteit geborgd blijft. In 2018 zullen nadere stappen gezet worden om dit mogelijk te maken. Bestuursleden met een GE achtergrond blijven de voorkeur houden. Eind 2017 is het aantal gepensioneerden meer dan 10% van het aantal actieve deelnemers. Daarmee is voldaan aan de voorwaarde tot de benoeming van een pensioengerechtigde in het bestuur. Verkiezingen hiertoe zullen in 2018 worden uitgeschreven. Het bestuur ziet ook deze ontwikkeling als een belangrijke versterking. Diversiteit binnen het bestuur blijft bij de gesprekken over bestuurssamenstelling een belangrijk aandachtspunt. Het Verantwoordingsorgaan heeft zoals hierboven aangegeven in 2017 ook twee nieuwe leden mogen verwelkomen en is daarmee in 2017 op volle sterkte gekomen. GE Pensioen is zeer enthousiast over deze (toekomstige) toevoegingen aan het bestuur en verantwoordingsorgaan. Paul Elion brengt als compliance officer van het fonds veel deskundigheid met zich en speelt een belangrijke rol op belangrijke dossiers zoals uitbestedingsbeleid, gegevensbescherming, voorbereiding op de AVG en incidenten en klachten management. Daarnaast werd het bestuur ook in 2017 ondersteund door André Snellen en Gera Versluis. Mede door hun ondersteuning is het bestuur, ook in de tijden waarin toekomstverkenning een belangrijke rol op de agenda eist, in staat om de bestuurlijke processen op een goed niveau te handhaven en waar nodig te verbeteringen aan te brengen, hetgeen ook door de visitatiecommissie wordt bevestigd. Het bestuur treedt de uitdagingen in 2018 met vertrouwen tegemoet en dankt iedereen die het daarbij ondersteunt. Speciale dank heeft het bestuur voor alle bijdragen die Manfred Kruize door de jaren heen geleverd heeft. Roosendaal, 25 mei 2018 Mw. mr. Y.M.M den Bakker 7

8 3 Besturing en naleving wetgeving 3.1 Algemeen Stichting Pensioenfonds General Electric Nederland (GE Pensioen) is statutair gevestigd te Breda en opgericht op 17 augustus Het pensioenfonds is ingeschreven in het handelsregister van de Kamer van Koophandel onder nummer Missie, visie en doelstellingen Het pensioenfonds draagt de verantwoordelijkheid voor een goede uitvoering van de in de pensioenovereenkomst gedefinieerde pensioenregelingen voor deelnemers, gewezen deelnemers en pensioengerechtigden, in overeenstemming met de bestaande wet- en regelgeving. Het pensioenfonds heeft ten doel om binnen de grenzen van zijn middelen de deelnemers, gewezen deelnemers en hun nabestaanden te beschermen tegen geldelijke gevolgen van ouderdom, arbeidsongeschiktheid en overlijden. Het pensioenfonds voorziet hiertoe in het op lange termijn verstrekken van de nominale pensioenaanspraken en pensioenrechten en streeft hierbij naar het waardevast houden van de opgebouwde pensioenen, de ingegane pensioenen en de premievrije pensioenaanspraken. De toeslagverlening op de opgebouwde aanspraken van actieve deelnemers is onvoorwaardelijk en deze wordt gefinancierd uit de ontvangen premie van de werkgevers. Op de opgebouwde aanspraken van gewezen deelnemers en de ingegane pensioenen wordt voorwaardelijk toeslag verleend. Dat wil zeggen dat er geen recht op toeslagverlening is: er wordt jaarlijks bepaald of en in hoeverre toeslagverlening kan plaatsvinden. De toeslag voor inactieven en gepensioneerden wordt wel separaat door de werkgever jaarlijks gefinancierd. Indien deze toeslag niet kan worden toegekend, wordt hiervoor een voorziening getroffen. Het pensioenfonds draagt zorg voor duidelijke en klantgerichte communicatie met alle belanghebbenden. Het pensioenfonds heeft beleid ontwikkeld op het gebied van financiering, toeslagverlening, beleggingen en communicatie om de genoemde doelstellingen te bereiken. Dit beleid is vastgelegd in diverse documenten, waarvan de Actuariële en Bedrijfstechnische Nota (ABTN) het belangrijkste is Het bestuur in 2017 Het bestuur is verantwoordelijk voor de realisatie van de doelstelling van het pensioenfonds, de strategie en (de uitvoering van) het beleid. Het pensioenfonds kent een paritair bestuur. Een nadere beschrijving van de inrichting van dit bestuursmodel is opgenomen in hoofdstuk 2.2. De samenstelling van het bestuur in 2017 is als volgt: Benoemd namens de werkgever mw. Y.M.M. den Bakker, voorzitter Bestuurslid van tot > ( , V) T.A. Sardar, lid Bestuurslid van tot > ( , M) B. Vroegh, lid Bestuurslid van tot > ( , M) M. Klomp Bestuurslid van tot > ( , M) De werkgeversvertegenwoordigers hebben zitting voor een periode van vier jaar. Het bestuur benoemt en ontslaat de bestuursleden. 8

9 Benoemd namens de deelnemers S. Lousberg Bestuurslid van tot > ( , M) M.C.J.W. Kruize, secretaris Bestuurslid van tot > ( , M) D. van Unnik Bestuurslid van tot > ( , M) Werknemersvertegenwoordigers hebben zitting voor een periode van vier jaar. Het bestuur benoemt en ontslaat de bestuursleden. De heer M.C.J.W. Kruize is op 1 juni 2017 afgetreden. Naar aanleiding hiervan zijn er verkiezingen uitgeschreven en is de heer A. Hollemans aan het bestuur toegevoegd als aspirant-bestuurslid. De zittingstermijn van de heer D. van Unnik is op 24 april 2017 verlopen. Er zijn in 2017 nog geen verkiezingen uitgeschreven omdat het fonds in gesprek is met de heer Van Unnik over het voortzetten van zijn lidmaatschap Pensioenfonds-gerelateerde partijen/organen Verantwoordingsorgaan F. Bos ( , M), namens de pensioengerechtigden I. Noordhoek ( , V), namens de actieve deelnemers A. van der Linde ( ,M), namens de werkgever van 1 januari 2012 tot 1 januari 2020 van 12 mei 2017 tot 12 mei 2021 Van 12 september 2017 tot 12 september 2021 Beleggingscommissie Risicocommissie M. Klomp mw. Y.M.M. den Bakker M. Kruize (afgetreden 1 juni 2017) S. Lousberg T.A. Sardar (voorzitter) B. Vroegh (voorzitter) D. van Unnik (afgetreden 24 april 2017) J. van Zuuren (toehoorder) Commissie Communicatie Visitatiecommissie mw. Y.M.M. den Bakker mw. mr. A.J.E.M. Vollenbroek (voorzitter) D. van Unnik (afgetreden 24 april 2017) drs. J.C.F.M. Nuyens (RA) M. Klomp (voorzitter) J.G. Oostdam J. van Zuuren (toehoorder) Commissie Deskundigheid Bestuur Compliance officer mw. Y.M.M. den Bakker mr. P. Elion M.C.J.W. Kruize (afgetreden 1 juni 2017) B. Vroegh (voorzitter) Pensioendirecteur A. Snellen Commissie Toekomstverkenning mw. Y.M.M. den Bakker Bestuursondersteuning mw. G.P. Versluis 9

10 In de volgende afbeelding wordt de structuur van de organisatie van het pensioenfonds weergegeven. Het bestuur heeft de uitvoering van de pensioenregeling sinds de datum van oprichting, 17 augustus 2007, uitbesteed aan TKP Pensioen B.V. (TKP), 100% dochter van AEGON Nederland N.V. Deze uitvoering omvat zowel het administreren van pensioenen als ondersteuning van het bestuur van het pensioenfonds. Het bestuur heeft het beheer van het pensioenvermogen uitbesteed aan KBC Asset Management B.V. (KBC). De individuele pensioenspaarregelingen (Gesave en Geflex) worden uitgevoerd door Robeco Institutional Asset Management (Robeco). State Street Corporation is aangesteld als custodian. Herverzekering elipslife, Amstelveen (onderdeel van Swiss Re) Certificeerders PricewaterhouseCoopers Accountants N.V., externe accountant Aon Hewitt Nederland cv, externe actuaris Pensioenadministratie TKP Pensioen B.V., Groningen Custodian State Street Corporation (SSC) Vermogensbeheerders KBC Asset Management B.V., Brussel, België Robeco Institutional Asset Management B.V. (Pension Providers), Rotterdam (pensioenspaarregelingen) Besluitvorming over het beleid vindt plaats door het bestuur. Het pensioenfonds heeft bepaalde risico s herverzekerd bij elipslife. Met de vermogensbeheerders zijn overeenkomsten gesloten waarin onder meer de beleggingsrichtlijnen en de overeengekomen rapportages zijn vastgelegd. De afspraken zijn opgenomen in een Service Level Agreement (SLA). 10

11 3.2 Bestuursaangelegenheden Het pensioenfonds heeft een paritair bestuursmodel. Het bestuur bepaalt het maximum aantal leden, waarbij dit maximum zoveel mogelijk aansluit bij de onderverdeling van het General Electric Concern. Het bestuur bestond op 31 december 2017 uit vijf bestuursleden en één aspirant-bestuurslid. Daarnaast waren er op dat moment drie vacatures waaronder een vacature voor een pensioengerechtigdevertegenwoordiger in het bestuur. Ieder bestuurslid wordt benoemd voor een periode van vier jaar en kan nadien nog maximaal twee keer worden herbenoemd. Het bestuur verdeelt de aangesloten ondernemingen onder in bedrijfsonderdelen ( divisies ), zoveel mogelijk in overeenstemming met de binnen het General Electric Concern gebruikelijke onderverdeling. De aangesloten ondernemingen binnen de betreffende divisie bepalen gezamenlijk wie als hun vertegenwoordiger zal optreden. Per divisie wordt voorts één bestuurslid benoemd als vertegenwoordiger van de werknemers. De bestuursleden namens de werkgever worden benoemd door de aangesloten ondernemingen. De bestuursleden namens de werknemers worden benoemd door het bestuur na verkiezingen door de actieve deelnemers uit de actieve deelnemers. De bestuursleden namens de pensioengerechtigden worden benoemd door het bestuur na verkiezingen door de pensioengerechtigden. Aangezien voorgaande jaren het aantal pensioengerechtigden binnen het pensioenfonds minder dan 10% was, neemt er geen pensioengerechtigde zitting in het bestuur. In het derde kwartaal van 2017 bedraagt het aantal pensioengerechtigden meer dan 10%, derhalve worden er begin 2018 verkiezingen voor een pensioengerechtigdevertegenwoordiger in het bestuur uitgeschreven. Het bestuur benoemt uit zijn midden een voorzitter en een secretaris, met dien verstande dat indien de voorzitter een door de werkgever benoemd bestuurslid is, de secretaris een door de actieve deelnemers gekozen bestuurslid is en omgekeerd. Met het aftreden van Manfred Kruize als bestuurslid was er een vacature in het bestuur voor de rol van secretaris. In 2018 is Sjoerd Lousberg benoemd tot plaatsvervangend secretaris. De eindverantwoordelijkheid voor het beleid ligt onveranderd bij het bestuur van het pensioenfonds. Gedurende een groot deel van 2017 waren er vacatures in het bestuur. Dit had tot gevolg dat er in 2017 onzekerheid over het quorum was, waardoor breedgedragen besluitvorming bemoeilijkt werd. In de bestuursvergadering van 23 februari 2018 zijn alle besluiten uit 2017 met terugwerkende kracht bekrachtigd om die onzekerheid weg te nemen. De besluiten zijn derhalve effectief vanaf het moment dat het voorgenomen besluit genomen is. De bestuurssamenstelling is in 2017 gewijzigd. Begin juni 2017 is de heer S. Lousberg ter toetsing voor de functie van pensioenfondsbestuurder voorgedragen bij DNB. Hij was sinds november 2016 aspirantbestuurslid. DNB heeft op 26 juni 2017 per brief laten weten in te stemmen met zijn benoeming als bestuurslid van het pensioenfonds. Het bestuur heeft de heer S. Lousberg derhalve - met ingang van 1 augustus benoemd als bestuurslid van GE Pensioen namens het bedrijfsonderdeel Healthcare. De heer J. van Zuuren was sinds 13 mei 2016 aspirant-bestuurslid. Op 31 augustus 2017 zijn bescheiden aan DNB gestuurd ter toetsing van de heer Van Zuuren als beoogd bestuurslid. Op 25 oktober 2017 heeft de heer Van Zuuren zich teruggetrokken als beoogd bestuurslid omdat de aansluiting van het bedrijfsonderdeel waar hij in dienst is per 1 januari 2018 beëindigd is. Tot en met 31 december 2017 bleef de heer van Zuuren aan als aspirant-bestuurslid. Begin 2018 worden er verkiezingen uitgeschreven voor de weer vrijgekomen zetel. In het verslagjaar is een aspirant-bestuurslid aangesteld. Per 17 november 2017 is de heer A. Hollemans aangesteld als aspirant-bestuurslid van GE Pensioen namens de Capital-divisie. In het verslagjaar zijn vijf reguliere bestuursvergaderingen gehouden, daarnaast is er een extra bestuursvergadering georganiseerd die in het teken stond van de toekomstverkenning. Het bestuur heeft tevens elke twee weken een telefonische vergadering ingepland. Er is in 2017 veel aandacht besteed aan de financiële situatie van het pensioenfonds, de haalbaarheidstoets en het herstelplan, compliance, het beleggingsbeleid, risicomanagement en de toekomst van het pensioenfonds. Uiteraard heeft het bestuur ook veel gesproken over de actuele ontwikkelingen op pensioengebied. De participatie van bestuursleden bij de vergaderingen was goed; per bestuursvergadering was gemiddeld 80% van de bestuursleden aanwezig. 11

12 Het pensioenfonds heeft naast een dagelijks bestuur (bestaand uit de voorzitter en secretaris van het pensioenfonds) ook een aantal bestuurscommissies, te weten: de Beleggingscommissie, de Commissie Communicatie, de Risicocommissie, de Commissie Deskundigheid en de Commissie Toekomstverkenning. Eind 2016 is de Commissie Toekomstverkenning in het leven geroepen. In 2017 is de taakstelling van de commissie verder uitgekristalliseerd. De commissie staat het bestuur bij in de voorbereiding van besluiten die zich richten op de toekomst van GE Pensioen. De commissie adviseert het bestuur over de samenhang, planning, inhoud en vastlegging van de te ondernemen stappen rondom de toekomstverkenning en daarbij behorende besluitvorming in het bestuur. De commissies alsook de directeur worden bij hun werkzaamheden ondersteund door mevrouw G.P. Versluis als bestuursondersteuner. Het bestuur acht zich onafhankelijk in de uitoefening van zijn functie en zorgt er voor dat alle belanghebbenden zich op evenwichtige wijze vertegenwoordigd voelen. Het bestuur vindt het belangrijk om inzicht te geven in het eigen functioneren en het gevoerde beleid, alsook in de uitvoering van het reglement. 3.3 Informatie over toezicht door DNB en AFM Geen sancties DNB De Nederlandsche Bank (DNB) maakt zich sterk voor een betrouwbaar financieel stelsel waarin instellingen hun verplichtingen nakomen. DNB houdt derhalve voortdurend toezicht op financiële instellingen en het netwerk waarvan zij deel uitmaken. Als er iets mis gaat of dreigt te gaan, treft DNB maatregelen om de schade zoveel mogelijk te beperken. In 2017 zijn aan het pensioenfonds geen dwangsommen of boetes opgelegd. Er is door DNB geen bewindvoerder aangesteld noch is bevoegdheidsuitoefening van organen van het pensioenfonds gebonden aan toestemming van DNB. Herstelplan Op 30 maart 2017 is conform artikel 139 lid 1 Pensioenwet het herstelplan geactualiseerd en ingediend bij DNB. DNB heeft het geactualiseerde herstelplan beoordeeld en op 19 mei 2017 goedgekeurd. Uit het ingediende plan en de daarbij verstrekte informatie blijkt hoe Stichting Pensioenfonds General Electric Nederland uiterlijk binnen tien jaar zal beschikken over het vereist eigen vermogen, bedoeld in artikel 132 Pensioenwet. Het herstel wordt in het herstelplan gerealiseerd uit het overrendement. Aanvullende maatregelen zijn, binnen de kaders van het herstelplan, niet nodig om uit herstel te komen. Voor 2018 dient het pensioenfonds weer een nieuw herstelplan in te dienen bij DNB. Dit herstelplan is begin april 2018 ingediend bij DNB. Uit dit herstelplan blijkt opnieuw dat het pensioenfonds het vereist eigen vermogen eind 2022 zal bereiken. Dit herstelplan is nog niet beoordeeld door DNB. Haalbaarheidstoets Jaarlijks voert het pensioenfonds een haalbaarheidstoets uit. De haalbaarheidstoets is in juni 2017 ingediend bij DNB. Naar aanleiding van de collectieve waardeoverdracht van GE Healthcare is er een nieuwe haalbaarheidstoets uitgevoerd om te controleren of er nog steeds binnen de gestelde normen gebleven wordt. Er zijn geen wijzigingen ten opzichte van de in juni ingediende haalbaarheidstoets, derhalve is de laatste haalbaarheidstoets niet bij DNB ingediend. AFM Sinds 1 januari 2007 houdt de Autoriteit Financiële Markten (AFM) toezicht uit hoofde van de Pensioenwet en de Wet verplichte beroepspensioenregeling. De AFM heeft tot taak toezicht te houden op het gedrag van pensioenuitvoerders. Het toezicht omvat met name de communicatie van pensioenfondsen en de wettelijk verplichte informatieverstrekking, alsmede de zorgplicht bij individuele pensioenopbouw op beleggingsbasis. In 2017 is er bij GE Pensioen geen uitvraag gedaan door de AFM. Onderzoeken vanuit DNB Vanuit DNB is medio 2017 onderzoek gedaan naar niet-financiële risico s van het pensioenfonds. Doel van de uitvraag was het verkrijgen van inzicht in deze risico s en de beheersing ervan. De vragenlijst is tijdig ingevuld voor GE Pensioen. Uitvraag uitvoeringsovereenkomsten DNB Tijdens de collectieve waardeoverdracht van de pensioenaanspraken van de werknemers van GE Healthcare B.V. bij Centraal Beheer Achmea naar het fonds, heeft DNB geconstateerd dat de bijstortingsverplichting zoals opgenomen in de uitvoeringsovereenkomst die DNB tot haar beschikking had, afweek van de bijstortingsverplichting zoals die was opgenomen in de actuariële en bedrijfstechnische nota van het fonds. Naar aanleiding hiervan heeft DNB op 31 juli 2017 GE Pensioen per brief verzocht om 12

13 binnen vier weken alle getekende uitvoeringsovereenkomsten en addenda van de aangesloten werkgevers toe te sturen. Op 29 augustus 2017 heeft GE Pensioen de meest recente getekende uitvoeringsovereenkomsten en addenda aan DNB gestuurd. Naar aanleiding van de addenda heeft DNB het bestuur van GE Pensioen uitgenodigd voor een gesprek. Dit constructieve gesprek heeft op 30 oktober 2017 plaatsgevonden. Het doel van het gesprek was het toekomstige proces inzake wijzigingen en aanlevering van de uitvoeringsovereenkomsten en addenda te bespreken. Tevens heeft DNB aangegeven alle historische overeenkomsten te willen ontvangen voor haar archief. Naar aanleiding van dit gesprek heeft DNB een aantal vervolgacties van GE Pensioen gevraagd. DNB heeft GE Pensioen gevraagd een aantal stukken toe te sturen, waaronder de integrale uitvoeringsovereenkomsten met alle aangesloten ondernemingen uit het heden en het verleden. Daarnaast heeft DNB gevraagd naar een procesbeschrijving inzake het aangaan en wijzigen van de uitvoeringsovereenkomsten. Aan de gevraagde acties is tijdig gevolg gegeven. Het bestuur van GE Pensioen is gebleken dat het proces inzake de vastlegging van en documentatie rondom de uitvoeringsovereenkomsten verbetering behoefde. Iedere aangesloten entiteit heeft altijd een uitvoeringsovereenkomst ondertekend. In het verleden blijken tekeningsbevoegde personen echter niet altijd de documenten te hebben voorzien van een dagtekening. Daarnaast hebben in een enkel geval personen getekend die niet volledig bevoegd bleken via de Kamer van Koophandel. Deze omissies zijn inmiddels volledig hersteld, ook voor het verleden. Het bestuur heeft besloten allereerst het proces te evalueren zoals dit de afgelopen jaren rondom in- en uittredingen is doorlopen. DNB heeft deze evaluatie van het bestuur ontvangen. Inmiddels zijn de verbeteringen in de vastlegging rondom bestaande en toekomstige uitvoeringsovereenkomsten doorgevoerd en is aan de hand van deze evaluatie het proces van in- en uittredingen aangescherpt, mede door het herformuleren van concretere proces-afspraken in de uitbestedingsovereenkomst met TKP. Op 14 december 2017 heeft DNB per brief gevraagd om nadere informatie met betrekking tot de afgedragen premie per aangesloten entiteit. Deze nadere informatie is op 11 januari 2018 bij DNB aangeleverd. Hierna heeft DNB nog meer nadere vragen gesteld welke zijn beantwoord. Het bestuur is in afwachting van de bevestiging van DNB dat het onderzoek is afgerond. 3.4 Goed Pensioenfondsbestuur en Code Pensioenfondsen Ter vervanging van de Principes voor Goed Pensioenfondsbestuur is de Code Pensioenfondsen opgesteld door de Stichting van de Arbeid en de Pensioenfederatie. Deze code geldt sinds 1 januari 2014 en is opgesteld om het functioneren van pensioenfondsen verder te verbeteren en inzichtelijker te maken, met als doel dat belanghebbenden er vertrouwen in hebben dat de pensioenfondsen het aan hen toevertrouwde geld goed beheren en de belangen van alle betrokkenen evenwichtig afwegen. In de code worden onderwerpen als de rol van de diverse organen van het pensioenfonds, integraal risicomanagement, beloningen, diversiteit en verantwoord beleggen nader uitgewerkt. De Code Pensioenfondsen is wettelijk verankerd. De normen in de Code zijn een aanvulling op bestaande wet- en regelgeving. Deze zijn leidend, maar het is de verantwoordelijkheid van de besturen van pensioenfondsen om in hun beleidskeuzes rekening te houden met de Code. Indien een bestuur besluit af te wijken van één of meerdere normen, dient hierover in het jaarverslag verantwoording te worden afgelegd. Het bestuur heeft bewust besloten af te wijken van twee van normen uit de Code. Dit betreft allereerst norm 45 (benoeming en ontslag leden visitatiecommissie). Het bestuur heeft besloten de genoemde mogelijkheden van het verantwoordingsorgaan van bindende voordracht en bindend advies ten aanzien van de leden van de Visitatiecommissie in te perken, omdat het bestuur het niet wenselijk vindt dat het verantwoordingsorgaan de leden van de Visitatiecommissie benoemt zonder inmenging van het bestuur. Ten tweede wordt afgeweken van norm 60 (zittingsduur bestuurslid). Het bestuur heeft besloten dat het gemotiveerd kan afwijken van de maximale zittingstermijn van 12 jaar. In het kader van norm 18 dient GE Pensioen zichzelf de vraag te blijven stellen wat het bestaansrecht van GE Pensioen is en waar het pensioenfonds voor staat in een steeds veranderende samenleving en wijzigend pensioenlandschap. GE Pensioen zet daarbij telkens de belangen van al haar belanghebbenden centraal en weegt deze zorgvuldig en evenwichtig af. In dit kader is het pensioenfonds de toekomst aan het verkennen. Het pensioenfonds voldeed - voor wat betreft het verantwoordingsorgaan - in 2017 aan norm 67 (ten minste één man en één vrouw in het bestuur en in het verantwoordingsorgaan) en norm 68 (ten minste één lid boven en één lid onder de veertig jaar in het verantwoordingsorgaan), doordat op 12 mei

14 Ineke Noordhoek middels verkiezingen aan het verantwoordingsorgaan is toegevoegd, waarmee voldaan wordt aan norm 67 en norm 68. Het verantwoordingsorgaan heeft door het toevoegen van Ineke Noordhoek een vrouwelijk lid onder de veertig jaar. Het bestuur erkent dat diversiteit binnen het bestuur en de bestuursorganen belangrijk is. De betreffende normen uit de Code Pensioenfondsen worden door het bestuur meegenomen bij een voorgenomen benoeming. Naast diversiteit in geslacht en leeftijd kijkt het bestuur naar vertegenwoordiging van de verschillende afdelingen en achtergronden. Bij de uiteindelijke keuze zal het bestuur kwaliteit en kennis zwaar mee laten wegen in de keuze voor een bestuurslid. Diversiteit mag volgens het bestuur van het pensioenfonds echter niet ten koste gaan van kwaliteit. Deskundigheid, betrokkenheid en goede samenwerking vormen de basis voor goed bestuur van het pensioenfonds. Goed Pensioenfondsbestuur heeft betrekking op alle organen van een pensioenfonds. Het bestuur hecht grote waarde aan goed pensioenfondsbestuur en aan de betrokkenheid van alle belanghebbenden van het pensioenfonds. Het bestuur is zich bewust van zijn verantwoordelijkheid voor het goed besturen van het pensioenfonds en zal datgene doen wat nodig is voor de handhaving van het vertrouwen in het pensioenfonds en de pensioensector. Ontwikkelingen op dit terrein worden nauwlettend gevolgd. Bij het interne toezicht binnen het pensioenfonds wordt gekeken naar het beleid van het bestuur en de algemene gang van zaken in het pensioenfonds. Voor de inrichting van het interne toezicht heeft het bestuur gekozen voor de instelling van een visitatiecommissie. De visitatiecommissie is onder meer belast met het toezien op adequate risicobeheersing en evenwichtige belangenafweging door het bestuur en legt verantwoording af aan het verantwoordingsorgaan, de werkgever en in het jaarverslag, over de uitvoering van de taken. Begin 2018 is de Visitatiecommissie Pensioenfondsen (VCP) gestart met de visitatie over Deze is in april 2018 afgerond. In paragraaf 10.1 worden de bevindingen van de visitatiecommissie toegelicht. Het verantwoordingsorgaan van het pensioenfonds is samengesteld uit vertegenwoordigers van deelnemers, pensioengerechtigden en de werkgever. In 2017 zijn er verkiezingen gehouden om vacatures in te vullen. Naar aanleiding van verkiezingen is op 12 mei 2017 Ineke Noordhoek namens de actieve deelnemers toegetreden tot het verantwoordingsorgaan en op 12 september 2017 is Arjan van der Linde namens de werkgever toegetreden tot het verantwoordingsorgaan. Het bestuur van het pensioenfonds legt verantwoording af aan het verantwoordingsorgaan over het gevoerde beleid en de wijze waarop het is uitgevoerd. Het verantwoordingsorgaan heeft de bevoegdheden en rechten die aan haar zijn toebedeeld bij en krachtens de Pensioenwet en de statuten. Het orgaan toetst of het bestuur bij de genomen besluiten op een evenwichtige wijze met de belangen van alle belanghebbenden rekening heeft gehouden. Het verantwoordingsorgaan heeft tot taak een oordeel te geven over het handelen van het bestuur aan de hand van het jaarverslag, de jaarrekening en andere informatie, waaronder de bevindingen van de visitatiecommissie, over het door het bestuur uitgevoerde beleid, alsmede over beleidskeuzes voor de toekomst. Het verslag van het verantwoordingsorgaan en de reactie van het bestuur daarop zijn opgenomen in paragraaf Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen en bestuursmodel De Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen is op 7 augustus 2013 in werking getreden. De bepalingen in de wet die betrekking hebben op de inrichting van de fondsorganen zijn op 1 juli 2014 van kracht geworden. De wet heeft, naast de wijzigingen met betrekking tot de inrichting en bevoegdheden van de fondsorganen, ook andere wijzigingen en uitbreidingen met zich mee gebracht. Zo dienen de doelstellingen en beleidsuitgangspunten van het pensioenfonds vastgelegd te worden, zodat de fondsorganen deze kunnen gebruiken bij besluitvorming, advisering en toezicht. Het bestuur heeft uit de vijf verschillende bestuursmodellen gekozen voor een paritair bestuur. GE Pensioenfonds heeft een Geschiktheidsplan. Met dit plan wil het bestuur invulling geven aan de geschiktheidseisen voor bestuursleden van pensioenfondsen. Bij geschikt pensioenfondsbestuur spelen deskundigheid, competenties en professioneel gedrag een rol. Het bestuur heeft in de vergadering van 12 mei het geactualiseerde Geschiktheidsplan vastgesteld. 14

15 DNB heeft regels vastgesteld om besturen en directies van pensioenfondsen te toetsen. Deze regels houden concreet in dat bestuurders en directieleden van pensioenfondsen, voordat zij worden benoemd, door DNB worden getoetst op integriteit en deskundigheid. DNB houdt bij deze toetsing steeds meer rekening met de aard, omvang en complexiteit en daarmee dus het risicoprofiel van het pensioenfonds en van de samenstelling van het zittende bestuur. Alle bestuursleden zijn getoetst en DNB heeft met hun benoeming ingestemd. Om de kennis op peil te houden, volgt het bestuur actief de voor het pensioenfonds relevante pensioenontwikkelingen (onder meer middels vakliteratuur en relevante seminars). Tevens worden bestuursleden in de gelegenheid gesteld (vervolg)cursussen, seminars en themabijeenkomsten bij te wonen. In het verslagjaar hebben de bestuursleden in het kader van de toekomstverkenning een drietal intensieve in huis informatie- en opleidingssessies gevolgd, verzorgd door Sprenkels & Verschuren in samenwerking met AON. Er is specifiek ingezoomd op een Organisme voor de Financiering van Pensioenen (OFP) omdat GE Corporate het pensioenfonds verzocht heeft in zijn toekomstverkenning de mogelijke overgang naar een OFP in België mee te nemen. Deze sessies hebben plaatsgevonden op 23 mei en 10 juli ten kantore van Sprenkels & Verschuren in Amsterdam en op 21 juli op Golfpark De Haenen. Ieder van deze sessies hebben een dagdeel geduurd en besloegen zowel algemene informatie-uitwisseling omtrent de opzet en besturing van een OFP in België en vigerende regelgeving van een Nederlandse pensioenregeling in een Belgische context als de specifieke opzet van het pan-europese OFP dat GE Corporate heeft opgezet voor zijn Europese pensioenregelingen. Jaarlijks wordt door de uitvoeringsorganisatie TKP voor bestuursleden en leden van het verantwoordingsorgaan een seminar georganiseerd. Dit seminar vond in het verslagjaar plaats op 20 oktober. Tijdens dit seminar is door verschillende sprekers aandacht besteed aan maatschappelijk verantwoord beleggen, de klantdialoog en de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Op basis van de deskundigheidsmatrix van het pensioenfonds, dat deel uitmaakt van het Geschiktheidsplan, zijn geen lacunes in de collectieve deskundigheid vastgesteld. In het Geschiktheidsplan is een opleidingsplan opgenomen voor de (aspirant-)bestuursleden. Het regelmatig evalueren van het functioneren van bestuursleden en van het bestuur als geheel en het tijdig bijsturen daar waar nodig, draagt bij aan het in stand houden van een goed bestuur. Daarom vindt het bestuur het van groot belang dat zowel individuele bestuursleden als het gehele bestuur worden geëvalueerd. Deze evaluatie vindt in beginsel jaarlijks plaats. De zelfevaluatie vond in het verslagjaar op 22 september plaats onder begeleiding van Mens en Kennis. Uit de zelfevaluatie is gebleken dat het bestuur open en constructief nadenkt over zijn rol en deze zeer betrokken invult. De cultuur is open en veilig, waarbij bestuursleden alsook de pensioendirecteur elkaar een spiegel durven voor te houden. Aandachtspunt is het bij zichzelf en bij elkaar bewaken van de grote druk die wordt ervaren door de hoge kwaliteit die het bestuur wil en kan neerzetten. Het bestuur is van mening dat het voldoende deskundig is om zijn taak adequaat uit te voeren. Formeel worden er in de Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen geen eisen gesteld aan de leden van het verantwoordingsorgaan. Uiteraard dient het verantwoordingsorgaan wel het handelen van het pensioenfondsbestuur te beoordelen. Daarom is kennis van de onderneming, cultuur en arbeidsvoorwaardelijke achtergrond binnen het verantwoordingsorgaan geboden. Het bestuur heeft in het Geschiktheidsplan nadere eisen gesteld aan de leden van het verantwoordingsorgaan. Tot slot heeft het bestuur in het Geschiktheidsplan een profiel opgesteld voor de Visitatiecommissie en een functiebeschrijving voor de pensioendirecteur opgenomen. 3.6 Gedragscode en nevenfuncties Algemeen Het pensioenfonds beschikte over een gedragscode die in 2008 was opgesteld aan de hand van de modelgedragscode van de pensioenkoepels. Het doel van de gedragscode is het bijdragen aan het transparant en integer handelen van bestuurders ten behoeve van al diegenen die bij het pensioenfonds belang hebben en het waarborgen van de goede naam en reputatie van het pensioenfonds als marktpartij. De gedragscode bevat onder meer regels over hoe een bestuurslid moet omgaan met vertrouwelijke informatie, voorwetenschap, relatiegeschenken en het vervullen van nevenfuncties bij andere ondernemingen en instellingen. 15

16 Naar aanleiding van ontwikkelingen heeft de Pensioenfederatie in 2014 de modelgedragscode aangepast, welke het bestuur van GE Pensioen heeft overgenomen. In 2016 heeft de Pensioenfederatie de modelgedragscode wederom aangepast. Enkele zaken zijn hierbij verduidelijkt en inconsistenties zijn aangepast. Ook is een algemene norm opgenomen met betrekking tot de term verbonden persoon. De procedure van goedkeuring is uniform gemaakt en tot slot is beschreven wie toezicht houdt op de werkzaamheden van de compliance officer van het pensioenfonds. Het bestuur van GE Pensioen heeft de wijzigingen doorgevoerd in haar eigen gedragscode, en deze op 18 november 2016 ter vergadering vastgesteld. De Gedragscode is in werking getreden op 8 december De uitvoeringsorganisatie en de vermogensbeheerder hanteren vergelijkbare gedragscodes Compliance officer en rapportage over 2017 Integriteit is één van de pijlers van goed pensioenfondsbestuur. Gedragstoezicht en integriteit vormen bij compliance de kernbegrippen. De compliance officer is belast met het toezicht op de naleving van de op grond van de gedragscode geldende bepalingen en wettelijke regelingen. Dit houdt onder meer in: toezien op de integriteit van het bestuur, externe adviseurs en leden van de toezichtscolleges en het verantwoordingsorgaan. De compliance officer verstrekt jaarlijks een rapportage aan het pensioenfondsbestuur. Paul Elion is compliance officer voor het pensioenfonds. Een belangrijk onderwerp dat door het bestuur behandeld is, waarbij de compliance officer betrokken is geweest, betrof de IRM-sessie uitbestedingsbeleid. In de zomer van 2016 heeft het bestuur besloten om voor het uitbestedingsrisico en het operationeel risico een hernieuwde risicoanalyse uit te voeren, in 2017 is hier gevolg aan gegeven en heeft het bestuur de risicoanalyse van het uitbestedingsrisico vastgesteld. Het uitbesteden van activiteiten aan derden kent aanzienlijke inherente risico s. Na een evaluatie van de controlemaatregelen die deze risico s mitigeren heeft het bestuur het restrisico beoordeeld als laag. Omdat het belangrijk is om de continuïteit van de bedrijfsvoering van toeleveranciers beter te bewaken, is besloten om op de grote dienstverleners (onder andere TKP, KBC en State Street) jaarlijks een controle te laten plaatsvinden op de financiële stabiliteit. In 2017 heeft het bestuur beveiligde adressen in gebruik genomen. Enerzijds is hiervoor gekozen omdat veel vertrouwelijke informatie per wordt uitgewisseld, anderzijds omdat het bestuur met een eigen -account zelfvoorzienend is. Vanuit compliance oogpunt is het daarnaast beter werkzaamheden voor de werkgever en het pensioenfonds nadrukkelijk te scheiden. Daarnaast is op deze wijze ook de archivering van ontvangen en verzonden mails eenvoudig te borgen. Uit de rapportages van de compliance officer over 2017 kan het volgende worden opgemaakt. Compliance binnen het pensioenfonds De compliance officer constateert dat het pensioenfondsbestuur in 2017 wederom goede stappen gezet heeft betreffende de verdere aanscherping van het onderwerp compliance binnen het pensioenfonds. Dit blijkt onder meer uit een actieve monitoring van het uitbestedingsbeleid, regelmatige review en analyse van bestaande en mogelijk nieuwe integriteitsrisico s, de voorbereidingen inzake de invoering van de nieuwe privacywetgeving (Algemene Verordening Gegevensbescherming) op 25 mei Gedragscodeverklaringen Alle medebeleidsbepalers hebben de Verklaring Gedragscode over 2017 ondertekend. Vastgestelde regelingen In 2016 zijn een aantal wettelijk vastgelegde regelingen definitief vastgesteld door het bestuur van het pensioenfonds. Het betreft de Klokkenluidersregeling, de Incidentenregeling en de Klachten- en Geschillenregeling. Daarnaast is het beleid Ongewenst Gedrag vastgelegd, behorende bij de Incidentenregeling. Voorzover nodig zijn deze regelingen in 2017 gepubliceerd op de website van het pensioenfonds. Incidenten en Klachten Er zijn gedurende 2017 bij de compliance officer een aantal incidenten gemeld voortkomend uit gedragstoezicht en integriteit. Eind 2016 was er sprake van een datalek. Er is binnen 72 uur een melding gedaan bij de Autoriteit Persoonsgegevens en er zijn acties ondernomen om een dergelijk datalek in de toekomst te voorkomen. Hiermee is het incident in januari 2017 afgehandeld. De compliance officer heeft erop toegezien dat de juiste externe toezichthouder hierover tijdig werd geïnformeerd. Een incident dat medio november 2017 gemeld is bij het pensioenfonds en per ultimo 2017 nog in behandeling was, is nog niet afgehandeld. Het betreft hier de melding van TKP dat de origineel getekende 16

17 uitvoeringsovereenkomsten bij de brand bij Reisswolf verloren zijn gegaan. Er zijn geen bijzondere onderzoeken uitgevoerd door de compliance officer naar vermeende gedragscode-typische of integriteit gedreven incidenten. Alle incidenten zijn opgenomen in het Incidentregister. Dit register is bijgewerkt en up to date. Er is gedurende 2017 één klacht gemeld bij de compliance officer. Deze klacht betrof geen integriteitskwestie. Een deelnemer heeft een klacht ingediend omdat hij het niet eens is met het omzetten van zijn pensioenaanspraken naar 67 jaar. De klacht is op verzoek van de compliance officer tijdig door het bestuur van het pensioenfonds in behandeling genomen. Per ultimo 2017 was de behandeling van de klacht nog niet afgerond. De klacht is in het Klachtenregister opgenomen. Dit register is bijgewerkt en up to date. Oneigenlijke beïnvloeding In 2017 zijn geen meldingen van verbonden personen gedaan bij de compliance officer dat zich pogingen tot oneigenlijke beïnvloeding hebben voorgedaan van verbonden personen, waaronder uitdrukkelijk de individuele bestuursleden en het pensioenbestuur als collectief vallen. Door de compliance officer zijn geen meldingen ontvangen van geschenken met een marktwaarde boven de in de Gedragscode vermelde grens. Ook zijn geen meldingen ontvangen van niet passende of niet aanvaardbare uitnodigingen of diensten. Nevenfuncties Geen van de verbonden personen heeft op grond van de Gedragscode een potentieel belangenconflict voortkomend uit een nevenfunctie gemeld, waaronder financiële of arbeidsvoorwaardelijke belangen in zakelijke dienstverleners of relaties van het fonds. Insider meldingen Aangaande privé beleggingstransacties door de insiders van het fonds zijn geen meldingen gedaan Nevenfuncties Er is uitvraag gedaan bij de bestuursleden inzake een opgave van het aantal nevenfuncties. Dit leidt tot het volgende overzicht per december 2017: Mw. Y.M.M. den Bakker, voorzitter lid Raad van Advies Opleiding Pensioen Executive van de Erasmus Universiteit (2 dagdelen per jaar) T.A. Sardar, bestuurslid geen nevenfuncties B. Vroegh, bestuurslid geen nevenfuncties M.C.J.W. Kruize, bestuurslid penningmeester Vereniging Scouting Jeanne d Arc Halsteren penningmeester Stichting Scouting Halsteren - Jeanne d Arc Halsteren ad interim penningmeester van Vereniging Popkoor You Name It! in Bergen op Zoom D. van Unnik, bestuurslid geen nevenfuncties M. Klomp, bestuurslid geen nevenfuncties S. Lousberg, bestuurslid penningmeester Oudervereniging van Basisschool Triangel in Linne J. van Zuuren, aspirant-bestuurslid bestuurslid voetbalvereniging SBC te Son en Breugel voorzitter Stichting Accommodatie SBC te Son en Breugel bestuurslid Stichting Goederen en Dienstenveiling te Son en Breugel voorzitter carnavalsvereniging De Krutjesrapers te Son en Breugel bestuurslid Stichting Oranjeviering te Son en Breugel A. Hollemans, aspirant-bestuurslid geen nevenfuncties 17

18 A. Snellen, directeur Raad van Toezicht vastgoedfondsen Syntrus Achmea Real Estate & Finance lid algemeen bestuur Pensioenfederatie voorzitter Special Consultation Board General Electric voorzitter Commissie Pensioenen Detailhandel Nederland / Eurocommerce lid Commissie Pensioenen VNO - NCW medeoprichter/eigenaar ZVVZ Verzekeringen lid Hoofd Bestuur Hoofdbedrijfschap Ambachten Penningmeester (onbezoldigd) Stichting Haarwensen lid RvC buurthuis de Dobbelsteen (coöperatie) Breda directeur / eigenaar MKB risicobeheer B.V., Breda directeur / eigenaar Verzuim Services B.V., Breda directeur d Hema B.V., Breda directeur / eigenaar Sancho B.V., Breda directeur / eigenaar Solar Benefits B.V., Breda voorzitter Bedrijfstakpensioenfonds Detailhandel, Utrecht voorzitter Onderlinge Waarborgmaatschappij Wave International bestuursvoorzitter van Stichting Pensioenopleidingen (SPO) G. Versluis, bestuursondersteuning directeur/eigenaar Crielaard & Partners B.V. bestuurslid toezichthoudend bestuur Stichting Bibliotheek en Cultuurpunt Altena P. Elion, compliance officer directeur / eigenaar Curemonte Legal Perspectives B.V. - Bergen op Zoom directeur / eigenaar Curemonte Holding B.V. - Bergen op Zoom lid RCBB - Regionale Commissie van Behandeling van Beheerszaken PKN - Brabant / Limburg secretaris Stichting Bergen op Zilver - Bergen op Zoom voorzitter Commissie Mediation en Integriteit VVD Regio Zuid - Brabant / Limburg / Zeeland 3.7 Geschillencommissie In artikel 18 van de statuten is een klachten- en geschillenregeling neergelegd. Ingeval van klachten of geschillen kunnen belanghebbenden zich wenden tot de klachtencommissie van het bestuur. Indien de klacht niet afdoende dan wel niet binnen een redelijke termijn is afgehandeld, bestaat de mogelijkheid om in beroep te gaan bij het bestuur. Deze regeling is nader uitgewerkt in het pensioenreglement. Er is een wettelijke Ombudsman Pensioenen, die als zodanig is erkend door het bestuur. Klachten en geschillen kunnen daar pas worden aangebracht nadat de genoemde klachten- en geschillenregeling is doorlopen. In 2017 zijn geen klachten ontvangen die geleid hebben tot een beroep bij het bestuur. Er is wel een klacht ontvangen die eind 2017 ter behandeling aan het bestuur is voorgelegd. Het betreft een bezwaar tegen het omzetten van de pensioenaanspraken naar 67 jaar in 2015 naar aanleiding van recente jurisprudentie over dit onderwerp. De Commissie Deskundigheid Bestuur heeft de klacht in behandeling en advies ingewonnen bij een extern juridisch bureau. Het bestuur zal in 2018 een besluit nemen op het bezwaar en dit terugkoppelen aan de deelnemer. Naast deze klacht zijn er nog drie klachten binnengekomen van twee verschillende personen in Er zijn twee klachten afgehandeld. Eén afgehandelde klacht betrof het niet heropenen van een verzoek tot waardeoverdracht; in verband met onderdekking van het overdragende pensioenfonds was het heropenen wettelijk niet mogelijk. Een andere afgehandelde klacht ging over de berekeningswijze van pensioenaanspraken in relatie tot uitruil. Aan de betrokkene is een uitleg gegeven over het UPO 2017 en is de rekenwijze van de uitruil toegelicht. Eind van het vierde kwartaal van 2017 is een vervolgklacht ontvangen, omdat de betrokkene een andere zienswijze op het uitruilen heeft. Deze klacht wordt beantwoord in het eerste kwartaal Statutenwijziging De statuten van het pensioenfonds zijn in 2017 niet gewijzigd. 18

19 4 Financiële positie en beleid in Financiële opzet en positie Dekkingsgraad De dekkingsgraad is een belangrijke maatstaf voor de financiële positie van een pensioenfonds. Het geeft het pensioenvermogen als percentage van de contante waarde van de pensioenverplichtingen weer. De dekkingsgraad kan wijzigen door diverse factoren, zoals de ontwikkeling van het beleggingsresultaat, verzekeringstechnische ontwikkelingen en de ontwikkeling van de rentetermijnstructuur. De beleidsdekkingsgraad is het gemiddelde van de laatste twaalf maandelijkse onderliggende dekkingsgraden. De actuele dekkingsgraad is in 2017 gestegen van 96,8% naar 107,8%. De beleidsdekkingsgraad (het 12-maandsgemiddelde van de dekkingsgraad) van het pensioenfonds bedraagt ultimo ,3%. Met ingang van 2016 dient de bepaling van de dekkingsgraad plaats te vinden inclusief de beleggingen en verplichtingen voor risico deelnemers. Deze wijziging heeft in 2017 geen effect op de dekkingsgraad. Effect premies Het resultaat op premie is in 2017 positief. De ontvangen premie is hoger dan de actuarieel benodigde premie. Het positieve resultaat is ontstaan door de solvabiliteitsopslag. Voor een verdere toelichting op het premiebeleid wordt verwezen naar paragraaf Financieringsbeleid. Effect beleggingsresultaat (inclusief renteafdekking) Het beleggingsresultaat wordt bepaald door het behaalde rendement te vergelijken met de toevoeging voor interest aan de technische voorzieningen. Deze toevoeging aan de technische voorzieningen vindt plaats op basis van de 1-jaarsrente uit de RTS van 31 december 2016, te weten -0,217%. Er is in 2017 (na aftrek kosten vermogensbeheer) een beleggingsrendement gerealiseerd van 7,5%. Dit zorgt voor een positief resultaat van 8,4% als gevolg van beleggingsopbrengsten. In de paragrafen Beleggingsbeleid en 5.2 Resultaten beleggingsportefeuille wordt een verdere toelichting gegeven op het beleggingsbeleid en het beleggingsresultaat. Effect rentetermijnstructuur voorziening pensioenverplichtingen De voorziening pensioenverplichtingen wordt gewaardeerd op marktwaarde op basis van de rentetermijnstructuur (RTS). Iedere maand wordt deze door DNB gepubliceerd. Een lagere (hogere) rentetermijnstructuur betekent een hogere (lagere) voorziening. De waardering van de verplichtingen daalden door de stijgende RTS, met als gevolg een positief effect op de dekkingsgraad. Deze RTS wordt per maand vastgesteld door de DNB. Het reguliere RTS-effect is positief (1,9%-punt). Effect overige (incidentele) mutaties technische voorzieningen Er is in het verslagjaar geen sprake van overige mutaties technische voorzieningen. Vereist eigen vermogen Het vereist eigen vermogen eind 2017 is 30,0% (2016: 28,6%) van de voorziening pensioenverplichtingen en is volgens de DNB-richtlijn gebaseerd op de risico s van de strategische beleggingsportefeuille. Indien % % Dekkingsgraad 1 januari 96,8 97,1 Effect premies 1,0 1,2 Effect beleggingsresultaat (inclusief renteafdekking) 8,4 9,5 Effect wijziging rentetermijnstructuur voorziening pensioenverplichtingen 1,9-11,3 Effect toeslagverlening 0,1 - Effect op overige (incidentele) mutaties technische voorzieningen 0,0 1,2 Effect overige oorzaken -0,4-0,9 Dekkingsgraad 31 december 107,8 96,8

20 het vereist eigen vermogen zou worden bepaald op basis van de feitelijke portefeuille per ultimo 2017, dan zou het vereist eigen vermogen hoger zijn uitgekomen (32,3%). Het verschil wordt voornamelijk veroorzaakt door het renterisico. Herstelplan Het pensioenfonds heeft in de eerste helft van 2017 een nieuw herstelplan ingediend bij de toezichthouder. De toezichthouder heeft het herstelplan goedgekeurd. Het herstelplan laat zien dat, gegeven de wettelijk voorgeschreven manier van berekenen, het pensioenfonds verwacht dat het binnen de wettelijke hersteltermijn een beleidsdekkingsgraad heeft die ten minste gelijk is aan het vereist eigen vermogen. Het herstel wordt in het herstelplan gerealiseerd uit het overrendement en de premie. Aanvullende maatregelen zijn, binnen de kaders van het herstelplan, niet nodig om uit herstel te komen. Op basis van het ingediende herstelplan zal het pensioenfonds ultimo 2022 geen reservetekort meer hebben. In 2017 heeft de dekkingsgraad zich ten opzichte van het herstelplan als volgt ontwikkeld: Verwacht (in %) Werkelijk (in %) Dekkingsgraad per 31 december ,8 96,8 Premie 1,1 1,0 Sturingsmiddeleverlening Toeslag- 0,0 0,1 Beleggingen 4,1 8,4 Rentetermijnstructuur 0,0 1,9 Overige Effect van uitkeringen, kosten, kanssystemen en waardeoverdrachten. 0,1-0,4 Dekkingsgraad per 31 december ,1 107,8 Vereiste dekkingsgraad (vereist eigen vermogen) 127,4 130,0 In maart 2018 is dit herstelplan geactualiseerd. Dit herstelplan is nog niet goedgekeurd door DNB. Volgens het nieuwe herstelplan zal de beleidsdekkingsgraad in 2022 weer boven de vereiste dekkingsgraad uitkomen. Haalbaarheidstoets, premiebeleid en herstelkracht Jaarlijks voert het pensioenfonds een haalbaarheidstoets uit. Deze is in juni 2017 ingediend bij DNB. De eerste keer dat de haalbaarheidstoets wordt uitgevoerd heet een zogenaamde aanvangshaalbaarheidstoets. Deze toets moet alleen herhaald worden als het deelnemersbestand of het beleggingsbeleid ingrijpend aangepast wordt. Daarnaast moet het pensioenfonds jaarlijks een haalbaarheidstoets uitvoeren en de uitkomsten toetsen aan de uitkomsten van die aanvangshaalbaarheidstoets. Ook moet het pensioenfonds laten zien dat het afgesproken premiebeleid reëel en haalbaar is, en dat het pensioenfonds voldoende herstelkracht heeft vanuit het niveau van het MVEV. De uitkomsten van de haalbaarheidstoets zijn getoetst aan de risicohouding op lange termijn. De uitkomsten laten het volgende zien: Ondergrenzen vanuit beleid Uitkomsten haalbaarheidstoets Totaal vanuit actuele situatie Vanuit feitelijke positie 90% 100,3% Afwijking 15% 4,7% De door het pensioenfonds vastgestelde beleidsgrenzen voldoen aan de uitkomsten van de aanvangshaalbaarheidstoets. Premiebeleid Het pensioenfonds is met de sociale partners overeengekomen dat de feitelijke premie gelijk is aan de kostendekkende premie. Er kan sprake zijn van herstelpremies en premiekorting. De premiekorting past 20

21 binnen de eisen die het nftk daaraan stelt. De premie zal daardoor bij situatie van dekkings- of reservetekort altijd bijdrage aan herstel van de dekkingsgraad. Herstelkracht Uit aparte berekeningen van de haalbaarheidstoets moet blijken dat het pensioenfonds voldoende herstelcapaciteit heeft. Voor het aantonen van voldoende herstelcapaciteit dient een dekkingsgraadsjabloon te worden doorgerekend, met als start het MVEV. 4.2 Beleid en beleidskeuzes Het bestuur heeft beleid ontwikkeld op het gebied van financiering, beleggingen en toeslagen om de risico s en de financiële positie van het pensioenfonds te beheersen. Bij het maken van beleidskeuzes worden de belangen van alle belanghebbenden evenwichtig afgewogen. Het beleid moet worden uitgevoerd binnen de kaders van de pensioenovereenkomst zoals die overeengekomen is tussen werkgevers en werknemers Toeslagbeleid Toeslagverlening Richtlijnen toeslagverlening: De pensioenaanspraken voor actieve deelnemers worden aangepast aan de cao-lonen per uur inclusief bijzondere beloningen voor Particuliere bedrijven. De pensioenaanspraken voor gewezen deelnemers en pensioenrechten voor pensioengerechtigden worden, voor zover de financiële positie van het pensioenfonds dit toelaat, aangepast aan de consumentenprijsindex alle huishoudens. Alle toeslagen worden gefinancierd uit premie. Voor de gewezen en pensioengerechtigden is de toeslag voorwaardelijk. Voor zover de premie voor toeslagen niet wordt gebruikt voor toeslagverlening, wordt een voorziening voor nog niet toegekende indexaties gevormd. Deze voorziening telt niet mee voor de dekkingsgraad. Inhaalindexaties worden onttrokken aan deze voorziening. Gemiste indexatie wordt ingehaald zodra de dekkingsgraad boven de 110% ligt en de indexatieambititie voor het lopend jaar volledig is toekend. Omdat de inhaaltoeslagen worden gefinancierd uit de voorziening voor niet toegekende indexaties wordt hiermee voldaan aan de eisen voor toekomstbestending indexeren. Toeslagen worden gegeven op grond van een toekomstbestendige toeslagverlening. Dit houdt in dat er vermogen boven een beleidsdekkingsgraad (BDG) van 110% moet zijn om een bepaalde toeslag levenslang, samengesteld, te kunnen geven. Als dat zo is, dan mag het eerste jaar deze toeslag gegeven worden op de opgebouwde pensioenaanspraken en pensioenrechten. In het volgende jaar moet de toetsing van het vermogen boven 110% weer worden uitgevoerd. Een toeslag kan worden toegekend vanaf een beleidsdekkingsgraad van 110%. De BDG die leidend is voor de bepaling van de toeslag is de laatst bekende BDG voor de vergadering waarin de toeslag wordt vastgesteld. Bij een BDG tussen 110% en de grens die nodig is voor toekomstbestendige toeslagverlening kan een evenredige toeslag worden toegekend. De evenredige toeslag wordt berekend op basis van de BDG. Op de werkelijke CPI in dat jaar wordt dan evenredig gegeven. Inhaaltoeslag kan vanaf een BDG boven de grens die nodig is voor toekomstbestendige (en boven VEV-niveau) toeslagverlening gegeven worden. Het bestuur heeft de discretionaire bevoegdheid om van de berekende toeslag af te wijken. Inhaaltoeslag De verjaringstermijn van niet verleende toeslagen is tien jaar. De inhaaltoeslagen worden volgens het gesloten systeem toegekend. De kosten van de inhaaltoeslagen mogen in enig jaar niet meer bedragen dan 20% van het vermogen wat aanwezig is boven de TB-Toeslaggrens. Bij het inhalen wordt het fifo systeem toegepast, dat wil zeggen dat de oudste jaargang eerst wordt hersteld. Hierbij geldt dat een korting beschouwd wordt als negatieve toeslag. Het bestuur heeft in de bestuursvergadering van 17 november 2017 besloten, gezien de toen bekende beleidsdekkingsgraad van 99,8%, de onvoorwaardelijke door de werkgever gefinancierde - toeslag voor de actieve deelnemers van 1,56% wel toe te kennen, maar de voorwaardelijke voor slapende deelnemers (1,45%) niet. Onder de nftk geldt dat bij een beleidsdekkingsgraad lager dan 110% geen toeslag mag worden verleend. Boven 110% geldt de toeslagregel die stelt dat er genoeg vermogen beschikbaar moet zijn om de nu te verlenen toeslag naar verwachting ook in de toekomst te kunnen realiseren. De 21

22 toekomstbestendig indexeren (TBI)-grens is de beleidsdekkingsgraad waarbij het pensioenfonds volledig mag indexeren. Het pensioenfonds ontvangt premie voor toeslag en de toeslag voor actieven wordt onvoorwaardelijk verleend. Zo kan het pensioenfonds toch toeslag aan actieve deelnemers verlenen bij een lagere beleidsdekkingsgraad dan 110%. De totale cumulatieve achterstand van de slapende deelnemers en gepensioneerden bedraagt 2,12%. Dit bestaat uit de gemiste toeslag van 2015 (0,60%), de gemiste toeslag van 2016 (0,07%) en de gemiste toeslag van 2017 (1,45%) Financieringsbeleid Financieringssysteem en ABTN Voor het premie- en toeslagbeleid is een aantal vermogensposities van belang. De volgende grenzen worden onderscheiden: minimaal vereist vermogen: de dekkingsgraad behorend bij het minimaal vereist vermogen is gelijk aan 104,2% van de voorziening pensioenverplichtingen; vereist vermogen: het vereist vermogen is het vermogen dat nodig is om te bewerkstelligen dat met een zekerheid van 97,5% wordt voorkomen dat binnen een jaar het eigen vermogen negatief wordt. De dekkingsgraad behorend bij het vereist vermogen bedraagt ultimo ,0%. Indien de vermogenspositie van de stichting op zes achtereenvolgende jaarultimo meetmomenten lager is dan het minimaal vereist eigen vermogen, moeten de aangesloten ondernemingen een aanvullende vermogensdotatie doen om de dekkingsgraad op het minimaal vereist eigen vermogen te brengen. Een aanvullende vermogensdotatie wordt uiterlijk binnen een maand na de vaststelling van de jaarrekening door het bestuur vastgesteld, gehoord de actuaris van de stichting. De door het pensioenfonds te ontvangen premie wordt actuarieel berekend op individuele basis. Uitgangspunt daarbij is dat de opgebouwde rechten steeds zijn af gefinancierd. De verhoging van de aanspraken als gevolg van toeslagverlening wordt af gefinancierd door middel van koopsommen. Naast deze premie worden voor de dekking van de partnerpensioenen op risicobasis en de arbeidsongeschiktheidsverzekeringen risicopremies voldaan. Tevens bevat de premie een solvabiliteitsopslag welke bestemd is voor het herstellen c.q. op peil houden van de dekkingsgraad. De feitelijke premie in 2017 is gelijk aan de kostendekkende premie. De kostendekkende premie over 2017 bedraagt 20,2 miljoen (2016: 15,3 miljoen). De feitelijke premie bedraagt in 2017 tevens 20,2 miljoen (2016: 15,3 miljoen). De kostendekkende- en feitelijke premie ligt in 2017 hoger door de sterk gestegen inflatie. Als gevolg hiervan zijn de toeslagkoopsommen voor actieven en inactieven sterk toegenomen. In de berekening van de feitelijke premie wordt uitgegaan van een financiering op basis van een kapitaaldekkingssysteem en financiering op basis van risicopremies. De toename van de pensioenaanspraken in het boekjaar wordt gefinancierd door middel van een per individu bepaalde actuariële koopsom. Voor actieve deelnemers worden risicopremies vastgesteld voor het nabestaandenpensioen, wezenpensioen en arbeidsongeschiktheidspensioen (premievrijstelling bij arbeidsongeschiktheid en WIA-excedentpensioen). Premies Voor 2017 is de premie als volgt berekend: pensioenpremie: wordt individueel bepaald voor de pensioenopbouw in 2017 over het salaris onder aftrek van de franchise ( ). premie WIA-excedent: 2,75% van de verzekerde uitkering. Exit-bepaling in de uitvoeringsovereenkomst Indien en nadat een onderneming al dan niet als gevolg van een overdracht de status van aangesloten onderneming verliest, is deze onderneming aan het pensioenfonds een eenmalige bijdrage verschuldigd. Deze bijdrage dient ter dekking van de lasten inzake toekomstige toeslagverlening aan de gewezen deelnemers die op het moment van het laatst vastgestelde jaarwerk waarop de onderneming niet langer kan worden aangemerkt als aangesloten onderneming, in dienst zijn van deze onderneming. In 2017 heeft GE Water & Process Technologies BV haar activiteiten in Nederland gestaakt. Voor deze groep deelnemers vindt geen verdere pensioenopbouw plaats in het pensioenfonds en de onderneming dient een exit-bedrag te storten voor toekomstige toeslagverlening aan gewezen deelnemers. Dit exitbedrag is in 2018 door GE Water & Process Technologies BV betaald. 22

23 Bijstorten werkgever Als zowel de actuele als de beleidsdekkingsgraad op zes achtereenvolgende jaar ultimo meetmomenten in het herstelplan lager zouden zijn dan de minimaal vereiste dekkingsgraad, is de bijstortingsverplichting van kracht. Het bestuur heeft deze werkwijze in de bestuursvergadering van 20 november 2015 vastgelegd en verwoord in ABTN en addenda op de uitvoeringsovereenkomsten. Dit is overeenkomstig met de algemene richtlijnen voor het toepassen van pensioenverlagingen voor pensioenfondsen waarbij er geen bijstortverplichting is afgesproken. Ook bij die pensioenfondsen wordt een pensioenverlaging pas doorgevoerd als na zes meetmomenten de minimaal vereiste dekkingsgraad niet wordt bereikt is het vierde meetmoment Beleggingsbeleid De beleggingscommissie heeft gedurende het jaar 2017 bijzondere aandacht gehad voor een drietal belangrijke onderwerpen: Het verschil tussen de ex-ante renteafdekking (verwachting) en de ex post renteafdekking (werkelijkheid). Afgelopen jaar zijn er verschillen geweest tussen de verwachte renteafdekking en verwerkelijke renteafdekking. De verschillen zijn verklaarbaar omdat het pensioenfonds gekozen heeft om de beleggingsportefeuille op basis van obligaties in te vullen en niet op basis van derivaten. De waarde van de verplichtingen zijn afhankelijk van de swaprente terwijl de beleggingen gewaardeerd worden op basis van de obligatie rente. De afgelopen tijd zijn er voornamelijk door het ECB beleid andere bewegingen te zien tussen de obligatie rente en de swap rente. Het bestuur accepteert dit verschil maar vindt het belangrijk om dit goed te monitoren. DNB heeft een aantal aanbevelingen gedaan voor de valuta afdekking bij pensioenfondsen. Het bestuur heeft de aanbevelingen bekeken en op basis daarvan zal de vastlegging van het valutabeleid en monitoring uitgebreid worden. De beleggingscommissie heeft het product hypotheken bekeken. Op basis van de status van en toekomstdiscussie is besloten om nog geen allocatie naar hypotheken te maken. Wel is besloten dit het product hypotheken mee te nemen in de ALM studie in 2018 en dit onderwerp in de loop van 2018 opnieuw te agenderen. De verwachting was dat vanaf 3 januari 2018 voor valutatermijncontracten het storten van dagelijks onderpand verplicht werd. De beleggingscommissie is hier druk mee geweest. Eind 2017 bleek dat het dagelijks storten van onderpand voor pensioenfondsen uitgesteld werd. In 2018 zal hier definitief bepaald worden of het dagelijks storten van onderpand verplicht gaat worden voor pensioenfondsen. Begin 2017 heeft de beleggingscommissie de vermogensbeheerder en custodian geëvalueerd. Een gesprek met de custodian is voor 2018 ingepland. Strategisch beleggingsbeleid Het pensioenfonds heeft besloten dat, ondanks het feit dat de pensioenverplichtingen zich situeren op langere termijn, de wil bestaat de risico s te beperken (met speciale aandacht voor afdekken van het renterisico) en te streven naar stabiele pensioenpremies. De eerste en belangrijkste investeringsdoelstelling van het pensioenfonds is het kunnen blijven betalen van de nominale pensioenverplichtingen. Als tweede doelstelling wordt er naar gestreefd dat de minimaal vereiste dekkingsgraad wordt bereikt. Bovendien heeft zij vastgesteld dat zij de volgende principes naleeft: Geen tactische vermogensallocatie, alleen natuurlijk verloop; Geen valutarisico voor de belangrijkste valuta. Het bestuur heeft het beleggingsbeleid op basis van passief beleid in te richten. De motivatie hiervoor ligt in het feit dat voor het bestuur, de beleggingsresultaten van een actief beleid niet tot gewenste resultaten (meerwaarde) hebben geleid die de additionele kosten van dit actief beleid kunnen verantwoorden. De strategische beleggingsmix is als volgt: Doel Minimum Maximum Matching portfolio Government bonds (Euro) 35% 30% 50% Investment Grade Senior Credits 15% 0% 20% (Euro) Return portfolio Developed Markets Equity 43,5% 33% 53% Emerging Markets Equity 6,5% 0% 11% Cash 0% 0% 5% 23

24 Bovendien wordt de volgende rebalancing-politiek aangehouden: Funding ratio < MVEV Buy-and-hold, echter de nieuwe geïnde premies worden geïnvesteerd in de 50% Matching portfolio en 50% in de Return portfolio MVEV VEV Constante mix van 50% Matching portfolio en 50% Return portfolio. Nieuwe premies worden geïnvesteerd in de ondergewaardeerde categorie. Indien nodig worden buy-andsell transacties uitgevoerd om de constante mix te bereiken. > VEV Indien de Matching portfolio = pensioenverplichtingen kan het bestuur beslissen om een strategie in te voeren om de financiersgraad te beschermen tegen dalingen dit op basis van opties of een verzekering. Gezien de overtuigingen van het pensioenfonds en haar sponsor GE corporate heeft het pensioenfonds voor haar beleggingsbeleid in aandelen in ontwikkelde markten gekozen voor een beleggingsstrategie waarbij binnen de MSCI World benchmark wordt gekozen voor die aandelen die het best presteren op ESG (Environmental, Social & Governmental) criteria. Dit primair vanuit een rentmeester optiek met de aanname dat de hogere kosten, door de selectie van best in class aandelen, niet tot lagere rendementen en wellicht uiteindelijk tot hogere totaal rendementen zullen leiden. 4.3 Uitvoeringskosten Het pensioenfonds probeert een zo volledig en transparant mogelijk overzicht te geven van de uitvoeringskosten Pensioenbeheerkosten (in euro per deelnemer, actief en uitkerend) Netto vermogensbeheerkosten (in % van het gemiddeld belegd vermogen) 0,19% 0,20% Transactiekosten (in % van het gemiddeld belegd vermogen) 0,00% 0,00% De pensioenfederatie maakt een onderscheid tussen de volgende vier kostensoorten: Algemene kosten De algemene kosten betreffen kosten die niet direct toegerekend kunnen worden aan de pensioenuitvoering of vermogensbeheer. Deze kosten betreffen kosten voor bestuur en commissies, externe adviseurs en toezichthouders. De algemene kosten worden pro rato verdeeld over pensioenuitvoeringskosten en vermogensbeheerkosten. Voor het pensioenfonds geldt dat de algemene kosten niet verdeeld zijn. De reden hiervoor ligt in het feit dat de vermogensbeheerkosten binnen de beleggingsportefeuille ook niet geheel inzichtelijk zijn. Uitvoeringskosten pensioenbeheer Deze kosten betreffen de integrale kosten voor pensioenbeheerdienstverlening van TKP. Verder bestaan de kosten van pensioenbeheer uit communicatiekosten, accountantskosten, actuariskosten en toegerekende algemene kosten. De pensioenuitvoeringskosten worden gerapporteerd in euro s per deelnemer, waarbij het aantal deelnemers de som is van het aantal actieve deelnemers en gepensioneerden. Er is geen sprake van kosten inzake herverzekering en van kosten die door de werkgever worden gedragen. In deze kosten zitten geen schattingselementen. De pensioenbeheerskosten per deelnemer zijn hoger ten opzichte van Op totaalniveau zijn deze kosten met bijna 256 duizend gestegen door met name hogere advieskosten, bestuurskosten en kosten van de pensioendirecteur. Ook is het aantal actieve deelnemers en uitkeringsgerechtigden gestegen met 12 ten opzichte van

25 Kosten van vermogensbeheer Het bedrag van 664 duizend dat in de staat van baten en lasten is opgenomen, betreft alle (direct en indirect) door het pensioenfonds betaalde vermogensbeheerkosten. Onder vermogensbeheerkosten vallen: Directe vermogensbeheerkosten De directe vermogensbeheerkosten bestaan uit de volgende posten: Dienstverlening integraal balansbeheerder: - Beheervergoeding: Dit is een vaste beheervergoeding voor het operationeel vermogensbeheer per tijdsperiode die onafhankelijk is van de prestatie. - Indien van toepassing: performance fee: Dit is een prestatieafhankelijke vergoeding voor het verslaan van de benchmark - Vergoeding advies, administratie en rapportage: Dit is de vergoeding voor de integrale dienstverlening conform de uitbestedingsovereenkomst. Overige directe kosten: Dit betreft onder andere de kosten van dienstverlening derivaten en de kosten van het maatschappelijk verantwoord beleggen beleid. Indirecte vermogensbeheerkosten De indirecte vermogensbeheerkosten bestaan uit kosten die worden gemaakt binnen de onderliggende beleggingsfondsen. Deze bestaan uit de volgende posten: Beheervergoeding externe managers: Dit is een (basis) vergoeding per tijdsperiode die onafhankelijk is van de prestatie. Performance fee externe managers: Dit is een prestatieafhankelijke vergoeding voor het verslaan van de benchmark door een manager. Overige kosten: Dit betreft onder andere de vergoeding van de bewaarbank, administratiekosten, accountantskosten en juridische kosten. De algemene kosten van het pensioenfondsbestuur, waaronder kosten van toezicht en de overige kosten zoals accountantskosten en juridische kosten zijn niet toegerekend aan de kosten vermogensbeheer. Vermogensbeheerkosten (in euro) Aandelen Vastrentende waarden Totaal KBC beheerloon obligaties KBC beheerloon aandelen State Street kosten obligaties State Street kosten aandelen State Street kosten algemeen Totaal vermogensbeheerkosten Vermogensbeheerkosten (% gemiddeld belegd vermogen) Aandelen Vastrentende waarden Totaal Vermogensbeheerkosten (in euro) Gemiddeld belegd vermogen (in euro) Totaal vermogensbeheerkosten* 0,13% 0,07% 0,19% * Het percentage van de totale vermogensbeheerkosten wijkt af van de som van het percentage van de vermogensbeheerkosten van de beleggingscategorieën door een afrondingsverschil. Transactiekosten Deze kosten betreffen de toe- en uittredingsvergoedingen van de beleggingsfondsen, de transactiekosten van discretionaire portefeuilles en de derivatentransacties. Deze kosten zijn in het gerapporteerde rendement verwerkt. Transactiekosten in beleggingsfondsen zijn wel onderdeel van het rendement, maar worden niet apart gespecificeerd. Deze specificatie is met de huidige gegevens niet nader te bepalen. 25

26 5 Risicoverslaglegging 5.1 Risicoprofiel Doelstelling Het pensioenfonds streeft naar welvaartsvaste pensioenaanspraken voor actieve deelnemers, waardevaste pensioenaanspraken voor gewezen deelnemers en waardevaste pensioenrechten voor gepensioneerden. Doel van het pensioenfonds hierbij is het beheersen van belangrijke risico s die de doelstellingen van het pensioenfonds kunnen bedreigen. De mate waarin het pensioenfonds bereid is risico s (risicobereidheid) te lopen, is bepaald op basis van de missie, visie, strategische doelstellingen en de geformuleerde en met de sociale partners afgestemde risicohouding. Risicobereidheid De werkgever geeft verregaande zekerheden af, zowel voor de nominale aanspraken als voor de toeslagen (bijstortverplichting en onvoorwaardelijke indexatie). In de keuzes voor het bereiken van de strategische doelstellingen speelt dit een belangrijke rol. Vooral of wellicht zelfs uitsluitend de risicobereidheid van de werkgever wordt hiermee immers leidend, bijvoorbeeld bij keuzes rondom de aanvangshaalbaarheidstoets. Risico-identificatie Door het bestuur is, begeleid door een extern adviseur, een uitgebreide FIRM-analyse (Financiële Instellingen Risicoanalyse Methode) uitgevoerd. Deze analyse is, onder begeleiding van de compliance officer, in 2015 opgepakt en vernieuwd. Dit is in aanzet voorbereid door de risicocommissie en vervolgens uitgevoerd door het bestuur. In 2017 is deze analyse niet gewijzigd ten opzichte van 2015 en De financiële zekerheden door de werkgevers gesteld, de transparante administratieve context en het eenvoudige beleggingsbeleid vormen een omgeving waarin het pensioenfonds, relatief ten opzichte van veel andere pensioenfondsen, beperkt risico s loopt. Daar bovenop is GE een kapitaalkrachtige sponsor. De geaggregeerde uitkomsten van deze vernieuwing van de FIRM-analyse is hieronder gegeven: Risico Gemiddelde inherente risicoscore (R) Gemiddelde beheersingsscore (B) Netto risico (R + B)/2 Netto risico acceptabel j/n Matching 1,8 1,3 1,6 j Markt 1,8 1,7 1,8 j Krediet 1,0 26 Niet gescoord; niet relevant Verzekeringstechnisch 1,8 1,6 1,7 j Omgeving 1,7 1,4 1,6 j Operationeel 2,4 1,6 2,0 j Uitbesteding 2,5 1,2 1,9 j IT 1,7 1,7 1,7 j Integriteit 1,1 1,5 1,3 j Juridisch 1,6 1,2 1,4 j Management 1,4 j Organisatie 1,5 j Totaal score 1,8 1,5 1,7 j Solvabiliteitsbeheer 1,3 j Scores kunnen variëren van 1 (laag risico) tot 4 (hoog risico) waarbij scores boven de 2,5 als onaanvaardbaar worden bestempeld. Het bestuur heeft zijn beleid verwoord in de Actuariële en Bedrijfstechnische Nota (ABTN). Onderstaand wordt een nadere toelichting gegeven op de voornaamste niet-financiële en verzekeringstechnische risico s die door het bestuur zijn onderkend, alsmede op het beleid van het bestuur voor het mitigeren van deze risico s. j

27 Het bestuur is zich bewust van de risico s die het pensioenfonds loopt en besteedt in toenemende mate aandacht aan risicobeleid en beheersing en zal deze lijn in 2018 voortzetten. 5.2 Voornaamste risico s van het pensioenfonds De risico s met de hoogste netto scores zijn het operationele risico, het uitbestedingsrisico en het markt risico. In 2017 heeft zich een combinatie van deze risico s voorgedaan. In dit hoofdstuk worden deze risico s besproken en de wijze waarop het bestuur is omgegaan met de voorgedane risico s. Operationeel risico Operationeel risico is het risico dat optreedt bij de uitvoering van het pensioen- en vermogensbeheer, bestuursondersteuning en de integrale advisering van het pensioenfonds inzake het beleid op communicatie-, juridisch, fiscaal, actuarieel en beleggingsterrein. Dit heeft betrekking op de continuïteit, integriteit en kwaliteit van de dienstverlening. Het pensioenfonds heeft de genoemde werkzaamheden uitbesteed. Het bestuur heeft zich ten doel gesteld r naar een renteafdekking op marktwaarde te streven van 50%. Met behulp van frequente volledige rapportages is het bestuur in staat om de renteafdekking (zowel exante als ex post) te monitoren en waar nodig over te gaan tot bijsturen. In 2017 werd geconstateerd dat een intra-maand valutarisico werd gelopen. Het bestuur heeft besloten dit risico expliciet door KBC te laten rapporteren om, aan de hand van deze informatie nader te bepalen hoe verder met dit risico om te gaan. In 2017 is naast ex ante risico-metingen ook gecontroleerd hoe de afdekkingen ex post hebben uitgepakt. Dit wordt vanaf nu ieder kwartaal aan het bestuur gerapporteerd. Ook deze informatie zal worden gebruikt om in de toekomst te bepalen of dit risico aanvaardbaar is of dat het bestuur hierop moet acteren. Het operationeel risico wordt gemonitord door het bestuur, waarbij het bestuur van mening is dat door de ingezette beheersmaatregelen en de laatste aanpassingen aan de wet- en regelgeving doorgevoerd in 2016 het risico als laag gekwalificeerd kan worden. Uitbestedingsrisico Uitbestedingsrisico is het risico dat de continuïteit, integriteit en/of kwaliteit van de aan derden uitbestede werkzaamheden, dan wel door deze derden ter beschikking gestelde apparatuur en personeel worden geschaad. Het pensioenbeheer is uitbesteed aan TKP. Het uitbestedingsrisico wordt gemitigeerd door de afspraken (kwaliteitseisen) in de uitvoeringsovereenkomst en de daaraan verbonden Service Level Agreement (SLA). Het bestuur beoordeelt jaarlijks de kwaliteit van de uitvoering door middel van performancerapportages, SLA-rapportages, In Control Statement en onafhankelijk getoetste interne beheersingsrapportage (ISAE3402-rapportage). Deze laatste rapportage geeft inzicht in de wijze van beheersing van de operationele risico s en geeft aan of de uitvoerder in control is. Het vermogensbeheer was in 2017 uitbesteed aan KBC en Robeco. Met de vermogensbeheerders zijn overeenkomsten gesloten waarin onder meer de beleggingsrichtlijnen en de overeengekomen rapportages zijn vastgelegd. De afspraken zijn opgenomen in een SLA. Van KBC heeft het bestuur een ISAE3402 type II-rapport ontvangen over de periode van 1 oktober 2016 tot en met 30 september Het rapport is door een externe accountant PwC gecertificeerd. Over de periode van 1 oktober 2017 tot en met 31 december 2017 is door KBC een confirmatie letter verstrekt aan het bestuur van het pensioenfonds waarin staat dat er geen significante veranderingen hebben plaatsgevonden na oplevering van het ISAE3402 type II-rapport. De custody en beleggingsadministratie van het pensioenfonds is uitbesteed aan State Street Corporation. Het pensioenfonds heeft over de periode 1 oktober 2016 tot en met 30 september 2017 een SSAE 16- rapport van State Street Corporation ontvangen. Het rapport is door een externe accountant Ernst & Young gecertificeerd. Over de periode 1 oktober 2017 tot en met 31 december 2017 is door State Street Corporation een confirmatie letter verstrekt aan het bestuur van het pensioenfonds waarin staat dat er geen significante veranderingen hebben plaatsgevonden na oplevering van het SSAE 16 rapport. 27

28 Marktrisico Marktrisico is het risico als gevolg van het blootstaan aan wijzigingen in marktprijzen van verhandelbare financiële instrumenten. Voor het pensioenfonds heeft dit risico betrekking op de portefeuille zakelijke waarden (aandelen). Het risico van de vastrentende waarden valt onder het renterisico. Het bestuur heeft zich ten doel gesteld te streven naar een renteafdekking op marktwaarde van 50%. De volatiliteit van de markt bleek echter zo groot dat geplande investeringen in de matching (obligatie) portefeuille, om tot deze afdekking te komen op basis van de re-balancing richtlijnen, belegd moesten worden in de aandelen portefeuille. Dit betreft een marktrisico. Het bestuur heeft onder begeleiding van haar adviseur vermogensbeheer besloten om niet over te gaan op het inzetten van swaps (wat door toenemende complexiteit een extra risico zou introduceren) of het versneld omzetten van korte obligaties naar lange obligaties (wat tot extra kosten zou leiden). Ook zijn, zoals aangegeven, de rapportage vereisten aangescherpt en uitgebreid. In dit proces is extra gehoor gegeven aan de visie van de werkgeversdelegatie in het bestuur teneinde te borgen dat de partij die deze risico s uiteindelijk draagt zich kon vinden in deze gekozen richting. Daarnaast is het groeipad onafhankelijk gemaakt van premiestortingen zodat volatiliteit en de daarmee gepaard gaande re-balancing geen invloed meer zou hebben op het behalen van de renteafdekking binnen de nieuw vastgestelde termijn. Het bereiken van 50% renteafdekking in een periode waarin het fonds een dekkingsgraad op marktwaarde van onder de 100% heeft blijkt nieuwe risico's met zich mee te brengen. Swaps als instrument kan technisch een oplossing zijn maar het introduceren van dit, voor het fonds nieuwe instrument brengt een risicovolle dynamiek met zich mee. Strikt blijven sturen op 50% afdekking met een bandbreedte van 5% vergroot curve-risico's. Het fonds heeft na uitgebreide analyse en vergelijking van risico s in 2016 besloten om in situatie van onderdekking de bandbreedte te vergroten naar 10%. De beleggingen in aandelen vinden wereldwijd plaats. Door de spreiding binnen de portefeuille (diversificatie) wordt het prijsrisico gedempt en dat is daarmee één van de belangrijkste mitigerende beheersmaatregelen. Daarnaast is de 3-jaarlijkse ALM-studie een belangrijk beheersingsinstrument om vast te stellen of gekozen portefeuille met zakelijke waarden voldoet aan de gewenste risico versus rendementsafweging. 5.3 Overige risico s Matching- en Renterisico Het pensioenfonds dient de verplichtingen conform de Pensioenwet te waarderen op de rekenrente zoals deze wordt gepubliceerd door de Toezichthouder DNB. Hierdoor wordt standaard een renterisico voor het pensioenfonds geïntroduceerd, waarbij een stijgende rekenrente de verplichtingen in waarde laat dalen, hetgeen gunstig is voor de dekkingsgraad van het pensioenfonds en omgekeerd. Op balansdatum is de duratie van de beleggingen aanzienlijk korter dan de duratie van de verplichtingen. Er is derhalve sprake van een zogenaamde 'duratie-mismatch'. Dit betekent dat bij een rentestijging de waarde van beleggingen minder snel daalt dan de waarde van de verplichtingen (bij toepassing van de actuele marktrentestructuur); waardoor de dekkingsgraad zal stijgen. Bij een rentedaling zal de waarde van de beleggingen minder snel stijgen dan de waarde van de verplichtingen, waardoor de dekkingsgraad daalt. Het bestuur beseft de impact van het renterisico en heeft een strategisch beleggingsplan vastgesteld, waarin het beleid ten opzichte van de risico's benoemd en gekwantificeerd is. In 2013 is besloten om toe te werken naar 50% afdekking van het economische renterisico van de verplichtingen. Ultimo 2017 is circa 46,3% afgedekt op basis van marktwaardering. Dit valt binnen de nieuw vastgestelde bandbreedte van 10% bij onderdekking maar ook binnen de 5% marge. Naast financiële risico s loopt het pensioenfonds ook niet-financiële risico s die het behalen van de doelstellingen kunnen bedreigen. Deze risico s kunnen uiteindelijk ook een financiële impact hebben. Kredietrisico Kredietrisico is het risico op financiële verliezen voor het pensioenfonds als gevolg van faillissement of betalingsonmacht van tegenpartijen waarop het pensioenfonds (potentiële) vorderingen heeft. Hierbij kan onder meer worden gedacht aan (premie)vorderingen op de werkgever, partijen die obligatieleningen uitgeven, banken waar deposito s worden geplaatst en marktpartijen waarmee Over The Counter (OTC)- derivatenposities worden aangegaan. Een voor beleggingsactiviteiten specifiek onderdeel van kredietrisico s is het settlementrisico. Dit houdt het risico in dat partijen waarmee het pensioenfonds transacties is aangegaan, niet meer in staat zijn hun tegenprestatie te verrichten waardoor het 28

29 pensioenfonds financiële verliezen kan lijden. De beheersing van het kredietrisico vindt plaats door het stellen van kredietwaardigheidseisen aan de tegenpartijen waarmee transacties kunnen worden gedaan. Daarnaast worden limieten gesteld aan tegenpartijen en het vragen van extra zekerheden zoals onderpand en dergelijke bij renteswaps en het uitlenen van effecten ( securities lending ). In 2017 zijn verdere analyses gestart om de precieze omvang en inhoud van deze risico s in beeld te krijgen. Verzekeringstechnische risico s Het verzekeringstechnisch risico is het risico dat voortvloeit uit mogelijke afwijkingen van actuariële inschattingen die worden gebruikt voor de vaststelling van de technische voorzieningen en de hoogte van de premie. De belangrijkste actuariële risico s zijn de risico s van langleven, overlijden (kortleven) en arbeidsongeschiktheid. Langlevenrisico Langlevenrisico is het risico dat deelnemers langer blijven leven dan gemiddeld verondersteld wordt bij de bepaling van de voorziening pensioenverplichtingen. Als gevolg hiervan volstaat de opbouw van het pensioenvermogen mogelijk niet voor de uitkering van de pensioenverplichting aan deze langer levende deelnemers. Door toepassing van AG Prognosetafel 2016 met adequate correcties voor ervaringssterfte is het langleven-risico verdisconteerd in de waardering van de pensioenverplichtingen. Overlijdensrisico Het overlijdensrisico houdt in dat het pensioenfonds in geval van overlijden mogelijk eerder dan verwacht een nabestaandenpensioen moet toekennen, waarvoor door het pensioenfonds geen voorzieningen zijn getroffen. Arbeidsongeschiktheidsrisico Het arbeidsongeschiktheidsrisico betreft het risico dat het pensioenfonds meer voorzieningen moet treffen voor premievrijstelling bij invaliditeit en voor het toekennen van een arbeidsongeschiktheidspensioen dan was verwacht. Gezien de omvang en het draagvlak van het pensioenfonds worden de overlijdens- en arbeidsongeschiktheidsrisico's voortvloeiende uit de aangaande pensioenverplichtingen herverzekerd. Het betreft een excedent-herverzekeringscontract in combinatie met een 'stop loss' herverzekering. Met de excedent-herverzekering wordt het individuele risico boven een bepaalde grens verzekerd (dekking tegen hoge risico's). De 'stop-loss' herverzekering dekt de situatie dat er meer 'schadegevallen' zijn gedurende een bepaalde periode ten opzichte van de verwachting. Voor het overlijdensrisico en het arbeidsongeschiktheidsrisico wordt een risicopremie in rekening gebracht. Het verschil tussen de risicopremie en de werkelijke kosten wordt verwerkt via het resultaat. Omgevingsrisico Het omgevingsrisico betreft het risico van buiten het pensioenfonds komende veranderingen op het gebied van belanghebbenden, reputatie en ondernemingsklimaat. Door het bestuur en de externe uitvoerders wordt actief de wetgeving en de best practices gevolgd. Systeemrisico Systeemrisico betreft het risico dat het mondiale financiële systeem (de internationale markten) niet langer naar behoren functioneert, waardoor beleggingen van het pensioenfonds niet langer verhandelbaar zijn en zelfs, al dan niet tijdelijk, hun waarde kunnen verliezen. Net als voor andere marktpartijen is dit risico voor het pensioenfonds niet beheersbaar. IT-risico Er is meer focus gekomen op de IT-risico s mede ingegeven door de snelle ontwikkelingen van de afgelopen jaren op dit terrein. Hierbij geldt dat voor het pensioenfonds informatie en communicatietechnologie essentieel is. Communicatie verloopt steeds meer digitaal. Daarbij geldt dat al hoewel het pensioenfonds geen eigen IT-systemen heeft, het bestuur wel eindverantwoordelijk is voor de gehele keten. De IT risico s worden jaarlijks besproken en waar nodig worden beheersmaatregelen bijgesteld of toegevoegd. Het netto risico wordt door het pensioenfonds als laag gekwalificeerd. Integriteitsrisico Het integriteitsrisico wordt gedefinieerd als het risico dat de integriteit van het pensioenfonds dan wel het financiële stelstel wordt beïnvloed als gevolg van niet integere en onethische gedragingen bij de organisatie of haar uitbestedingspartners, door management of medewerkers. 29

30 Pensioenfondsen dienen conform het Besluit Uitvoering Pensioenwet een systematische analyse te maken van de risico s die samenhangen met uitbestedingen. Het gaat er hierbij om dat pensioenfondsen voorkomen dat zij betrokken raken bij handelingen die tegen de wet ingaan en/of handelingen die maatschappelijk onbetamelijk zijn. Het bestuur onderkent het belang van een goede, gedegen en systematische integriteitsanalyse. Juridisch risico Het juridisch risico wordt gemonitord door het bestuur, waarbij het bestuur van mening is dat door de ingezette beheersmaatregels en de laatste aanpassingen aan de wet- en regelgeving doorgevoerd in 2016 het risico als laag gekwalificeerd kan worden. Liquiditeitsrisico Liquiditeitsrisico is het risico dat beleggingen niet tijdig en/of niet tegen een aanvaardbare prijs kunnen worden omgezet in liquide middelen, waardoor het pensioenfonds op korte termijn niet aan zijn verplichtingen kan voldoen. Dit risico wordt beheerst door in het beleggingsbeleid voldoende ruimte aan te houden voor liquiditeitsposities, rekening houdend met directe beleggingsopbrengsten en andere inkomsten zoals premies. Het pensioenfonds loopt nagenoeg geen liquiditeitsrisico aangezien de premieopbrengsten vele malen hoger zijn dan de pensioenuitkeringen. Dit houdt in dat het pensioenfonds een structureel kasoverschot heeft. Alle beleggingsvormen zijn binnen een bestek van enkele handelsdagen geheel of gedeeltelijk te liquideren. Vanwege de structurele kasoverschotten worden directe beleggingsopbrengsten zoals dividenden en ontvangen rentes herbelegd binnen de mandaten van de vermogensbeheerders. 5.4 Risicomanagementsysteem Hierboven staat aangegeven op welke wijze het systeem van risicomanagement is verankerd in de organisatie. Dit betreft de hard controls in de vorm van ISAE 3402 verklaringen, SLA s en ICS, etc. Daarnaast is ook relevant welke maatregelen het pensioenfonds heeft genomen (de soft controls ) ter beïnvloeding van de cultuur, het gedrag en de motivatie van de aan het pensioenfonds verbonden personen. Hieronder zal nader worden ingegaan op deze soft controls. Integriteit Risicomanagement heeft ook betrekking op het bewaken van integriteit. Aan bestuursleden en de aan het pensioenfonds verbonden personen worden daartoe hoge eisen gesteld. Deze eisen betreffen niet alleen integriteit, maar ook ervaring, opleiding en achtergrond. Het Pensioenfonds heeft in 2015 een nieuwe Gedragscode vastgesteld. Deze vervangt de verouderde Gedragscode uit De nieuwe Gedragscode is opgesteld aan de hand van de modelgedragscode van de pensioenkoepels. De gedragscode bevat onder meer gedragsregels op het gebied van belangenconflicten. Het pensioenfonds wil de schijn van vermenging van zakelijke en privébelangen voorkomen. Dit alles draagt bij aan de integriteit van het pensioenfonds en het waarborgen van de goede naam en reputatie van het pensioenfonds als marktpartij. Alle medebeleidsbepalers hebben de Verklaring Gedragscode over 2015 ondertekend. Ook aan derde partijen zoals bijvoorbeeld de custodian (State Street Corporation), de vermogensbeheerder (KBC Asset Management) en de pensioenuitvoeringsorganisatie (TKP) worden hoge integriteitseisen gesteld. Het Pensioenfonds inventariseert de processen bij zijn toeleveranciers omtrent incidenten die zich bij de toeleveranciers voor kunnen doen en hoe daarmee wordt omgegaan. Het Pensioenfonds monitort door regelmatig overleg met en navraging bij de vermogensbeheerders en pensioenuitvoeringsorganisatie het beleid op dit gebied. Medio augustus 2015 werd een compliance officer benoemd, Paul Elion. Met deze benoeming werd invulling gegeven aan één van de verbeterpunten die voortvloeiden uit het project Risicomanagement FIRM-DNB dat het bestuur gedurende periode najaar 2013 voorjaar 2014 heeft uitgevoerd. De voornaamste taken van de compliance officer omvatten: onafhankelijk toezicht op naleving van de Gedragscode; onafhankelijk toezicht op naleving van de wettelijke regelingen. De compliance officer adviseert het bestuur van het pensioenfonds. De compliance officer rapporteert in een jaarverslag over zijn bevindingen in het afgelopen jaar. Een belangrijk onderdeel vormt hierbij zijn verslag over de integriteitsrisico s als onderdeel van het integrale risico managementbeleid van het Pensioenfonds. Het jaarverslag wordt in het bestuur besproken en waar noodzakelijk opgevolgd. 30

31 De gedragscode bevat onder meer regels over geheimhoudingsplicht en het voorkomen van vermenging van zakelijke en privébelangen. De compliance officer houdt toezicht op de naleving van de gedragscode. Behalve de gedragscode beschikt het Pensioenfonds ook over een klokkenluidersregeling, incidentenregeling en klachten- en geschillenregeling. Daarnaast is er beleid ter voorkoming van ongewenst gedrag. De gedragscode en voormelde regelingen staan op de website van het Pensioenfonds gepubliceerd. De regelingen zijn het afgelopen jaar vastgesteld ter bevordering van de transparantie en integriteit binnen het fonds. Integriteit gerelateerde onderwerpen staan op de agenda van vrijwel elke vergadering van de risicocommissie en het pensioenbestuur. De compliance officer wordt nauw betrokken bij de behandeling en afwikkeling van actiepunten op dit gebied. De compliance officer ziet ook toe op (i) de inspanningen van het bestuur van het pensioenfonds om de risico s op belangenverstrengeling te mitigeren, en (ii) het borgen dat het bestuur op de hoogte blijft van actuele ontwikkelingen op het gebied van compliance en integriteit. In 2015 heeft het bestuur tijdens een tweedaagse bestuursvergadering in juni 2015 uitgebreid stilgestaan bij het onderwerp belangenverstrengeling, mede aan de hand van een DNB brochure met Good Practices op dit vlak. In dit verband zijn ook alle nevenfuncties en privé belangen van de bestuursleden geregistreerd en is er beleid opgesteld om te borgen dat er ook op dit vlak geen sprake is van (mogelijke) belangenverstrengeling met de belangen van het Pensioenfonds. In alle bestuursvergaderingen in 2017 is rekening gehouden met het beleid inzake belangenverstrengeling. Binnen GE pensioenfonds worden de volgende soft controls gehanteerd: 1. Tijdens de bestuursvergaderingen is het onderwerp integriteit een regelmatig terugkerend thema. Het onderwerp leeft tijdens deze vergaderingen en er wordt intensief over gesproken, bijvoorbeeld in het kader van het vaststellen van nieuwe beleid (te denken valt aan het uitbestedingsbeleid), of nieuwe fonds documenten (bijvoorbeeld de Klokkenluidersregeling). 2. Ter voorbereiding van de bestuursvergaderingen wordt er op (vrijwel) elke vergadering van de risicocommissie uitvoerig stilgestaan bij compliance- en integriteitszaken, als onderdeel van het integrale risicomanagement binnen het pensioenfonds. Aan de hand van hetgeen besproken wordt op deze vergaderingen, worden er compliance actiepunten benoemd, genotuleerd, uitgevoerd en opgevolgd. 3. Niet alleen communiceert en acteert het pensioenbestuur binnen het fonds met betrekking tot compliance zaken, ook vindt er communicatie hierover naar de deelnemers van het fonds plaats. Zo is er onder meer in de Nieuwsbrief van juni 2016 melding gemaakt van de aanstelling van de compliance officer, en worden de compliance-relevante fonds documenten op de website gepubliceerd (Gedragscode, Incidentenregeling, Klokkenluidersregeling, etc.). 4. Bovendien benadrukt het pensioenbestuur ook in de gesprekken met de partners van het pensioenfonds (KBC, TKP, Statestreet) de noodzaak van de beheerste en integere bedrijfsvoering. Deze nadruk op een gedegen integriteitsbeleid bij de partners vindt ook zijn weerslag in het eerder dit jaar door het pensioenbestuur vastgestelde Uitbestedingsbeleid. 5. Voorts heeft het pensioenbestuur in 2016 een geactualiseerde lijst van taken en bevoegdheden van de compliance officer vastgesteld. Op basis hiervan is volstrekt helder en inzichtelijk gemaakt welke zaken / kwesties er door de Verbonden Personen of de Insiders gemeld moeten worden bij het pensioenbestuur en / of de compliance officer. 6. Het pensioenbestuur stimuleert de individuele leden van het bestuur en de respectievelijke commissies om cursussen bij te wonen of zich bij te laten praten op voor hen relevante beleidsterreinen bijvoorbeeld op het gebied van integrale integriteitsrisicoanalyse. Transparantie De transparantie binnen het Pensioenfonds wordt bevorderd door (i) uitgebreide notulering van de besluitvorming binnen de verschillende commissie en het bestuur van het Pensioenfonds, en (ii) schriftelijke vastlegging van beleid, regelingen, rapportages en analyses, (iii) regelmatige communicatie van het bestuur van het Pensioenfonds met de deelnemers door middel van Nieuwsbrieven, en (iv) informatie op de website van het Pensioenfonds. Daarnaast is in 2015 mevr. Gera Versluis Crielaard als bestuursadviseur van het bestuursbureau van het Pensioenfonds toegevoegd, speciaal belast met optimalisering van de bestuurlijke verslaglegging. De door het bestuur van het Pensioenfonds ingestelde visitatiecommissie is belast met het interne toezicht op het beleid van het bestuur en de algemene gang van zaken binnen het Pensioenfonds. De visitatiecommissie is onder meer belast met het toezien op adequate risicobeheersing en evenwichtige belangenafweging door het bestuur. De visitatiecommissie wordt elk jaar opnieuw gevraagd kritisch te zijn. Het bestuur van het pensioenfonds beschouwt kritiek als welkom instrument tot verbetering. De aanbevelingen van de visitatiecommissie worden doorgaans overgenomen en als dit niet gebeurt wordt dit besluit goed gemotiveerd vastgelegd. De visitatiecommissie wordt op de hoogte gehouden van de 31

32 voortgang van de uitvoering van de aanbevelingen naar het pensioenfonds. De visitatiecommissie legt verantwoording af aan het verantwoordingsorgaan, de werkgever en in het jaarverslag, over de uitvoering van de taken. 6 Beleggingen 6.1 Marktontwikkelingen Marktontwikkelingen in 2017 Het jaar 2017 werd gekarakteriseerd door een zeer sterke economisch groei in zowel de ontwikkelde landen als de opkomende markt. De wereldwijde economie groeide over het jaar met ongeveer 3,5%. De centrale banken hebben het monetair beleid iets teruggebracht maar het bleef een ruim beleid gedurende ECB heeft het beleid aangepast gedurende De inflatie bleef op een laag niveau. De rente was gedurende het jaar volatiel maar na een jaar was de stijging beperkt. Over 2017 moest de dollar bijna 14% prijsgeven ten opzichte van de euro. Aandelenrendementen laten positieve rendementen zien De gunstige marco-economische omgeving had hun uitwerking op de financiële markten. De aandelenmarkten lieten een positief rendement zien. Opvallend hierbij was de bijzonder lage volatiliteit op de aandelenmarkten. Aandelenmarkten behaalden rendementen van ongeveer 20%. Vooral de opkomende markten behaalden presteerde uitstekend in 2017 en lieten een beter rendement zien dan ontwikkelde markten. Rente iets gestegen gedurende 2017 De eerste helft van 2017 kenmerkte zich door een stijging van de rentes van de belangrijkste landen in de eurozone. De Duitse 10-jaarsrente steeg ongeveer met 0,2%. Gedurende het jaar bewoog de rente binnen een bandbreedte van 0,2% en 0,6%. De Franse staatsobligaties stegen marginaal. In de aanloop van de verkiezing 2017 was de rente opgelopen, maar na de winst van Macron daalde deze weer en gedurende De swaprente voor de langere looptijden is gedurende het jaar gestegen. De 30-jaars swaprente steeg met ongeveer 0,3%. De bedrijfsobligaties lieten een positief rendement zien door de daling van de opslagen voor kredietrisico vanwege de macro economische omgeving en het opkoopprogramma van de ECB. Samenstelling beleggingsportefeuille De strategische beleggingsportefeuille bestond in 2017 uit 50% aandelen en 50% vastrentende waarden. De werkelijke gewichten zijn in de volgende figuur weergegeven. De werkelijke gewichten ultimo 2017 wijken af van de strategische gewichten door koersbewegingen. Het bestuur streeft ernaar om de gekozen asset mix aan te houden. Van de 50% beleggingen in aandelen wordt strategisch 43,5% in Developed Markets belegd en de overige 6,5% in Emerging markets. Van de 50% beleggingen in vastrentende waarden wordt strategisch 35% in bonds en 15% in credits belegd, conform uitvoering van het beleggingsplan en de Statement of Investment Principles (SIP). Feitelijke samenstelling beleggingsportefeuille risico pensioenfonds ultimo jaar: 32