CREATIEVE DENKPROCESSEN.

Transcriptie

1 CREATIEVE DENKPROCESSEN. Methodisch denken Outside the Box. Alphonse Degryse, ADC commv 1303a Creatieve denkprocessen ADC commv VEWA 2013 Het copyright van deze publicatie is geregistreerd bij VEWA, Vereniging voor Wetenschappelijke en Educatieve Auteurs. Gebruik van de inhoud door derden is vrij mits volledige bronvermelding. 3

2 Een man vond een adelaarsei en stopte het in het nest van een van de kippen op zijn erf. Het adelaarsjong werd uitgebroed samen met het legsel van de kip en groeide ermee op. Zijn hele leven deed de adelaar na wat de kippen deden, denkend dat ook hij een kip was die op een erf hoorde rond te lopen.. Hij wroette in de aarde op zoek naar wormen en insecten. Hij klokte en kakelde. En hij sloeg met zijn vleugels en vloog een paar passen omhoog. De jaren verstreken en de adelaar werd heel oud. Op een dag zag hij een schitterende vogel hoog boven hem aan de wolkeloze hemel. De vogel maakte een majestueuze glijvlucht op de krachtige luchtstromen, met nauwelijks een enkele slag van zijn sterke gouden vleugels. De oude adelaar keek vol ontzag omhoog. Wie is dat? vroeg hij aan de kippen. Dat is een adelaar, de koning van de vogels, zei zijn buurman. Hij is heer en meester in de lucht en kijkt van hoog op ons neer. Voor hem zijn we maar kippen.. Wij horen op aarde wij zijn slechts kippen. Zo leefde en stierf de adelaar als een kip, want hij was overtuigd dat hij een kip was. Dit programma gaat over creatieve denktechnieken die je kunnen helpen vaste denksporen te verlaten. We willen je via praktische ervaringen laten kennis maken met de verschillende technieken, in helikoptervlucht. We moeten helaas waarschijnlijk de processen stoppen voor we aan een eindresultaat toe komen, We verkiezen breedte in plaats van diepte. We zullen in dit programma dus waarschijnlijk niet de creatieve finaliteit bereiken die de Belgische politiek uit het slop haalt, de opwarming van de aarde bezweert of de beurscrisis neutraliseert... 4

3 Creatief denken verloopt in 4 fasen Een eerste blok is het creatieve deel, en wordt gemeenzaam aangeduid met brainstormen. Omdat creatief denken vooral wordt geassocieerd met dit eerste deel zullen we hierna creatief denken en brainstormen door elkaar gebruiken. Er zijn 3 fasen: de aanleiding is een vraag of een probleemstelling, noem het een uitdaging die zich aanbiedt en waarvoor een originele oplossing wordt verwacht. Let op, creatief denken beperkt zich helemaal niet tot het oplossen van een probleem: de aanleiding hoeft helemaal niets problematisch of negatief te hebben. Je kan ook creatief nadenken over de organisatie van een feest... het genereren van ideeën, hoe meer hoe beter. We noemen dit de divergentie (verbreden) fase. daarna volgt het samenbrengen, filteren, op elkaar afstemmen, de convergentie (versmallen) fase. Een tweede blok: na een succesvolle brainstorm komt er hopelijk een opvolgingsen verwerkingsproces. De verdienste van het ganse proces is dat de (rationele) fase van convergentie duidelijk wordt gescheiden van de (creatieve) fase van divergentie. Op deze wijze gaan beide elkaar niet hinderen. Daaraan zijn nochtans voorwaarden verbonden, zoals spelregels, samenstelling van de groep enz. die we verder onder de loupe nemen. Evenzeer zijn er specifieke technieken die ertoe moeten bijdragen het maximum te halen uit zowel divergentie als convergentie. Ook hiervan willen we een helikopterview geven en je in praktische cases een eerste ervaring laten opdoen. Creatief denken Zet de GPS van je denken op alternatieve routes 5

4 6

5 INHOUD Creatieve denkprocessen 1 Methodisch denken Outside the Box? De oorsprong van Brainstormen Voordelen en beperkingen van creatieve denktechnieken Niet altijd even ambitieus Belgische voorbeelden die de wereld veranderden Weerstand tegen Outside the Box denken Creatieve technieken en hulpmiddelen Outside the Box in 4 fasen Fase 1. Opdrachtomschrijving, herformulering en deviatie Fase 2. Divergeren, de speelse fase Fase 3. Convergeren, de moeilijkste fase Fase 4. Activeren. Het verhaal van Iemand, Iedereen en Niemand Incubatie De 6-hoedentechniek van Edward de Bono Schriftelijk brainstormen Breinstormen op je eentje Creatieve spellen In de startblokken Accomodatie Beschikbare tijd Samenstelling en kwaliteiten van de brainstormgroep Eigenaar Begeleider en sekretaris Deelnemers Bronnen Verwante thema's

6 1.3 Niet altijd even ambitieus. Je hoeft niet steeds de hoogste ambitie te koesteren om een creatief denkproces op gang te brengen. Het mag best ook wel voor eenvoudige denkoefeningen. lage ambitie ideeën uitwisselen, bestaande informatie beschikbaar maken meer ambitie nieuwe ideeën ontwikkelen, varianten op een bekend thema hoge ambitie fantastische ideeën genereren, doorbraken Unieke en innoverende concepten ontwikkelen Andere elementen van ambitie kunnen zijn aantal ideeën: hoeveel? graad van concretisering: een idee, een schets of een werkbare oplossing haalbaarheid: tijd, budget, mankracht, kennis... complexiteit Waarvoor kan je een Outside the Box sessie gebruiken? alternatieven genereren, meer keuzes en opties ontwikkelen concurrentie voor blijven dankzij originaliteit en innovatie toegevoegde waarde creëren de mythe van geen inspiratie doorbreken; alle mogelijke klemproblemen we zitten vast paden zoeken om ambities te realiseren management: strategische en operationele vraagstukken human resources: werving, retentie, ontwikkeling 13

7 marketing P's: producten & diensten, promoties, plaatsing (positionering, distributie...), innovatie sales 4R's: reputatie, relatieontwikkeling, relevantie of routine van activiteiten technische vraagstukken een naam vinden voor een product of een project Belgische voorbeelden die de wereld veranderden Hoe zouden deze uitvindingen ooit bedacht zijn? 14

8 1.5 Weerstand tegen Outside the Box denken bron: Dooddoeners en ideekillers Nee! Doe niet zo dwaas. Mag niet van Brussel. Het gaat toch goed zo? Dat is niet ons probleem. Denk er nog eens over na. Laten we realistisch blijven. Zet het eerst maar op schrift. Dat is in strijd met ons beleid. Daar zijn wij nog niet rijp voor. De minister zal er niets in zien. Laten we het in beraad houden. Sinds wanneer ben jij een expert geworden? Daar moeten we nog maar eens over praten. Als het echt een goed idee was, hadden anderen het al lang geprobeerd. 15

9 Weerstand, natuurlijke reactie tot zelfbehoud Mensen staan dikwijls niet te springen voor verandering. Verandering maakt ze onzeker, want ze verliezen een gevoel van controle. Dat is misschien nog meer waar wanneer je ze betrekt bij een creatief denkproces: vooral in de eerste fase van brainstorm kan het echt alle kanten uit, te gek om los te lopen. Mensen die houden van relatieve zekerheid en voorspelbaarheid voelen zich daar niet lekker bij. In een reactie van zelfbehoud ontstaat dan verzet. De brainstorm wordt afgeremd door alle mogelijke afbraakreacties. Dit heeft te maken met diep gewortelde reflexmechanismen. Bijna alle denkproblemen waar de mensheid mee heeft te kampen zijn het gevolg van de werking van het zogeheten reptielenbrein, ook wel hersenstam of achterhersenen genoemd. Eigenlijk gaat het om niet veel meer dan een ontwikkeling van het uiterste deel van het ruggenmerg. Vanuit het reptielenbrein ontstaat koelbloedig (reptielen...) gedrag, gebrek aan empathie (invoelingsvermogen), territoriaal gedrag, beheersing, bezitsdrang, machtswellust en agressie. De overlevingsdrang die voortvloeit uit ons reptielenbrein is een groot geschenk, maar als overleven voor ons een toestand van zijn wordt in plaats van een antwoord op gevaar, zijn we een gevangene van ons reptielenbrein. Het reptielenbrein leert niet van fouten en kan niet voelen of denken. Zijn belangrijkste, om niet te zeggen enige taak is onze IK te beschermen en in stand te houden. Deze standaardreacties en -denkpatronen voeden alvast je creativiteit niet! Zegt iemand neen, probeer dan te achterhalen: Oprechte neen? Terechte neen? Misverstand? Neen tegen het geheel of slechts tegen een aspect? Neen tegen de boodschap of neen tegen de boodschapper? Persoonlijk? Absoluut neen of enkel nu niet? Neen tegen het onbekende? De Reflex tot behoud = zekerheid, schrik? Neen omwille van een verborgen agenda? Eigen belang? 16

10 2 Creatieve technieken en hulpmiddelen. 2.1 Outside the Box in 4 fasen Het proces verloopt klassiek in 4 opeenvolgende fasen. 19

11 Heb je minder ervaring met brainstormsessies, dan zouden we je aanraden je te houden aan deze duidelijk van elkaar gescheiden fases. Hiermee loop je minst risico dat de ene fase de andere negatief beïnvloedt, bv. omdat de creativiteit wordt geremd door vroege rationele overwegingen. Heb je meer ervaring, of laat de dynamiek van de groep en het onderwerp het toe dan kan het effectief werken om verschillende cycli na elkaar te herhalen met een tussentijdse reflectie fase 1 opdracht omschrijving fase 2a divergentie vooral creatief. Breed, véél inspiratie, veel alternatieven tussentijds fase 3a convergentie meer rationeel en overwogen. Versmallen, selectie, samenvoeging fase 2b met de weerhouden resultaten opnieuw divergentie vooral creatief. Breed, véél inspiratie, veel alternatieven 3b convergentie meer rationeel en overwogen. Versmallen, selectie, samenvoeging fase 4 activatie Een andere opzet kan zijn met bv. 3 groepjes (projectgroepen, denkgroepen), of éénzelfde groep met 3 verschillende uitgangspunten (zie ook Bono) te laten starten met een zelfde of verschillende probleemstelling, elk één divergentie uitwerken en dan een gezamenlijke convergentie fase1 één opdracht omschrijving aan de groepjes a, b, c geven), elk groepje afzonderlijk een fase 2a, fase 2b, fase 2c gezamenlijke fase 3 of verschillende varianten van de opdracht omschrijving aan de 3 groepjes: fase1a, fase 1b,fase 1c elk groepje afzonderlijk een fase 2a, fase 2b, fase 2c gezamenlijke fase 3 20

12 Creatieve denkprocessen Conclusie: er zijn heel wat schema's mogelijk om op een duidelijk gefaseerde manier aan de slag te gaan. Belangrijke vragen zouden kunnen zijn is het project de inspanning waard is het geheel nog beheersbaar zijn de projectgroepen aan elkaar gewaagd zijn er voldoende enthousiaste en competente deelnemers om meer groepen te maken kan het werken in groepen de acceptatie van de resultaten achteraf bevorderen Fase 1. Opdrachtomschrijving, herformulering en deviatie. Briefing Natuurlijk start elk proces met een opdracht. Het brainstormproces wordt op gang gebracht door de eigenaar van de vraag of de opdracht. Hij is zowel de initiator als de coördinator van het proces, en zal later ook diegene zijn die met de resultaten verder moet. Hoe zullen we tewerk gaan, wat is de timing, wat zijn de spelregels, wat zijn de rollen (moderator, secretaris,...). Zijn allemaal aspecten van deze opdracht. De opdracht werd door de eigenaar ontwikkeld. Hij zal ze bij aanvang voorlezen, liefst ook op papier meegeven. De opdracht mag niet suggestief zijn (verwacht antwoord...) en liefst positief en ambitieus (een beetje uitdagend). Bedenk een aanpak voor het wereldvoedselvraagstuk is al vaker gehoord dan bedenk een aanpak die ervoor zorgt dat de 3de wereld straks ons voedsel niet komt inpikken... Bedenk nieuwe 21

13 Convergeren heeft tot doel te landen. Niet echt een uitgewerkt plan, maar eerder een rough, een ruwe schets (of verscheidene alternatieve schetsen) van hoe de aanpak of oplossing er zou kunnen uitzien. Convergeren trekt de krijtlijnen. Uit de bonte en ongestructureerde lijst met voorstellen en ideeën worden deze samen gevoegd en/of gefilterd die een potentieel hebben ten aanzien van de opdracht. Convergeren kan niet zonder kiezen, en kiezen betekent ook: ideeën achterlaten. We zijn al gelukkig met een weerhouden ideeën. Dit is niet steeds plezant voor de auteurs van de achtergelaten ideeën, en om deze en andere redenen dient er dan ook op gelet dat niet de meest gezaghebbende het hoge woord voert, maar dat de creatieve meerwaarde wordt gerespecteerd van de ideeën waarmee verder kan worden gewerkt. Kiezen gebeurt op basis van inventariseren, analyse, afweging, vergelijking. Vermits de keuzes ingegeven zijn door een chaotische divergente fase is de kans groot dat er geen criteria voor handen zijn om een rationeel onderbouwbare keuze te motiveren. Bij gebrek aan betere criteria houden we het in deze erg algemeen. Vanaf hier wordt de convergentie op gang gebracht... focus doelgericht middelpunt zoekend, naar het onderwerp spanning moeten beperkend, ordenend, kaderend. Clusters juist, controlerend begrijpen, vatten Het zal duidelijk zijn, de regels van de divergentie gelden niet meer. Er zal tijd, overweging en een ambitieus realisme nodig zijn om de meerwaarde van de creativiteit om te zetten in een realiseerbaar project. Een productieve houding in deze fase vergt een positief kritische ingesteldheid ambitieus realisme back to earth, voeten op de grond materialiseren, tekenen, tastbaar maken van het concept 31

14 Convergentietechnieken Alvorens de convergentie te starten dient iedereen te beschikken over een lijst van de resultaten van de divergentiefase. Dit kan op flip, een individueel exemplaar of een projectie zijn. Zolang iedereen maar alle informatie heeft. Vermits er tijdens de divergentie geen plaats was voor toelichting en discussie zou het nu wel kunnen dat een deelnemer uitleg vraagt bij een idee. De auteur kan dan een korte (!) toelichting geven. Het is niét de bedoeling dat hij zijn idee gaat verantwoorden of verkopen. Wacht met clusteren tot na de eerste filterfase: te vroeg clusteren sluit ideeën op en maakt ze moeilijker beschikbaar voor andere creatieve combinaties. Het kan dat ideeën die je onder een andere hoek bekijkt een nieuwe waarde krijgen. Daarom kan het gevaarlijk zijn in een vroege fase ideeën weg te gooien. Je zou eerst de ideeën nog kunnen aanrijken, bv met de techniek van de Bono. Filtertechnieken Een zeer moeilijke vraag tijdens convergentie is steeds opnieuw: waarom wél? Waarom niét? Hou je het bij het buikgevoel van de deelnemers, of heb je echte externe en objectieve criteria? Bovendien, heb je de criteria vooraf vast gelegd of heb je gewacht tot je wist welke richting het uit ging om dan (aan)gepaste criteria te gebruiken? In hoeverre is dit dan niet manipulatief i.p.v. objectief...? 32

15 3 kleuren methode (referentie: COCD, Centrum voor de Ontwikkeling van Creatief Denken). Iedereen beschikt over 3 kleuren kaartjes die staan voor blauw: gewoon, geen uitdaging, niet vernieuwend, déjà vu rood: origineel, uitdagend, innovatief, doorbraak, opwindend, proberen waard oranje: origineel maar niet realiseerbaar, laten liggen voor de toekomst, de rode ideeën van morgen Voor elk idee wordt gestemd: aantal blauw/rood/oranje De ideeën worden gegroepeerd onder hun meest voorkomende stemkleur en er wordt achteraf door gegaan op de rode ideeën. Dit vergt natuurlijk lef en projectiviteit: niet kiezen voor de gemakkelijke weg maar kiezen voor de originele uitdaging, Daar was het tenslotte om te doen. Is er een twijfelgeval (in het slechtste geval evenveel van elke kleur...) neem het idee dan eventueel toch in overweging tot het tegendeel bewezen wordt. Een meerderheid blauw of een meerderheid oranje gaan naar de slapende reserve (gooi NOOIT een idee definitief weg). 3 kleuren pondereren Een variant op de vorige methode bestaat er in de deelnemers een gelijk aantal gekleurde klevertjes te geven voor elke kleur. Ze kunnen dan bij de ideeën waarin ze het meest geloven meer rode klevertjes plakken, en bij de ideeën die ze verwerpen meer blauwe... Uit de mix van aantal stemmen blauw/rood/oranje wordt dan een orde opgemaakt. Turfen. Ook deze methode is een variant op de vorige: een score laten toekennen aan de TOP-10 en dan turfen welke ideeën er best uitkomen. De vraag zou dan kunnen zijn selecteer uw TOP-10 (TOP-20...) (rode) ideeën en geef ze daarna punten van 10 (TOP) tot 1 laatst. je kan ook met een voorafgaande eliminatie werken wat willen we vooral niet, uw TOP-10 neen (blauw) De som laat toe een volgorde te maken van de meest weerhouden ideeën. Tijdens een open debat per idee kan nog worden bijgestuurd. Te lage scores doen (voorlopig) niet meer mee. 33

16 wees eigenwijs Creatieve denkprocessen steel deel Je herkent er ongetwijfeld deviatie, de Bono en andere technieken in. Hieronder enkele willekeurige voorbeelden. 3 In de startblokken. Je hoeft de deelnemers niet vooraf de exacte vraagstelling mee te geven. Deze kan beter worden verduidelijkt voor de start van de divergentiefase. Op die manier is er geen verschillende interpretatie onderling. Je kan wél de algemene context geven waarbinnen de vraag past: we willen in een brainstormsessie op zoek gaan naar methoden om in de komende tijd meer omzet en winst te maken. We schuwen daarbij geen nieuwe of originele ontwikkelingen... 53

17 Laat de deelnemers zich op de context rond de vraag voorbereiden met informatie over omstandigheden, wetgeving, markt, concurrenten, vergelijkbare vraagstukken in àndere sectoren, facts and figures. 3.1 Accommodatie. Het is onze ervaring dat dikwijls het meest elementair en evident materiaal ontbreekt. Denk aan: Een ruim lokaal waar desgevallend in groepjes kan worden gewerkt zonder elkaar meteen te storen. Bij voorkeur ook voldoende muren waaraan iets kan worden opgehangen: Mindmaps, flow charts, tekeningen... Geen aquariumlokaal waar men van alle zijden kan inkijken. Dit remt de privacy en ongeremdheid van het proces. papier en schrijfgerief voor alle deelnemers zwarte kaart: waarschuwingskaart voor wie zich tijdens de divergentie niet aan de regels houdt materiaal eigen aan de gebruikte technieken (zie elders), zoals post-its, kleurkaartjes (stemkaartjes), kleurstickers, plakband, schaar, flipchart,... trigger materiaal (tijdschriften met veel foto's werken vaak uitstekend), creatieve spellen, De Bono hoeden Beschikbare tijd. Zorg voor voldoende tijd Een brainstormsessie laat zich niet gemakkelijk in een keurslijf van timing wringen, voorzie dus voldoende tijd voor de verschillende momenten en verwittig de deelnemers: het is van het grootste belang dat er geen onduidelijkheid of discussie meer zou bestaan over de opdracht wanneer men eenmaal start met de divergentiefase. Hieraan mag dus verder geen tijd worden verloren. de divergentiefase verloopt in golven van evident over einde inspiratie naar innovatie. Dit vergt tijd. Reken op een 30' tot een uur. Geef de timing vooraf aan evenals de tussentijden: dead lines scherpen de inspiratie. je kan ook niet zo maar stoppen in het midden van een vruchtbare brainstorm omdat de voorziene tijd op is. Anderzijds stop je beter niet te vroeg, want dit verwekt luiheid in de groep Ideeën rijpen en geven aanleiding tot nieuwe of afgeleide ideeën. Deze incubatiefase heeft eveneens tijd nodig. Misschien is het zelfs nuttig na een eerste divergentiesessie enkele uren of dagen te wachten en de divergentie in een tweede sessie te hernemen. Beter 2 * een uur dan vruchteloos een eenmalige sessie van 2 uur uitzitten. Wacht niet te lang met een tweede sessie, 54

18 want dan is het vuur er een beetje uit. Koen de Vos heeft het over een aprèsbrainstorm: vraagt de deelnemers binnen de 24u nog enkele insteken te geven. gebeurt divergentie en convergentie in éénzelfde tijdsframe, kort dan desgevallend de divergentie in (op risico af ideeën te missen) ten behoeve van de convergentie. In principe is de tijd voor beide fasen ongeveer even lang. eenmaal de convergentie achter de rug moet het snel gaan. Liever niet langer dan 48u vooraleer de eerste (kleine) acties opgestart worden. Ga er bij de planning van uit dat de brainstorm vruchten zàl afwerpen. Dat betekent dat je ook tijd moet plannen voor de verdere opvolging. Als er na een convergentiefase in de eerste weken niets gebeurt is de kans uitermate groot dat er nooit meer iets gebeurt. Het enige wat je in zo'n geval bereikt is frustratie bij de deelnemers. Le temps ne respecte rien de ce que l'on fait sans lui Georges Bernanos 3.3 Samenstelling en kwaliteiten van de brainstormgroep. Een brainstorm is geen koffieklets. Het is ook niet het forum waarop belangen worden uitgevochten. Brainstormen kan gemakkelijk fout gaan als gevolg van een onduidelijke opdrachtomschrijving het ontbreken van een zichtbare eigenaar: wiens probleem is dit eigenlijk, wie heeft hier belang bij? gebrek aan leiderschap over het proces: de rol van eigenaar en begeleider een foute samenstelling van de groep: de samenstelling van een effectieve brainstormgroep vraagt daarom de nodige zorgvuldigheid