Energiemonitor Noord-Nederland 2013

Transcriptie

1 Energiemonitor Noord-Nederland 2013

2 Voorwoord (1): Deze is in opdracht van de Stichting Energy Valley en de Regio Groningen - Assen opgesteld als update van de eerste Energiemonitor uit De energiemonitor biedt een overzicht van relevante feiten en cijfers uit bestaande databronnen. Het is een kwantitatieve schets van de noordelijke energiesector, zonder verdere kwalitatieve analyses, interpretaties of waardeoordelen. Met de Energiemonitor ontstaat inzicht in de huidige omvang van de energiesector, zowel in aantal bedrijven en medewerkers als in de productie van (duurzame) energie in zowel de Energy Valley regio als de regio Groningen Assen*. Tevens is door vergelijking met voorgaande jaren de ontwikkeling te volgen. De monitor wordt jaarlijks geactualiseerd om inzicht te houden in de ontwikkelingen van de noordelijke energiesector. De Energiemonitor 2013 is geactualiseerd op basis van de meest recente databronnen waarbij zoveel mogelijk een vergelijking gemaakt met de vorige monitor om inzicht te geven in de dynamiek. Daarnaast is het aantal bedrijven en banen in de energiesector nauwkeuriger in beeld gebracht en is voor de kennissector een verdiepingsslag gemaakt naar aantal studenten, opleidingen en onderzoek rond het thema energie. In dit voorwoord zijn de belangrijkste elementen uit de energiemonitor uitgelicht: Energieleverancier van Nederland Het Noorden is dé nationale energieleverancier, met nagenoeg de gehele Nederlandse gaswinning, een derde van de oliewinning, een vijfde van het centrale opgestelde elektrisch vermogen en bijna een kwart van de hernieuwbare energieproductie. Op het vlak van groene energie heeft het Noorden vooral een groot nationaal aandeel wind op land (37%), biogas (34%) en groen gas (33%). De totale groene energieproductie in het Noorden is met 12% gestegen ten opzichte van Landelijk nam dit toe met 8%. Vooral het aandeel uit afvalverbrandingsinstallaties (REC Harlingen), windenergie en biobrandstoffen (BioMCN Delfzijl) is toegenomen in het Noorden. * = De Energy Valley regio (afgekort EV-regio) bestaat uit Fryslân, Groningen, Drenthe en Noord-Holland Noord. De Regio Groningen-Assen (afgekort RGA) bestaat uit de volgende gemeenten: Assen, Bedum, Groningen, Haren, Hoogezand-Sappemeer, Leek, Noordenveld, Slochteren, Ten Boer, Tynaarlo, Winsum en Zuidhorn.

3 Voorwoord (2): Economische motor Om een goed beeld te krijgen van het economische belang is nauwkeuriger gekeken naar het aantal bedrijven en banen dat tot de energiesector gerekend kan worden. Op basis van deze verfijning telt de noordelijke energiesector bijna bedrijfsvestigingen en voltijdbanen, indirecte banen en tijdelijke banen bij bijvoorbeeld de bouw niet meegerekend. De productie en installatie van energietechnologie is goed voor bijna 60% van alle bedrijven en banen in de noordelijke energiesector. Noord-Holland Noord en Fryslân hebben de meeste vestigingen van mkb-bedrijven terwijl in de Regio Groningen- Assen relatief veel grotere bedrijven gevestigd zijn. Het totaal aantal noordelijke bedrijfsvestigingen in de energiesector is met 1,5% gestegen ten opzichte van 2010, met de sterkste groei in Groningen (5%) en Fryslân (2,5%). Het aantal vestigingen in de Eemsdelta is zelfs met ruim 10% toegenomen. Het totaal aantal vestigingen in Drenthe daalde met 1,2%. Dit komt vooral door het wegvallen van een tiental kleinere organisatieadviesbureaus en arbeidsbemiddelingsbureaus in de deelsector energiedienstverlening. Het aantal banen is redelijk gelijk verdeeld over de Energy Valley provincies, met een concentratie in de Regio Groningen-Assen. Het aantal energiebanen is ten opzichte van 2010 met 1% gestegen, terwijl de totale werkgelegenheid in het Noorden in die periode een krimp van 0,8 tot 1% laat zien. Daarbij is sprake van regionale verschillen, met groei in Groningen (3,2%) en Drenthe (0,7%), alsmede de Regio Groningen-Assen (2,3%) en Eemsdelta (5,9%), en beperkte afname in Fryslân (0,4%) en Noord-Holland Noord (0,1%). De ontwikkeling varieert per deelsector en provincie. De banenstijging zit vooral in de productie en levering van energie (3,5%) en de energiedienstverlening (2,1%), terwijl het aantal banen in de productie en installatie van energietechnologie (0,7%) licht gedaald is ten opzichte van Op regionaal niveau is bijvoorbeeld het aantal banen in de productie en levering van energie in Groningen met bijna 11% (+ 347 voltijdsbanen) gestegen, terwijl het aantal banen in de energiedienstverlening in Drenthe daalde met ruim 7% (- 33 voltijdsbanen).

4 Voorwoord (3): Ondanks de economische tegenwind worden de komende periode nog grote nieuwe investeringen gepleegd in de noordelijke energiesector. De projecten Woodspirit (bio-methanol) en Gemini (700 MW wind op zee) behoren met respectievelijk 500 tot 700 miljoen en 2,3 miljard tot de top-3 van duurzame investeringen in Nederland. De aanleg van de ondergrondse gasopslag Bergermeer van TAQA is met 800 miljoen op dit moment één van de grootste particuliere investeringen. Op basis van deze, en andere investeringen, is ook komende jaren een verdere groei van de banen en bedrijvigheid in de noordelijke energiesector voorzien. De toegevoegde waarde van de energiesector is substantieel voor Nederland en de Energy Valley regio. Van de Nederlandse energie-inkomsten komt 40% uit Noord-Nederland, en binnen Noord-Nederland heeft energie een economisch aandeel van 22 %. De aardgasbaten vormen hierin een substantieel onderdeel. Sterke energiekennispositie De energiekennissector is sterk in ontwikkeling in het Noorden. Dit is een belangrijk fundament voor verdere uitbouw van de noordelijke energieregio. Deze kennis wordt verder gebundeld dankzij de oprichting van de Energy Academy Europe en het Energy College. Het bedrijfsleven wordt hier nauw bij betrokken. Het Noorden kent een groot aantal energie onderzoekscentra en testfaciliteiten. Daarnaast is afgelopen jaren voor bijna 90 miljoen aan grote nationale en internationale onderzoeksprogramma s opgestart rond diverse energiethema s. Ook op het gebied van energieonderwijs is een sterke ontwikkeling gaande. Zowel met een sterke energiefocus vanuit de Rijksuniversiteit, met diverse energie masters en bachelors, maar ook op hbo- en mbo- niveau. Het Noorden telt ruim 600 hbo-studenten en bijna mbo-studenten die een meerjarige energie gerelateerde opleiding volgen. Het aantal energie gerelateerde hbo-studenten is afgelopen 5 jaar in het Noorden sterk gestegen (11%), terwijl dit landelijk afnam (3%). Op mbo-niveau nam in dezelfde periode het aantal energiestudenten in het Noorden zelfs toe met 14% ten opzichte van 9% landelijk. Regio Groningen-Assen Jaap Wijma Stichting Energy Valley Gerrit van Werven

5 Inhoudsopgave: H 1: Energievraag H 4: Bedrijfsvestigingen en werkgelegenheid 1.1 Primaire energievraag - mondiaal Primaire energievraag - Europa Primaire energievraag - Nederland Verwachte toekomstige energievraag Energiebalans Finale energievraag Nederland Finale energievraag regionaal CO2 uitstoot Opbouw energiesector 4.2 Totaalbeeld 4.3 Aandeel in marktsector 4.4 Ontwikkeling 4.5 Kern 4.6 Schil Schil H 2: Fossiele energieproductie H 5: Kennissector 2.1 Gaswinning 2.2 Oliewinning 2.3 Conventionele stroomproductie 2.4 Ondergrondse gasopslag 2.5 Olieopslag 2.6 Restwarmte H 2: 5.1 Energiegerelateerd onderwijs MBO 5.2 Energiegerelateerd onderwijs HBO 5.3 Energiegerelateerd onderwijs overig 5.4 Energieonderzoek 5.5 Onderzoeksprogramma s en projecten 5.6 Testfaciliteiten H 3: Hernieuwbare energieproductie H 6: Toegevoegde waarde en investeringen 3.1 Totaalbeeld 3.2 Bijstook biomassa 3.3 Windenergie 3.3 Zonne-energie 3.4 Bio-energie: Biogas 3.5 Bio-energie: Groen gas 3.6 Bio-energie: Biofuels Toegevoegde waarde 6.2 Aardgasbaten 6.3 Investeringen Bijlage: Begrippenlijst

6 Hoofdstuk 1 Energievraag Om in de toekomst een stabiele energievoorziening te garanderen die in de vraag naar energie kan voorzien, is het noodzakelijk een beeld te hebben van de ontwikkeling van de energievraag. Het is de verwachting dat in het komend decennium de mondiale energievraag sterk toeneemt. Opkomende economieën als China en India hebben een groeiende energiebehoefte. Ook op Europese en nationale schaal stijgt de vraag naar energie het komend decennium. Deze trend leidt tot de verwachting dat ook de energieproductie ook in de komende jaren blijft groeien. 1

7 1.1 Primaire energievraag mondiaal (2011) PJ : PJ 2011: PJ Procentuele verandering: +2,2% In 2011 is de wereldwijde energieconsumptie gestegen t.o.v Deze groei komt vooral door een stijgende energieconsumptie in opkomende economieën als China en India (+7,7% en +6,2%). - In zowel de Verenigde Staten als de Europese Unie daalde de energievraag met respectievelijk -0,7% en -3,2%. De belangrijkste oorzaak die hieraan ten grondslag ligt is de economische crisis. Bron: Global Energy Statistical Yearbook, United Nations, 2012 Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

8 1.2 Primaire energievraag Europa (2011) PJ : PJ 2011: PJ Procentuele verandering: -2,5% In 2011 is de Europese energieconsumptie gedaald t.o.v Deze daling komt vooral door een dalende energieconsumptie van de grootste verbruikers in Europa zijnde: Duitsland, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk en Italië. Bron: Global Energy Statistical Yearbook Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

9 1.3 Primaire energievraag Nederland (2011) PJ : PJ 2011: PJ Procentuele verandering: -7.0% In 2011 is de Nederlandse energieconsumptie relatief sterk gedaald t.o.v vergeleken met andere landen in de Europese Unie. Deze daling komt voort uit een lagere energievraag door de economische crisis, bijvoorbeeld in de petrochemische industrie. De relatief zachte winter van 2011 heeft eveneens bijgedragen aan een lagere energievraag. Bron: CBS Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

10 1.4 Verwachte toekomstige energievraag ( ) Geïndexeerde verwachte toekomstige energievraag 2010 = Mondiaal: 147 Europa: 118 Nederland: Wereldwijd neemt de vraag naar energie naar verwachting toe met 47% in de periode Mondiaal - Deze stijging wordt voornamelijk veroorzaakt door een stijgende vraag uit opkomende economieën als China (+83%) en India (+107%). Europa - In Europa wordt voor de toekomstige energievraag een stijging verwacht van 18% in de periode Ondanks de Renewable Energy Directive, een Europese richtlijn die o.a. als doel heeft om de energievraag in de Europese Unie te verminderen, wordt ook in de Europese OECD landen nog een groei van 18% verwacht in deze periode. - In Nederland wordt in de periode een stijging in de energievraag verwacht van circa 7%. In de periode hierna stabiliseert de primaire energievraag. Nederland Bron: U.S. Energy Information Administration/ECN/CBS Jaartal vorige editie:

11 1.5 Energiebalans Nederland (2011) Invoer PJ (-2,8%) PJ (-1,9%) Uitvoer Winning PJ (-7,8%) Primaire energievraag PJ (-7,0%) 783 PJ (+7,4%) Bunkers Voorraadmutatie 137 PJ 470 PJ (-8,0%) PJ (-6,9%) 16%* van het finaal energetisch energieverbruik moet in 2020 uit hernieuwbare energie komen. Energetisch Finaal energieverbruik PJ (-6,8%) 664 PJ (-7,4%) Energieomzetting Nietenergetisch * = In de bijlage staan de definities van de gehanteerde begrippen. ** = Deze monitor gaat uit van de nieuwste doelstelling van de regering die voorschrijft dat in 2020 tenminste 16% van het finaal energetisch energieverbruik uit duurzame energie moet komen (bron: Rijksoverheid, 2012). Bron: CBS Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

12 1.6 Finale energievraag Nederland* (2011) 113 PJ (+16,5%) Totaal NL: 546 PJ (-11,9%) Energiesector (geen winning) PJ Nijverheid (geen energiesector) (-6,9%) 405 PJ (-15,4%) PJ (-6,2%) Vervoer Huishoudens Landbouw, visserij & dienstverlening 499 PJ (+1,4%) Bron: CBS Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

13 1.7 Finale energievraag regionaal (2010*) PJ PJ 475 PJ 91 PJ % 3.0% 3% Nederland EV-regio RGA * = Complete cijfers over het regionaal energieverbruik 2011 zijn nog niet beschikbaar (gas- en elektriciteitsverbruik woningen ontbreekt). Voor de regionale energievraag zijn de cijfers voor 2010 gepresenteerd. Bron: CBS/Agentschap NL/Nederlandse emissieregistratie Jaartal vorige editie:

14 CO2 uitstoot CO2 is internationaal erkend als één van de belangrijkste veroorzakers van klimaatverandering. Door het gebruik van fossiele bronnen is in de laatste 100 jaar veel CO2 in de atmosfeer terechtgekomen die daarvoor miljoenen jaren in de bodem was opgeslagen. Door het gebruik van duurzame bronnen komt enkel CO2 uit de korte koolstofkringloop vrij, waardoor het totale CO2 percentage in de atmosfeer niet verder stijgt. De CO2 uitstoot ten opzichte van het peiljaar 1990 is één van de belangrijkste indicatoren in het voornemen van overheden om minder fossiele energie te gebruiken. 9

15 1.8.1 Nederlandse CO2 uitstoot naar herkomst* (2011) (mln. ton) ,5% 40 +1,2% ,2% -2,0% -7,1% -5,1% -2,9% -0,6% +12,1% -18,4% +1,7% -19,3% * = Gebaseerd op de internationale IPCC berekeningsmethode voor CO2 emissies. Dit zijn alleen de emissies naar lucht die voor het Klimaatverdrag en Kyoto-protocol gerapporteerd moeten worden. Vliegverkeer boven een bepaalde hoogte en de internationaal scheepvaart vallen hier buiten en zogenaamd kort cyclisch CO2 (zoals uit de verbranding van biobrandstoffen) telt eveneens niet mee. Bron: Nederlandse emissieregistratie Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

16 1.8.2 Nederlandse CO2 doelstelling* (2011) (mln. ton) ,9 181,2 167,8 +6,7% +3,5% +6,7% -3,4% -7,4% 159,2 (CO2 uitstoot 1990) ,4 (CO2 doelstelling 2020) * = De Nederlandse doelstelling is om in 2020 de uitstoot van broeikasgassen met 20% te verminderen ten opzichte van Bron: Nederlandse emissieregistratie/agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

17 1.8.3 Regionale CO2 uitstoot* (2010**) (mln. ton) 194,0 (= 100%) 22,7 (11,7%) 2,6 (1,3%) ,9% IPCC 181, ,9% +7,5% Nederland EV-regio RGA * = Regionale cijfers zijn niet beschikbaar op basis van de IPCC berekeningsmethode. Een regionale verdeling is mogelijk op basis van alle CO2 emissies. Deze emissie uitstoot ligt hoger dan bij de IPCC berekeningsmethode het geval is, doordat alle CO2 uitstoot wordt meegerekend. Ter vergelijk is voor Nederland als geheel ook de CO2 uitstoot in 2010 volgens de IPCC methode weergegeven. ** = Cijfers over de regionale CO2 uitstoot in 2011 zijn, in tegenstelling tot de landelijke cijfers, nog niet beschikbaar. Bron: Nederlandse emissieregistratie/agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

18 1.8.4 CO2 uitstoot EV-regio per provincie* (2010) (mln. ton) 12 11,0 mln. (= 48,5%) -0,2% 3,7 mln. (= 16,5%) 4,1 mln. (= 18,1%) 3,8 mln. (= 16,9%) ,3 mln.** ,5% -3,9% 3,0 mln.** é 4,7 mln.** +12,6% 2,4 mln.** 2 Groningen Drenthe Fryslân Noord-Holland noord * = De CO2 uitstoot wijkt licht af t.o.v. de energiemonitor Dit heeft te maken met verschillende bronnen. In de vorige editie is gebruik gemaakt van Agentschap NL als bron, deze editie is gebaseerd op cijfers van de Nederlandse emissieregistratie. Bron: Nederlandse emissieregistratie Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

19 1.8.5 CO2 uitstoot per gemeente RGA (1) (2010) (ton) Groningen +5,6% Hoogezand- Sappemeer +10,5% Assen +11,5% Slochteren +1,7% Tynaarlo +10,1% Noordenveld +12,2% Bron: Nederlandse emissieregistratie Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

20 1.8.5 CO2 uitstoot per gemeente RGA (2) (2010) (ton) Leek +6,2% Haren +14,2% Zuidhorn +8,0% Bedum +3,0% Ten Boer +3,9% Winsuim +8,3% Bron: Nederlandse emissieregistratie Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

21 Hoofdstuk 2 Fossiele energieproductie Nederland is voor het overgrote gedeelte van haar energievoorziening afhankelijk van conventionele energiebronnen. Sinds de ontdekking van het Groningenveld in 1959, met een huidige geschatte omvang van miljard kubieke meter gas, bekleedt de EVregio een prominente positie als gasproducent in Europa. Voorts ligt bij Schoonebeek het belangrijkste on-shore oliewinningsgebied van Nederland. Tenslotte is de EV-regio een cruciale schakel in de Nederlandse elektriciteitsvoorziening. De Eemscentrale voorziet miljoenen huishoudens van stroom en is de grootste energiecentrale van Nederland. 16

22 2.1 Gaswinning (2011) Productielocaties - In de EV-regio is in 2011 op 115 locaties gas gewonnen. Hoeveelheid energie - De aardgaswinning in de EV-regio bedroeg in 2011 in totaal 54.3 miljard m3 aardgas. Het overgrote deel is gewonnen uit het Groningen gasveld (46,8 miljard m3). De EV-regio is verantwoordelijk voor 97% van de totale Nederlandse gaswinning op land. De gasproductie is in 2011 met 7% afgenomen in zowel de EV-regio als in Nederland. - In totaal is in 2011 in de EV-regio PJ gas gewonnen. Dit komt overeen met 58,8% van de totale Nederlandse primaire energievraag. Toekomstige productie - De bewezen aardgasreserves in het Groningen gasveld bedragen 900 miljard m3 aardgas (bepaald op ). Dit is 73% van de totale Nederlandse gasvoorraad (zowel continentaal als territoriaal). - Hiermee kan met het huidige productieniveau tot tenminste 2030 gas uit het Groningenveld worden gewonnen. Bron: Nederlands olie- en gasportaal Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

23 2.2 Oliewinning (2011) Productielocaties - In 2011 waren 15 aardolievoorkomens in Nederland in productie, waarvan 4 op land en 11 in zee. - De oliewinningslocatie in Schoonebeek (Drenthe) is in 2011 opnieuw in productie genomen en de enige oliewinningslocatie in de EV-regio. - De oliewinning in Nederland bedroeg in 2011 in totaal kubieke meter, hiervan is 34% in de EV-regio gewonnen. Hoeveelheid energie - Omgerekend naar vaten ruwe olie zijn er in 2011 ongeveer 2,65 miljoen vaten olie geproduceerd. Dit komt overeen met 15,5 PJ. Toekomstige productie - De verwachting is dat de productie in Schoonebeek oploopt tot vaten olie per jaar. Hieruit kan 26.8 PJ energie worden geproduceerd. Hiermee zal dit het grootste wingebied worden voor Nederlandse olie. - De verwachting is dat de Schoonebeek productielocatie tot 2036 in totaal 120 miljoen vaten olie produceert. Bron: Nederlands olie- en gasportaal/nam Jaartal vorige editie:

24 2.3 Conventionele elektriciteitscentrales* (1) (2011) Productielocaties * = Conventionele elektriciteitscentrales met een elektrisch vermogen van tenminste 60 MW Bron: Energie-Nederland Jaartal vorige editie:

25 2.3 Conventionele elektriciteitscentrales (2) (2011) Hoeveelheid energie Toekomstige productie - Gezamenlijk hebben de energiecentrales in de EV-regio een capaciteit van MW. Dit zijn op de AVI van HVC in Alkmaar na allemaal gasgestookte centrales. - In Nederland is in miljoen MWh geproduceerd. Indien alle centrales op volle capaciteit draaien, wordt in de EV-regio ongeveer 20% van de totale Nederlandse stroom geproduceerd. - Met name gascentrales produceerden in 2011 niet op volle capaciteit, waardoor de maximale productiecapaciteit in de EV-regio niet is gehaald. - Momenteel worden 2 nieuwe grootschalige energiecentrales gebouwd in de EVregio door NUON (1200 MW, gereed 2013) en RWE/Essent (1600 MW, gereed 2013). Door deze centrales verdubbelt het elektrisch vermogen in de EV-regio. * = Afhankelijk van de per elektriciteitscentrale. Bron: CBS/NUON/RWE Jaartal vorige editie:

26 Energieopslag Balancering van energie is één van de grootste uitdagingen waarvoor de netbeheerders staan. In toenemende mate wordt energie decentraal opgewekt en/of getransporteerd over grote afstanden. Prijsschommeling als gevolg van gebeurtenissen op andere werelddelen zijn aan de orde van de dag. Om minder afhankelijk te zijn van deze omstandigheden worden strategische olie- en gasvoorraden aangehouden. Daarnaast is de productie van elektriciteit minder stabiel door variatie in productie als gevolg van verminderde uren wind en/of zon. Om deze variaties te dempen zijn energieopslagtechnieken een instrument. In Noord-Nederland zijn op dit moment nog geen grootschalige opslagtechnieken voor elektriciteit, dit in tegenstelling tot olie en gas. 21

27 2.4 Ondergrondse gasopslaglocaties (2011) Doordat de aardgasreserves in Nederland langzaam afnemen, ontstaat er minder druk in de huidige aardgasvelden. De druk is inmiddels dusdanig laag, dat wanneer er een extreme piekvraag is, er niet voldoende gas uit de bodem kan worden gehaald om op korte termijn aan de vraag te voldoen. In de zomer ligt de productiecapaciteit beduidend hoger dan de vraag, het overtollige gas kan dan worden opgeslagen in opslaglocaties zoals lege gasvelden, zoutcavernes of aquifiers. In de winter kan deze buffer worden aangesproken om de toelevering van aardgas op te schalen om een stabiele gasvoorziening te garanderen. Op een aantal plaatsen in Nederland en vlak over de grens in Duitsland zijn gasopslag locaties die worden benut voor de Nederlandse gasvoorziening. Momenteel zijn 8 opslaglocaties in gebruik voor de Nederlandse gasvoorziening (zie tabel). De 9 e opslaglocatie is in aanbouw in Bergermeer (Noord-Holland). Met een verwacht werkvolume van 4,1 miljard kubieke meter wordt dit één van de grootste gasopslaglocaties van Europa. Gasopslaglocaties Werkvolume (in mld. m3) Werkvolume (% totaal) Type Grijpskerk 1,5 24,3% Gasveld Norg 3,0 48,5% Gasveld Zuidwending 0,2 3,2% Zoutcaverne Alkmaar 0,5 8,1% Gasveld Totaal EV-Regio 5,2 84,2% Epe (Duitsland) 0,4 6,5% Zoutcaverne Kalle (Duitsland) 0,2 3,2% Acquifer Epe (Duitsland) 0,1 1,6% Zoutcaverne Epe (Duitsland) 0,28 4,5% Zoutcaverne Totaal 6,18 100% Bron: Gas Infrastructure Europe /NAM/Taqa/Gasunie Jaartal vorige editie:

28 2.4.1 Ondergrondse gasopslaglocaties EV-regio (2011) Op 4 locaties in de EV-regio wordt momenteel gas ondergronds opgeslagen en gebruikt om piekvragen op te vangen. Sinds 1997 wordt gas opgeslagen op de locaties Grijpskerk, Norg en Alkmaar. In 2011 is de gasopslaglocatie Zuidwending nabij Veendam in gebruik genomen. In Grijpskerk wordt gas voor industrieel gebruik opgeslagen (H-gas), op de drie andere locaties wordt L-gas opgeslagen. In mei 2012 is definitief bekend geworden dat het lege gasveld Bergermeer tussen Alkmaar en Bergen eveneens geschikt mag worden gemaakt als gasopslaglocatie. Gasopslag Bergermeer wordt naar verwachting in 2014 in gebruik genomen. Het beoogde werkvolume op deze locatie wordt 4,1 miljard m3. Grijpskerk (1997) Norg (1997) Alkmaar (1997) Zuidwending (2011) Bergermeer (2014)* Werkvolume: 1,5 miljard m3 Werkvolume: 3 miljard m3 Werkvolume: 500 miljoen m3 Werkvolume: 200 miljoen m3 Werkvolume: 4,1 miljard m3 Max. dagelijkse injectie: 12 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse injectie: 24 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse injectie: 3,5 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse injectie: 28,8 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse injectie: (in aanbouw) Max. dagelijkse productie: 55 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: 51 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: 36 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: 38,4 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: (in aanbouw) Gerealiseerde productie: miljoen m3 Gerealiseerde productie: 675 miljoen m3 Gerealiseerde productie: 140 miljoen m3 Gerealiseerde productie: 562 miljoen m3 Gerealiseerde productie: (in aanbouw) * = In aanbouw Bron: NAM/Taqa/Gasunie/Nederlands olie- en gasportaal Jaartal vorige editie:

29 2.5 Olieopslag - Vopak Terminal Eemshaven (2012) Vopak Terminal Eemshaven - In oktober 2012 is door Vopak een nieuwe olieterminal in de Eemshaven in gebruik genomen voor de opslag van strategische olievoorraden. In de nieuwe terminal kan ruwe olie worden opgeslagen, die eventueel wordt aangesproken indien de reguliere aanvoer van aardolie stokt. - Momenteel wordt de terminal gebruikt voor de opslag van benzine en diesel. Maasvlakte Olie Terminal - De terminal bestaat uit 11 tanks met een capaciteit van kubieke meter. De totale opslagcapaciteit is dus kubieke meter. Hiermee is de terminal in de Eemshaven de grootste olieopslaglocatie in de Energy Valley regio. - De grootste olieopslagcapaciteit bevindt zich echter in de havens van Rotterdam en Amsterdam. De Maasvlakte Olie Terminal (haven van Rotterdam) is met 39 tanks en een opslagcapaciteit van 4,4 mln. kubieke meter de grootste olieterminal van Nederland en één van de grootste olieterminals ter wereld. Bron: Vopak/Maasvlakte Olie Terminal Jaartal vorige editie: Nieuw 24

30 Restwarmte Warmte die vrijkomt na energieomzetting wordt ook wel restwarmte genoemd. Deze restwarmte wordt nauwelijks efficiënt gebruikt en veelal geloosd, waardoor de geproduceerde energie niet maximaal wordt benut. Dit kan worden opgelost door warmtenetten. Deze leggen een verbinding tussen de bron van de warmte en de vraag naar warmte. De restwarmte vervangt zo een energiedrager die anders gebruikt zou zijn om warmte te produceren. Op deze manier dragen warmtenetten bij aan een efficiëntere en duurzamere energievoorziening. 25

31 2.6 Aanbod restwarmte Nederland (2011) Deze kaart laat de grootste restwarmtebronnen in Nederland zien. Het grootste restwarmte-potentieel ligt buiten de EV-regio. Dit geldt vooral voor hoogwaardige restwarmte (>120 C). Toch zijn er in de EVregio een aantal grote restwarmtelocaties In de regio Groningen-Assen zijn geen grote restwarmtebronnen. <120 C 120 C C > 500 TJ/Jaar TJ/Jaar < 50 TJ/Jaar Geen data Bron: Agentschap NL Jaartal vorige editie:

32 Hoofdstuk 3 Hernieuwbare energieproductie Energie uit hernieuwbare bronnen is in opkomst. Lidstaten van de Europese Unie hebben zich gecommitteerd aan doelen gericht op het gebruik van hernieuwbare energie. De verschillende decentrale overheden hebben deze doelen vaak vertaald naar eigen doelstellingen. Dit maakt dat veel overheden inzetten op een groeiende energievoorziening uit duurzame bronnen. Er zijn vele manieren om energie te produceren uit hernieuwbare bronnen, bijvoorbeeld via zonnepanelen, windmolens, waterkracht, vergisting, verbranding en vergassing van biomassa. Veel van deze technieken zijn op dit moment nog niet rendabel zonder subsidie te exploiteren. Mede daarom blijft de productie achter bij de productie van energie uit fossiele bronnen. In deze monitor worden energie uit wind, zon en biomassa (biogas, groen gas en biobrandstoffen) behandeld. Dit zijn bronnen waar momenteel de meeste duurzame energie uit wordt geproduceerd (wind en biomassa) of bronnen die in de komende jaren naar verwachting sterk zullen groeien (zon). Andere bronnen, zoals energie uit water, bodem of buitenlucht en nieuwe technieken om energie uit biomassa te produceren (vergassing, pyrolyse en torrefactie) worden afhankelijk van de ontwikkeling in volgende jaren eveneens meegenomen in de monitor. 27

33 3.1 Totaalbeeld duurzame energieproductie (2011) (PJ) PJ (-6,8%)* 93,4 PJ (+8,1%) 13,5 PJ (+11,7%) 0,51 PJ (0,14%) ,0% ,4% 3,8% in ,6%** 0,8%** Aandeel hernieuwbare energie Nederland Nederland EV-regio RGA Doelstelling 2020 aandeel hernieuwbare energie % Aandeel hernieuwbare energie in finaal energetisch verbruik Biomassa- en afvalverbranding Huidige aandeel hernieuwbare energie Windenergie, biogas, groen gas en biofuels Overige technieken*** * = Voor de bepaling van de ontwikkeling t.o.v. het jaartal uit de vorige editie is ook voor 2010 uitgegaan van 16% duurzame energie. ** = Het aandeel hernieuwbare energie in de EV-regio en RGA t.o.v. het Nederlandse totaal is gebaseerd op technieken waar regionale data voor beschikbaar zijn. Overige technieken en zonne-energie zijn voor de EV-regio en RGA niet meegenomen. *** = Waterkracht, bodemenergie, buitenluchtwarmte, waterpompen, houtketels, houtkachels, verbranding van papierslib en biomassa in cementovens. Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

34 3.1.1 Opbouw duurzame energieproductie (2011) Nederland: 93,4 PJ (+8,0%) EV-regio: 13,5 PJ* (+11,7%) RGA: 0,51 PJ* (+0,14%) 1,5 PJ (+15%) 0,02 PJ (0,0%) 0,015 PJ (+4,9%) 27,8 PJ (0,0%) 1,8 PJ 12,4 PJ (-4,5%) 13,9 PJ (+22,9%) 1,8 PJ (-2,8%) 0,7 PJ (0,0%) 3,2 PJ (+22,9 %) 0,216 PJ (0,0%) 13,4 PJ (+40,3%) 0,276 PJ (0,0%) 17,0 PJ (+4,9%) 2,1 PJ (+4,2%) 5,3 PJ (+1,9%) 1,4 PJ (+15,2%) 6,4 PJ (+12,0%) Bijstook biomassa Wind Biogas Biofuels** AVI s Zon Groen gas Overige technieken*** * = Het aandeel hernieuwbare energie in de EV-regio en RGA t.o.v. het Nederlandse totaal is gebaseerd op technieken waar regionale data voor beschikbaar zijn. Overige technieken en zonne-energie zijn voor de EV-regio en RGA niet meegenomen. ** = Gebaseerd op het aandeel biofuels dat op de Nederlandse markt is verbruikt. *** = Waterkracht, bodemenergie, buitenluchtwarmte, waterpompen, houtketels, houtkachels, verbranding van papierslib en biomassa in cementovens. 29 Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie: 2010

35 Bijstook biomassa Vaste biomassa (zoals snoeiafval en industrieel resthout) kan nuttig worden gebruikt voor duurzame energieopwekking. Verbranding van biomassa in elektriciteitscentrales of afvalverwerkingsinstallaties heeft het grootste aandeel in de huidige duurzame energieproductie in Nederland. Naast verbranding kan vaste biomassa door vergassing eveneens worden omgezet in energie. Hierbij wordt de biomassa door verhitting zonder zuurstof omgezet in gas, dat vervolgens omgezet kan worden in elektriciteit en warmte. Deze techniek wordt nog niet grootschalig toegepast, maar kan in de komende jaren een toenemende bijdrage leveren aan een duurzame energievoorziening. 30

36 3.2.1 Bijstook biomassa en verbranding (>1MW) (2011) Nederland EV-regio RGA Vink Sion Aandeel NL. Aandeel NL. Aantal installaties ,0% - 0,0% (0) (0) (0) Energieproductie 12,4 PJ* 0,02 PJ* 0,14% - 0,0% (-4,2%)** (0,0%)** (0) * = Uitgaande van het zelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. ** = Voor de bepaling van de ontwikkeling van de energieproductie is onderscheid gemaakt tussen productielocaties waar import van biomassa relatief vaak voorkomt (grootschalige productielocaties (>5 MW)) en productielocaties waar dit relatief weinig voorkomt (kleinschalige productielocaties (<5 MW)). Bron: Agentschap NL/CBS 31 Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie: 2010

37 3.2.2 Bijstook biomassa in AVI s* (2011) Nederland EV-regio RGA E-on energy from waste REC Harlingen Attero Wijster HVC Alkmaar Aandeel NL. Aandeel NL. Aantal installaties ,3% - 0,0% (+1) (+1) (0) Energieproductie 13,9 PJ** 3,2 PJ** 18,6% - 0,0% (+22,9%) (+22,9%) (0) * = Afvalverwerkingsinstallaties ** = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. Alleen de energie geproduceerd door het verbranden van het biogene deel van het afval telt mee als hernieuwbare energie. Bron: Agentschap NL/CBS 32 Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie: 2010

38 Windenergie Windenergie is onder te verdelen in offshore wind (op zee) en on-shore wind (op land). Momenteel staat het overgrote deel van de Nederlandse windturbines onshore. De trend is dat de turbines in vermogen toenemen. Waar enkele jaren geleden nog over het aantal KW werd gesproken zijn er nu off-shore turbines op de markt van 6 à 7 MW. Na energie uit biomassa, wordt in Nederland de meeste hernieuwbare energie uit wind geproduceerd. 33

39 3.3 Windenergie (2011) Nederland EV-regio RGA Aandeel NL. Aandeel EV. Capaciteit MW* 768 MW* 33,6% 3 MW 0,13% (+2,9%) (+6,7%) (0,0%) Energieproductie 17,0 PJ** 6,39 PJ** 37,6% 0,015 PJ 0,09% (+4,9%) (+12,0%) (+4,9%) * = De grote van de rode cirkels correspondeert met het opgesteld vermogen. ** = Tussen de drie geografische schaalniveaus zit verschil in het aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie. Bron: Agentschap NL/CBS Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

40 Zonne-energie De zon is in potentie de grootste energiebron voor de aarde. De energie die de aarde bereikt is maal groter dan de wereldwijde energievraag. In toenemende mate wordt gebruik gemaakt van zonnepanelen om elektriciteit op te wekken. Belangrijke ontwikkeling hierin is het stijgende vermogen van de panelen en de scherpe prijsdaling van de afgelopen jaren. Terugverdientijden van zonne-panelen zijn korter en hierdoor ook voor particulieren en het midden- en kleinbedrijf interessant. 35

41 3.4 Zonne-energie (2011) Productielocaties - In de EV-regio zijn geen grootschalige niet-dakgebonden zonne-installaties. In Heerhugowaard zijn op relatief grote schaal photovoltaïsche zonnepanelen op de daken van de woningen en de diverse voorzieningen geïnstalleerd. Dit maakt onderdeel uit van het 5 Megawatt PV-project Stad van de Zon, dat behalve in Heerhugowaard ook is gerealiseerd in Alkmaar en Langedijk. - Zonne-energie in de EV-regio wordt enkel opgewekt middels dakgebonden zonnepanelen op woningen en bedrijfspanden. Hoeveelheid energie - De landelijke productie van zonne-energie bedroeg in ,4 PJ. Dit is een stijging van 15% ten opzichte van Er zijn geen volledige data beschikbaar over de productie van zonne-energie op provinciaal en gemeentelijk niveau, doordat veel zonne-energie wordt geproduceerd door particulieren en deze data landelijk niet is geregistreerd. Toekomstige productie - De verwachting is dat de productie van zonne-energie de komende jaren sterk gaat toenemen door een dalende prijs van zonnepanelen. In de afgelopen 3 jaar is de gemiddelde prijs van Duitse zonnepanelen met 63% gedaald van 2,39 per Wp in juli 2009 naar 0,88 in augustus 2012*. * = Groothandelsprijzen voor Duitse kristallijn PV-modules (bron: Photon International, 2012). Bron: CBS Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

42 Bio-energie: Biogas Biogas is een gasmengsel dat ontstaat door vergisting van organische materialen. Materiaal van bijvoorbeeld afval, mest of rioolwater wordt in een anaeroob proces door enzymen omgezet in biogas. Dit biogas bestaat voor ongeveer 60% uit methaan. Door de aanwezige methaan heeft biogas een energie-inhoud die nuttig aangewend kan worden door het gas te verbranden en daarmee om te zetten in een andere energiedrager. Biogas is niet geschikt om in het gasnet te injecteren, omdat het een andere chemische samenstelling heeft dan aardgas (er zit bijvoorbeeld te veel water in). Biogas wordt dan ook hoofdzakelijk gebruikt om elektriciteit mee te produceren door middel van warmtekrachtkoppelingen. 37

43 3.5.1 Bio-energie: Stortgas (2012) Nederland EV-regio RGA Tri-o-gen group b.v. Afvalverwerking Stainkoeln Tri-o-gen group b.v. Econvert-Weperpolder Stortplaats Middenmeer Stortplaats Kanaaldijk Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties ,2% 1 2,7% (+15) (+3) (0) Capaciteit 14,3 MW* 0,85 MW* 0,18 MW (0,0%) (0,0%) (0,0%) Energieproductie 0,35 PJ** 0,02 PJ** 5,7% 0,004 PJ 1,1% (0,0%) (0,0%) (0,0%) * = Vermogen van nieuwe installaties is nog niet bekend ** = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. Bron: Agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

44 3.5.2 Bio-energie: Biogas uit RWZI/AWZI* (2012) Nederland EV-regio RGA Wetterskip Fryslân Noorderzijlvest Noorderzijlvest Waterschap Hunze en Aa s Reest en Wieden Waterschap Hunze en Aa s Hollands Noorderkwartier Velt en Vecht Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties ,7% 2 2,8% (0) (0) (0) Capaciteit 38,8 MW 3,3 MW 1,72 MW (0,0%) (0,0%) (0,0%) Energieproductie 1,12 PJ** 0,10 PJ** 8,9% 0,05 PJ 4,5% (0,0%) (0,0%) (0,0%) * = Rioolwaterzuiveringsinstallatie/afvalwaterzuiveringsinstallatie ** = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. Bron: Agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

45 3.5.3 Bio-energie: Biogas uit GFT* (2012) Nederland EV-regio RGA Ecopark de Wierde - Omrin Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties 5** 1 20,0% - 0,0% (0) (0) (0) Capaciteit 9,1 MW 2,5 MW** - - (0,0%) (0,0%) (0,0%) Energieproductie 0,26 PJ*** 0,07 PJ*** 26,9% - 0,0%- (0,0%) (0,0%) * = Groente-, fruit- en tuinafval ** = Vier van de negen biogasinstallaties (o.a. de installaties in Groningen en het Noord-Hollandse Middenmeer) werken biogas op tot groen gas, deze installaties zijn in deze monitor meegenomen als groen gas installaties en niet als biogas installaties. *** = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. (0,0%) Bron: Agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

46 3.5.4 Bio-energie: Biogas uit VGI* (2012) Nederland EV-regio RGA Suikerunie Suikerunie Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties ,3% 1 14,3% (-2) (-2) (0) Capaciteit 14,3 MW 1,5 MW 1,5 MW (-10,1%) (-54,1%) (0,0%) Energieproductie 0,41 PJ** 0,04 PJ** 9,8% 0,04 PJ 9,8% (10,1%) (-54,1%) (0,0%) * = Voedings- en genotsmiddelenindustrie ** = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. Bron: Agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

47 3.5.5 Bio-energie: Biogas uit co-vergisting (2012) Nederland EV-regio RGA Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties ,0% 8 8,2% (+5) (+4) (0) Capaciteit 111,5 MW 52,9 MW 6.2 MW (+4,3%) (+5,2%) (0,0%) Energieproductie 3,21 PJ 1,52 PJ 47,4% 0,18 PJ 5,6% (+4,3%) (+5,2%) (0) * = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. Bron: Agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

48 Bio-energie: Groen gas De helft van de Nederlandse energie wordt geproduceerd uit aardgas. Echter de aanwezigheid van gas in de Nederlandse bodem is eindig. Om niet volledig afhankelijk van import te worden zijn andere bronnen nodig om gas te produceren. Groen gas is het hernieuwbare alternatief voor aardgas. Groen gas is gereinigd biogas en heeft dezelfde chemische samenstelling als aardgas. Hierdoor kan groen gas, in tegenstelling tot biogas, in het aardgasnet worden geïnjecteerd. Eenmaal in het gasnet is groen gas niet meer te onderscheiden van aardgas en kan het voor dezelfde toepassingen worden gebruikt (bijvoorbeeld transport). Via certificaten kan de groenwaarde van het gas worden bewaard en verhandeld tegen een meerprijs. 43

49 3.6 Bio-energie: Groen gas* (2012) Nederland** EV-regio** RGA Suikerunie Attero Groningen Attero Groningen Schaap bioenergie Attero Wijster HVC vergisting Bouwhuis biovergisting B.V. Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties ,3% 1 6,3% (+1) (+1)* (0) Mln. m 3 per jaar 69,9* 30,0* 6,1 (+4,2%) (0,0%) (0,0%) Energieproductie 2,11 PJ 0,70 PJ 33,2% 0,22 PJ 10,4% (+4,2%) (0,0%) (0,0%) * = Kleur van de stippen duidt het type biogas productie aan zoals op de voorgaande pagina s is weergegeven. * = Geproduceerde hoeveelheid groen gas is gebaseerd op de capaciteit van de installaties, vooral voor nieuwe installaties ligt de daadwerkelijke productie lager. Aantal installaties en capaciteit is inclusief de nieuwe groen gas installatie van Suikerunie Vierverlaten, de energieproductie is exclusief Suikerunie Vierverlaten. Bron: Agentschap NL 44 Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie: 2011

50 3.6.1 Tankstations - (groen) gas (2012) Nederland EV-regio RGA Aandeel NL. Aantal tankstations ,5% 7 Aandeel EV. 6,9% (+8) (+2) (+2) Tankstation open Tankstation in aanbouw Bron: Groengasmobiel Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

51 Bio-energie: Biofuels Biofuels zijn een duurzaam alternatief voor fossiele brandstoffen en worden gewonnen uit natuurlijke producten. Biofuels zijn onder te verdelen in eerste en tweede generatie biobrandstoffen. Voor de eerste generatie (bv. uit koolzaadolie) is landbouwareaal nodig. Hierdoor kunnen eerste generatie biobrandstoffen concurreren met voedselproductie en een opdrijvend effect hebben op de voedselprijzen. De tweede generatie biobrandstoffen richt zich daarom op biofuel productie uit restproducten van voedselproductie zoals frituurvet en landbouwproducten die niet als voedsel worden gebruikt. De Europese biofuel markt ondervindt concurrentie vanuit de Verenigde Staten. In de V.S. wordt de productie van biofuels stevig gesubsidieerd. Dit leidt er toe dat op de Europese markt veel Amerikaanse biofuels worden aangeboden. Hierdoor ligt in Nederland de daadwerkelijke productie beduidend lager dan de capaciteit. 46

52 3.7 Bio-energie: Biofuels productielocaties* (2011) Harlingen Delfzijl Amsterdam Rotterdam Zwijndrecht Emmen Kampen Zeewolde Son Geleen - De totale biobrandstoffenproductie is in 2011 sterk toegenomen t.o.v De reden hiervoor is dat er in de loop van 2010 en 2011 een aantal (grote) nieuwe biodieselfabrieken zijn geopend. Hierdoor is de totale productiecapaciteit sterk toegenomen (+55,4%). Doordat nog niet alle nieuwe biodieselfabrieken in heel 2011 konden produceren en in een aantal andere fabrieken de productie tijdelijk is stopgezet, ligt de groei van de productie voor de binnenlandse markt lager (+40,3%). - De productie in de Energy Valley regio is minder sterk gegroeid (+15%). Enerzijds steeg de productie doordat 2011 het eerste volledige jaar was waarin BioMCN kon produceren. Hier stond tegenover dat bij biodieselfabriek BioValue de productie halverwege 2010 werd stopgezet. Biodiesel Bio-ETBE Bio-ethanol Bio-methanol PPO (Pure plantaardige olie) * = In de vorige editie betrof de biofuelproductie enkel biodieselfabrieken en één biomethanolfabriek. In deze editie zijn ook andere biofuels (bio-etb, bioethanol, PPO) meegenomen als productielocaties. Bron: Catalogus van Nederlandse brandstofinitiatieven/cbs Jaartal vorige editie: Nieuw 47

53 3.7.1 Bio-energie: Biofuels productie (2011) Nederland EV-regio RGA Bio MCN Ecopark Harlingen Sunoil Biodiesel Productielocaties 14 Aandeel NL. 3 21,4% - Aandeel EV. 0,0% (0) (-1) (0,0%) Energieproductie 13,4 PJ* 1,5 PJ* 11,0% - 0,0% (+40,3%) (+15%)** * = Voor de berekening van de energieproductie is rekening gehouden met verschillende typen biofuels die per locatie worden geproduceerd en in alleen de productie meegerekend die in Nederland wordt gebruikt en meetelt voor de Nederlandse duurzaamheidsdoelstellingen. ** = De groei is bij benadering weergeven. Er zijn geen daadwerkelijke productiecijfers per productielocatie openbaar beschikbaar. Indien de landelijke ratio tussen de gerealiseerde productie en de totale productiecapaciteit (24,2%) voor alle afzonderlijke productielocaties zou worden toegepast ontstaat een te vertekend beeld van de werkelijkheid. De ratio is namelijk sterk gedaald t.o.v (29,2%), terwijl dit hoofdzakelijk wordt veroorzaakt door de opening van de grootste biodieselfabriek van Nederland (Neste Oil Biodiesel red.) in september 2011 en de tijdelijke productiestop van twee andere grote dieselfabrieken buiten de Energy Valley regio. De ontwikkeling van de energieproductie in de Energy Valley regio is derhalve gebaseerd op de productiecapaciteit in 2011 t.o.v (0,0%) Bron: Catalogus van Nederlandse brandstofinitiatieven/cbs Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

54 Hoofdstuk 4 Bedrijfsvestigingen & werkgelegenheid De energiesector is een belangrijke bron van werkgelegenheid in Fryslân, Groningen, Drenthe en Noord-Holland Noord en bestaat uit verschillende type arbeid die meer of minder direct is gekoppeld aan de productie van energie. In deze monitor is de energiesector onderverdeeld in een kern en twee omliggende schillen. De kern van de werkgelegenheid in de energiesector bestaat uit de productie en levering van energie. Deze kern is nader uitgesplitst in bedrijfsvestigingen die up-, mid- of downstream in de waardeketen van energie opereren. In de eerste schil bevindt zich de energie-gerelateerde werkgelegenheid. In deze schil wordt arbeid geleverd gericht op de productie en installatie van energietechnologie. De buitenste schil bestaat uit de dienstverlenende werkgelegenheid. Dit zijn de ontwerp-, advies- en ingenieursbureaus die zich op energie-gerelateerde activiteiten richten.* * De methode voor berekening van arbeidsplaatsen en bedrijfsvestigingen is gevalideerd met Rijksuniversiteit Groningen. 49

55 4.1 Opbouw energiesector Schil 2 Schil 1 Kern: Producenten en leveranciers van energie - Exploratie en winning - Handel/logistiek - Levering eindgebruik Kern Totaal Upstream Midstream Downstream Schil 1: Productie en installatie van energie technologie - Vervaardiging - Installatie - Reparatie en onderhoud Totaal Schil 2: Dienstverlening gericht op energie activiteiten - Ontwerp - Advies Totaal 50

56 4.2.1 Totaalbeeld vestigingen* (2011) EV-regio N-H Noord Fryslân Groningen Drenthe RGA Eemsdelta Kern Schil Schil Totaal energiesector Aandeel vestigingen - 32,4% 26,6% 20,4% 20,6% 16,6% 2,4% NOOT Voor de bepaling van de het aantal bedrijfsvestigingen en arbeidsplaatsen in de energiesector is de methodiek verfijnd ten opzichte van de Energiemonitor Er is een uitgebreidere selectie van SBI codes gehanteerd, er zijn nieuwe wegingsfactoren berekend en er is aanvullend maatwerk verricht (specifiek voor de Energy Valley regio en regio Groningen-Assen). Met deze methodiek benadert de monitor nauwkeuriger de werkelijke omvang van de energiesector. Hierdoor zijn de in deze monitor gepubliceerde cijfers afwijkend en niet te vergelijken met de cijfers uit de vorige monitor. Doordat de verfijnde methodiek niet met terugwerkende kracht kan worden uitgevoerd voor het jaar 2000, is de ontwikkeling van de energiesector in de periode niet weer te geven. Tenslotte is er regio specifiek, aanvullend maatwerk verricht, dit maakt een vergelijking met de energiesector in de rest van Nederland eveneens niet goed mogelijk. Voor een uitgebreide beschrijving van de verfijnde methodiek wordt naar de methodologische verantwoording verwezen. * = Veelvouden van 5 Bron: LISA Jaartal vorige editie:

57 4.2.2 Totaalbeeld werkgelegenheid (voltijdbanen)* (2011) EV-regio N-H Noord Fryslân Groningen Drenthe RGA Eemsdelta Kern Schil Schil Totaal energiesector Aandeel voltijdbanen - 21,8% 25,0% 28,3% 24,9% 29,9% 2,9% NOOT Voor de bepaling van de het aantal bedrijfsvestigingen en arbeidsplaatsen in de energiesector is de methodiek verfijnd ten opzichte van de Energiemonitor Er is een uitgebreidere selectie van SBI codes gehanteerd, er zijn nieuwe wegingsfactoren berekend en er is aanvullend maatwerk verricht (specifiek voor de Energy Valley regio en regio Groningen-Assen). Met deze methodiek benadert de monitor nauwkeuriger de werkelijke omvang van de energiesector. Hierdoor zijn de in deze monitor gepubliceerde cijfers afwijkend en niet te vergelijken met de cijfers uit de vorige monitor. Doordat de verfijnde methodiek niet met terugwerkende kracht kan worden uitgevoerd voor het jaar 2000, is de ontwikkeling van de energiesector in de periode niet weer te geven. Tenslotte is er regio specifiek, aanvullend maatwerk verricht, dit maakt een vergelijking met de energiesector in de rest van Nederland eveneens niet goed mogelijk. Voor een uitgebreide beschrijving van de verfijnde methodiek wordt naar de methodologische verantwoording verwezen. * = Veelvouden van 25 Bron: LISA Jaartal vorige editie:

58 4.3 Aandeel energiebanen* t.o.v. totaal (markt)sectoren** (2011) EV-regio N-H Noord Fryslân Groningen Drenthe RGA Eemsdelta Totaal energiesector Totaal marktsectoren Totaal alle sectoren Energiebanen t.o.v. markt- Sectoren*** Energiebanen t.o.v. alle sectoren ,8% 5,0% 5,0% 6,7% 6,8% 8,3% 6,6% 4,0% 3,5% 3,5% 4,3% 4,7% 5,0% 4,9% * = Voltijd banen ** = Nederland is als schaalniveau niet meegenomen. Er is geen aanvullend maatwerk verricht (zie methodologie) voor Nederland, waardoor er geen cijfers beschikbaar zijn die een vergelijking met de Energy Valley regio en regio Groningen-Assen mogelijk maken. *** = Alle sectoren exclusief gezondheidszorg, onderwijs en overheid. Bron: LISA Jaartal vorige editie: Nieuw 53

59 4.4.1 Ontwikkeling vestigingen (2011 t.o.v. 2010) EV-regio N-H Noord Fryslân Groningen Drenthe RGA Eemsdelta Kern +7 (+1,0%) +5 (+2,6%) -3 (-1,4%) 0 (0,0%) +5 (+2,9%) 0 (0,0%) +2 (+9,1%) Schil (+1,7%) -3 (-0,4%) +17 (+3,0%) +27 (+6,6%) -4 (-0,9%) +8 (+2,6%) +6 (+12,9%) Schil (+1,5%) +3 (+0,9%) +11 (+4,9%) +11 (+5,6%) -11 (-5,4%) +4 (+2,0%) +1 (+6,4%) Totaal energiesector +58 (+1,5%) +5 (+0,3%) +25 (+2,5%) +38 (+5,1%) -10 (-1,2%) +12 (+1,9%) +9 (+10,7%) NOOT De ontwikkeling van het aantal bedrijfsvestigingen is gebaseerd op SBI codes en de bijbehorende wegingsfactoren. Aanvullend maatwerk is niet meegenomen voor de bepaling van de ontwikkeling, omdat dit niet is verricht voor de cijfers van Bron: LISA Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

60 4.4.2 Ontwikkeling werkgelegenheid (2011 t.o.v. 2010) EV-regio N-H Noord Fryslân Groningen Drenthe RGA Eemsdelta Kern +345 (+3,5%) +11 (+0,8%) -28 (-1,1%) +325 (+10,9%) +37 (+1,2%) +280 (+7,6%) +11 (+2,7%) Schil (-0,7%) -119 (-2,6%) -8 (-0,2%) -55 (-1,2%) +56 (+1,2%) -60 (-1,3%) +36 (+10,6%) Schil (+2,1%) +99 (+13,3%) +3 (+0,4%) -6 (-0,6%) -38 (-7,3%) -12 (-1,4%) -1 (-1,2%) Totaal energiesector +277 (+0,9%) -9 (-0,1%) -33 (-0,4%) +264 (+3,2%) +55 (+0,7%) +208 (+2,3%) +46 (+5,9%) Marktsectoren (-1,0%) (-2,4%) +583 (+0,4%) +11 (0,0%) (-2,4%) -137 (-0,1%) -177 (-1,2%) Alle sectoren (-0,9%) (-2,9%) (+0,4%) (+0,5%) (-1,7%) +446 (+0,2%) +532 (+2,8%) NOOT De ontwikkeling van de werkgelegenheid is gebaseerd op SBI codes en de bijbehorende wegingsfactoren. Aanvullend maatwerk is niet meegenomen voor de bepaling van de ontwikkeling, omdat dit niet is verricht voor de cijfers van Bron: LISA Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

61 4.5.1 Kern: Upstream (2011) De exploratie en winning van energie EV-regio Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Vestigingen: 300 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 17 Vestigingen: 90 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 11 Vestigingen: 45 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 22 Vestigingen: 10 Arbeidsplaatsen: 300 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 30 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Vestigingen: 85 Arbeidsplaatsen: 850 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 10 Vestigingen: 80 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 27 Vestigingen: 35 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 47 Bron: LISA Jaartal vorige editie:

62 4.5.2 Kern: Midstream (2011) Handel en logistiek van energiebronnen EV-regio Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Vestigingen: 85 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 46 Vestigingen: 25 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 44 Vestigingen: 15 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 138 Vestigingen: 5 Arbeidsplaatsen: 25 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 5 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Vestigingen: 30 Arbeidsplaatsen: 175 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 6 Vestigingen: 15 Arbeidsplaatsen: 575 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 38 Vestigingen: 15 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 138 Bron: LISA Jaartal vorige editie:

63 4.5.3 Kern: Downstream (2011) Levering energie aan eindgebruikers EV-regio Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Vestigingen: 340 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 4 Vestigingen: 100 Arbeidsplaatsen: 400 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 4 Vestigingen: 75 Arbeidsplaatsen: 450 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 6 Vestigingen: 10 Arbeidsplaatsen: 175 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 18 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Vestigingen: 80 Arbeidsplaatsen: 350 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 4 Vestigingen: 85 Arbeidsplaatsen: 300 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 4 Vestigingen: 60 Arbeidsplaatsen: 250 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 4 Bron: LISA Jaartal vorige editie:

64 4.5.4 Kern: Totaal (2011) Producenten en leveranciers van energie EV-regio Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Vestigingen: 725 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 14 Vestigingen: 215 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 12 Vestigingen: 135 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 26 Vestigingen: 25 Arbeidsplaatsen: 500 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 20 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Vestigingen: 195 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 7 Vestigingen: 180 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 17 Vestigingen: 110 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 36 Bron: LISA Jaartal vorige editie:

65 4.6 Schil 1: Totaal (2011) Productie en installatie van energietechnologie EV-regio Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Vestigingen: Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 8 Vestigingen: 595 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 8 Vestigingen: 450 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 10 Vestigingen: 50 Arbeidsplaatsen: 375 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 8 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Vestigingen: 785 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 6 Vestigingen: 430 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 11 Vestigingen: 335 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 14 Bron: LISA Jaartal vorige editie:

66 4.7 Schil 2: Totaal (2011) Dienstverlening gericht op energie-activiteiten EV-regio Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Vestigingen: 955 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 4 Vestigingen: 240 Arbeidsplaatsen: 650 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 3 Vestigingen: 220 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 5 Vestigingen: 20 Arbeidsplaatsen: 75 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 4 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Vestigingen: 295 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 4 Vestigingen: 200 Arbeidsplaatsen: 475 Gemiddelde Vestigingsgrootte: 2 Vestigingen: 210 Arbeidsplaatsen: Gemiddelde Vestigingsgrootte: 5 Bron: LISA Jaartal vorige editie:

67 Hoofdstuk 5 Kennissector De energiesector heeft vanwege het kapitaalintensieve karakter, grote maatschappelijke opgaven en een groeiende balanceringsopgave behoefte aan een sterke kennissector. Energiesystemen worden in toenemende mate complexer door decentrale energieopwekking, balancering van onregelmatige productie en afnemers die ook producent kunnen zijn. De energievoorziening wordt hierdoor steeds meer decentraal georganiseerd. Een goede kennispositie op alle onderwijsniveaus die een antwoord kan geven op de belangrijkste opgaven en aansluit bij behoeften van de energiesector is daarom essentieel. Zowel voor het leveren van goed gekwalificeerde medewerkers als kennis voor noodzakelijke innovaties. 62

68 5.1 Energiegerelateerd onderwijs MBO* (2011) Locatie(s) Aantal studenten energiegerelateerd onderwijs Totaal aantal studenten Aandeel t.o.v. totaal aantal studenten Groningen, Delfzijl ,7% Groningen, Hoogeveen ,6% Emmen ,4% Leeuwarden, Drachten ,2% Leeuwarden, Heerenveen ,6% Alkmaar ,6% Den Helder ,3% Totaal EV regio: ** 5,0% Totaal Nederland: ,7% * = Voor de bepaling van de omvang van energiegerelateerd onderwijs op MBO niveau zijn 120 meerjarige opleidingen meegenomen (zie methodologie) ** = Alle ROC s en AOC s in de Energy Valley regio Bron: DUO Jaartal vorige editie: Nieuw 63

69 5.1.1 Ontwikkeling MBO* ( ) Locatie(s) Groningen, Delfzijl Groningen, Hoogeveen Aantal studenten energiegerelateerd onderwijs -226 (-30%) +164 (+30%) Totaal aantal studenten -532 (-4%) +440 (+4%) Emmen +60 (+19%) +1 (0%) Leeuwarden, Drachten +333 (+45%) +73 (+1%) Leeuwarden, Heerenveen +122 (+93%) -152 (-2%) Alkmaar -251 (-30%) +914 (+8%) Den Helder +281 (+343%) +508 (+21%) Totaal EV regio: +483 (+14%) (+2%) Totaal Nederland: (+9%) % * = Voor de bepaling van de omvang van energiegerelateerd onderwijs op MBO niveau zijn 120 meerjarige opleidingen meegenomen (zie methodologie) Bron: DUO Jaartal vorige editie: Nieuw 64

70 5.2 Energiegerelateerd onderwijs HBO* (2011) Locatie(s) Aantal studenten energiegerelateerd onderwijs Totaal aantal studenten Aandeel t.o.v. totaal aantal studenten Groningen ,3% Leeuwarden ,9% Leeuwarden ,4% Emmen ,0% Alkmaar ,4% Totaal EV regio: ,3% Totaal Nederland: ,3% * = Voor de bepaling van de omvang van energiegerelateerd onderwijs op HBO niveau zijn 19 meerjarige opleidingen meegenomen (zie methodologie) Bron: DUO Jaartal vorige editie: Nieuw 65

71 5.2.1 Ontwikkeling HBO* ( ) Locatie(s) Groningen Leeuwarden Leeuwarden Emmen Alkmaar Totaal EV regio: Totaal Nederland: Aantal studenten energiegerelateerd onderwijs +77 (+31%) -34 (-26%) +5 (+5%) 0 (0%) +8 (+8%) +56 (+10%) -188 (-3%) Totaal aantal studenten (+14%) +919 (+10%) +232 (+12%) +463 (+5%) -55 (-2%) (+10%) (+13%) * = Voor de bepaling van de omvang van energiegerelateerd onderwijs op HBO niveau zijn 19 meerjarige opleidingen meegenomen (zie methodologie) Bron: DUO Jaartal vorige editie: Nieuw 66

72 5.3 Energiegerelateerd onderwijs - overig (kwalitatief*) (1) (2012) Locatie(s) Kwalitatieve omschrijving Groningen Het energie-onderwijs vindt verspreid plaats over verschillende opleidingen en over verschillende disciplines. Voorbeelden van bachelors zijn technische natuurkunde en technische planologie. Voorbeelden van masters zijn European energy law en Energy and environmental science. Groningen De Energy Academy Europe (EAE) biedt een programma van leer activiteiten aan (cursussen, minors, lerarenopleidingen etc.) waaronder de European Master in Renewable Energy. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de bestaande vakken aan de RUG, de Hanze Hogeschool en andere instellingen. Diploma s worden toegewezen door deze instellingen, gecombineerd met certificaten van de EAE. Groningen Het onderwijs aan het Energy College gaat bestaan uit een aantal, nog te ontwikkelen, basismodules die studenten aan de bestaande technische MBO opleidingen kunnen volgen. Vervolgens kunnen zij zich via modules en praktijkervaring specialiseren binnen zogeheten hotspots : leerwerkomgevingen met specifieke thema's gefaciliteerd door bedrijfsleven en onderwijsinstellingen. * = Deze monitor bepaalt het aantal studenten die energiegerelateerd onderwijs volgen aan de hand van meerjarige opleidingen. Deze zes instellingen bieden geen meerjarige energiegerelateerde opleidingen aan, maar cursussen, eenjarige masters, studievakken, minors, modules etc. Hierdoor is energiegerelateerd onderwijs bij deze instellingen niet op dezelfde wijze te kwantificeren als bij de MBO en HBO instellingen en is het voor deze instellingen kwalitatief omschreven. Bron: Kennisinstellingen Jaartal vorige editie: Nieuw 67

73 5.3 Energiegerelateerd onderwijs - overig (kwalitatief*) (2) (2012) Locatie(s) Kwalitatieve omschrijving Groningen Bij de internationale businesschool Energy Delta Instituut zijn 18 energiegerelateerde cursussen te volgen lopend van introductie programma's, via specialistische cursussen naar executive master en leiderschap programma s. Leeuwarden Aan de UCF is een eenjarige (erkende post initiële) en reeds bestaande masteropleiding Energy and Environmental Management te volgen. Verantwoordelijk voor de inhoud is het Twente Centre for Studies in Technology and Sustainable Development (CSTM) van de Universiteit Twente op locatie Leeuwarden. Den Helder Onderdeel van het Maritime Camous Netherlands is het Kenniscentrum Wind op Zee. Het Kenniscentrum Wind op Zee is opgericht om een bijdrage te leveren aan het ontwikkelen van een sterke offshore windenergiesector in Nederland door zich in te zetten voor voldoende gekwalificeerd personeel in de offshore windenergie. Het Kenniscentrum coördineert, stimuleert en ondersteunt de samenwerking tussen alle betrokken partijen en afstemming tussen deze partijen en organiseert zelf onderwijsactiviteiten op het gebied van offshore windenergie. * = Deze monitor bepaalt het aantal studenten die energiegerelateerd onderwijs volgen aan de hand van meerjarige opleidingen. Deze zes instellingen bieden geen meerjarige energiegerelateerde opleidingen aan, maar cursussen, eenjarige masters, studievakken, minors, modules etc. Hierdoor is energiegerelateerd onderwijs bij deze instellingen niet op dezelfde wijze te kwantificeren als bij de MBO en HBO instellingen en is het voor deze instellingen kwalitatief omschreven. Bron: Kennisinstellingen Jaartal vorige editie: Nieuw 68

74 5.4.1 Energieonderzoek publiek (1) (2012) Locatie(s) Groningen Kwalitatieve omschrijving Energie is één van de drie grote onderzoeksthema's waar de RUG zich mee profileert. Alle onderzoeksactiviteiten op het gebied van energie zijn ondergebracht bij drie onderzoekscentra; Energy and Sustainability Institute Groningen (ESRIG); Groningen Centre of Energy Law (GCEL); Energy and Sustainability Centre (ESC). Het Groningen Energy en Sustainability Programma, GESP is een overkoepelend platform voor al het onderzoek naar energie en duurzaamheid van de RUG. Tevens is het GESP de coördinator van Energy Delta Gas Research (EDGaR). Groningen Energieonderzoek aan de Energy Academy Europe (EAE) kent een interdisciplinaire benadering door het samenbrengen van technische, economische, juridische en sociale expertise. Het gaat hierbij om zowel fundamenteel als toegepast onderzoek dat is ondergebracht bij de RUG en de Hanzehogeschool. Binnen de EAE zijn een 5-tal onderwerpen gekozen als speerpunt voor het onderzoek. Dit zijn duurzame energie, energie-efficiëntie, gas, CO2-reductie en smart grids. Leeuwarden Binnen de University Campus Fryslân vinden drie promotietrajecten plaats inzake duurzame energie, op het snijvlak met water. Het gaat hierbij om de trajecten; Ontwikkeling van membraantechnologie voor petrochemisch afvalwater; Ontwikkeling nieuw type membraan voor de terugwinning van ammonium; SmartGame: Smart Grids op en om het water en multilevel transitie- en innovatiemethodiek. De promotietrajecten zijn gestart in * = Momenteel is er onvoldoende openbare informatie beschikbaar die het mogelijk maakt om energieonderzoek op kwantitatieve wijze (aantal onderzoekers, budget en publicaties) in de monitor te presenteren (zie methodologie). Indien deze informatie wel beschikbaar komt, zal het in de monitor worden gepresenteerd. Tot die tijd wordt in de monitor het energieonderzoek bij de diverse kennisinstellingen op kwalitatieve wijze beschreven. Bron: Kennisinstellingen Jaartal vorige editie: Nieuw 69

75 5.4.1 Energieonderzoek publiek (2) (2012) Locatie(s) Kwalitatieve omschrijving Groningen Binnen de Hanzehogeschool is het Energie Kenniscentrum het centrale punt voor de organisatie van het wetenschappelijk onderzoek. Het Energie Kenniscentrum bestaat uit drie lectoraten, zijnde Duurzame energie, Energietoepassingen, Life sciences en netintegratie. Van de onderzoeksprogramma s Flexines, Flexiheat en Flexigas is de Hanzehogeschool de penvoerder. Leeuwarden Binnen de NHL zijn 2 lectoraten op energiegebied. Het lectoraat Windenergie richt zich op o.a. kleine windturbines en visuele inspecties van moeilijk toegankelijke windturbine onderdelen. Het lectoraat Zonnestroom & Vervoer richt zich op de integratie van PV (Photo Voltaic)- technologie in woningen en gebouwen en het gebruik van zonnestroom in elektrische vaartuigen en voertuigen, direct of via lokale intelligente netten. Daarnaast verzorg de NHL het proces voor de versterking van de kennisinfrastructuur van de HotSpot Duurzame Energie. Dat houdt in het bouwen aan netwerken, platforms, kringen, maar ook nieuw onderwijs, nieuw onderzoek en nieuwe projecten. Leeuwarden Het lectoraat Biobased Economy bij Van Hall Larenstein voert onderzoek uit gerelateerd aan de materialen van biologische oorsprong. Samen met de Wageningen University en de overige HAO-instellingen, is het Centre for Biobased Economy opgericht. Dit centrum biedt bedrijven en organisaties in met name Noord- en Oost-Nederland faciliteiten en hulp om kennis op het gebied van biobased ontwikkelingen te ontsluiten. Bron: Kennisinstellingen Jaartal vorige editie: Nieuw 70

76 5.4.1 Energieonderzoek publiek (3) (2012) Locatie(s) Kwalitatieve omschrijving Emmen Binnen de Stenden hogeschool is geen lectoraat dat zich bezig houdt met energie-gerelateerd onderzoek. Alkmaar Het energieonderzoek bij InHolland Alkmaar valt onder het lectoraat Duurzaam gebouwde Ingerichte omgeving. Dit bestaat uit 1 lector (vacature) en 4 docenten in de kenniskring. Binnen het lectoraat staan energie in de gebouwde omgeving en waterbeheer centraal. Thema's zijn o.a.: energiebesparing, passiefhuizen, duurzame energie in de gebouwde omgeving en bouwfysische aspecten. Bron: Kennisinstellingen Jaartal vorige editie: Nieuw 71

77 5.4.2 Energieonderzoek publiek/privaat (2012) Locatie(s) Petten Groningen Kwalitatieve omschrijving ECN ontwikkelt met en voor de markt kennis en technologie die een transitie naar een duurzame-energiehuishouding mogelijk moeten maken. De onderzoeksactiviteiten van ECN zijn gericht op een efficiënt gebruik van energie en infrastructuur, de inzet van duurzame energiebronnen, een schone omzetting van fossiele brandstoffen en de ontwikkeling van energieanalyses en -beleid. Er zijn bij ECN rond de 200 onderzoekers in dienst. TNO streeft naar doelgericht onderzoek uitmondend in praktische toepassingen. TNO richt zich op technologische innovatie voor energiebeschikbaarheid, waarbij het gaat om energiebesparing, energieopslag, efficiëntere exploratie van bestaande bronnen en innovatie om duurzame energiebronnen rendabel te maken. Onderzoeksgebieden zijn Olie en gas, Energie-efficiency en Geologische dienst Nederland. Leeuwarden Wetsus is een technologisch topinstituut voor Wateronderzoek. Een deel van dit onderzoek is energie-gerelateerd. Bijvoorbeeld het onderzoek naar Blue energy, waarvoor een pilot wordt opgestart op de Afsluitdijk. Daarnaast houdt Wetsus zich bezig met onderzoek naar biomassakweek vanuit algen. Wieringerwerf Het kenniscentrum Windturbine Materialen en Constructies (WMC), opgericht door ECN en de TU Delft, voert onderzoek uit naar de materialen, onderdelen en structuren van windturbines. Het grootste deel van het onderzoek wordt uitgevoerd naar fiberversterkte plastics en fundaties. Het centrum beschikt over een testhal waar onder andere de statische sterkte kan worden getest en vermoeiingstesten kunnen worden uitgevoerd. Bron: Kennisinstellingen Jaartal vorige editie: Nieuw 72

78 5.5.1 Nationale onderzoeksprogramma s/projecten* (1) (2012) Energy Delta GAs Research Looptijd project: Onderzoekslijnen: Aantal onderzoekers: Onderzoeksbudget: van monogas naar multigas - toekomstige energiesystemen - veranderende gasmarkten Flexigas Looptijd project: Onderzoekslijnen: Aantal onderzoekers: Onderzoeksbudget: Ontwikkeling van componenten voor de biogasketen om biogas zo efficiënt mogelijk te kunnen produceren, transporteren en gebruiken EDIaal Looptijd project: Onderzoekslijnen: De rol van gas in de transitie naar een meer duurzame economie. Aantal onderzoekers: Onderzoeksbudget: * = Projectomvang tenminste 1 mln. Bron: Divers Jaartal vorige editie: Nieuw 73

79 5.5.1 Nationale onderzoeksprogramma s/projecten (2) (2012) Flexines Looptijd project: Onderzoekslijnen: Ontwikkeling van intelligente energie-infrastructuur voor de commerciële markt. Aantal onderzoekers: Onderzoeksbudget: Flexiheat Looptijd project: Onderzoekslijnen: Versnelde realisatie van warmtenetten door de ontwikkeling van intelligente warmterotondes. Aantal onderzoekers: Onderzoeksbudget: Bron: Divers Jaartal vorige editie: Nieuw 74

80 5.5.2 Internationale onderzoeksprogramma s/projecten* (1) (2012) Groen gas Looptijd project: Onderzoekslijnen: Verdere optimaliseren van de groen gas waardeketen om de technische mogelijkheden van groen gas maximaal te benutten. Budget: MariTIM Looptijd project: Onderzoekslijnen: Budget: Dit project richt zich onder meer op de technologische ontwikkeling van innovatieve scheepsaandrijvingssystemen zoals LNG voor passagiersschepen en windondersteunende aandrijving door de zeilrotortechniek voor de kustscheepvaart NEN-D Looptijd project: Onderzoekslijnen: Budget: Opzetten van een grensoverschrijdend energiecluster gericht op: duurzaam bouwen, biomassa uit snelgroeiende houtsoorten/landschapsbeheer en samenwerkingsverbanden tussen leveranciers en afnemers van PV systemen * = Projectomvang tenminste 1 mln. Bron: Divers Jaartal vorige editie: Nieuw 75

81 5.5.2 Internationale onderzoeksprogramma s/projecten (2) (2012) North Sea Sustainable Energy Planning Looptijd project: Onderzoekslijnen: Stimuleren van de toepassing van duurzame energie en energiebesparing in diverse Europese landen via publiek private samenwerking. Budget: European North Sea Energy Alliance (ENSEA) Looptijd project: Onderzoekslijnen: Budget: Inzet op een versnelde energietransitie door samenwerking tussen vier Europese energieclusters met een kennispositie op verschillende deelgebieden: Energy Valley, Ems-Achse (Duitsland), Rogaland (Noorwegen) en Schotland NaMaRo Looptijd project: Onderzoekslijnen: De gebruikswaarde van negatief gewaardeerde wierbevattende biomassa (aquatische biomassa) verhogen door toepassing in de biobased economy, uitgaande van cascadering. Budget: Bron: Divers Jaartal vorige editie: Nieuw 76

82 5.5.2 Internationale onderzoeksprogramma s/projecten (3) (2012) Watertechnologie Looptijd project: Onderzoekslijnen: Winning van energie uit rioolwater en industrieel afvalwater. Budget: Hansa Energy Corridor Looptijd project: Onderzoekslijnen: Een gestructureerde grensoverschrijdende clustersamenwerking op het thema energie. Budget: Bron: Divers Jaartal vorige editie: Nieuw 77

83 5.6 Testfaciliteiten/living labs (1) (2012) Renqi Locatie: Eigendom van: Gericht op: Renqi Hanzehogeschool Groningen, TNO, DNV KEMA Een innovatiecentrum voor duurzame energieinfrastructuren ECN Windturbine Testpark Wieringermeer Locatie: Eigendom van: Gericht op: Wieringermeer ECN Wind Energy Facilities BV (100% dochteronderneming ECN) Een testwindmolenpark en prototypelocaties Entrance Locatie: Eigendom van: Gericht op: Wieringermeer Bam Infra, Gasterra, Gasunie, Imtech en Hanzehogeschool Groningen Proeftuin voor toekomstige energiesystemen Knowledge Centre WMC Locatie: Eigendom van: Gericht op: Wieringerwerf ECN en TU Delft Windturbinematerialen en constructies Bron: Divers Jaartal vorige editie: Nieuw 78

84 5.6 Testfaciliteiten/living labs (2) (2012) Hoge fluxreactor Petten Locatie: Eigendom van: Gericht op: Petten NRG (100% dochteronderneming ECN) Gedrag van materialen onder invloed van ioniserende straling Wetsalt Locatie: Eigendom van: Gericht op: Harlingen Wetsus en FrisiaZout Energieopwekking uit verschillen in zoutconcentratie van twee watermassa s Tidal Testing Centre Den Oever Locatie: Eigendom van: Gericht op: Den Oever 14 partijen Testcentrum voor getijde-energie Dairy Campus Locatie: Eigendom van: Gericht op: Leeuwarden WUR, VHL, Provincie Fryslân en Gemeente Leeuwarden Onderzoeksboerderij onder meer gericht op de productie van groene energie via mestvergisting Bron: Divers Jaartal vorige editie: Nieuw 79

85 5.6 Testfaciliteiten/living labs (3) (2012) PowerMatching City Locatie: Samenwerkende partijen: Gericht op: Hoogkerk 9 partijen Een demonstratieproject van een toekomstige energieinfrastructuur met 25 huishoudens MILENA vergassingsinstallatie Locatie: Eigendom van: Gericht op: Petten ECN Vergassing van biomassa (hout, plantsoenafval, stro en gras) Repower windmolens Locatie: Eigendom van: Gericht op: Eemshaven RWE/Essent Testlocatie op land voor bouw, beheer en exploitatie van 2 turbines (6 MW) voor grootschalige toepassing op zee Biogasleiding Noordoost Fryslân BioNoF Locatie: Samenwerkende partijen: Gericht op: Noordoost Fryslân 8 partijen Ontwikkeling van een groen gas hub Bron: Divers Jaartal vorige editie: Nieuw 80

86 Hoofdstuk 6 Toegevoegde waarde & investeringen Naast werkgelegenheid heeft de energiesector een belangrijke economische waarde door het geld dat er verdiend wordt en de investeringen die worden gedaan. De toegevoegde waarde van de energiesector is hoog in vergelijking tot andere sectoren. Meest in het oog springend voorbeeld hiervan is de delfstoffenwinning. Enkele duizenden arbeidsplaatsen zijn verantwoordelijk voor miljarden euro s voor de b.v. Nederland. Doordat de energiesector bovendien een kapitaalintensief karakter heeft, zijn de gepleegde investeringen hoog. Momenteel wordt in de energiesector meer geld geïnvesteerd dan in alle andere sectoren in Nederland. 81

87 6.1 Toegevoegde waarde in mld.* (2008) 529,3 Toegevoegde waarde Nederland: Totaal Toegevoegde waarde Nederland: Energiesector 38, Mld. 70,0 15,6 Toegevoegde waarde EV-regio: Totaal Toegevoegde waarde EV-regio : Energiesector - De totale toegevoegde waarde van de EV-regio bedraagt 13% van de totale Nederlandse toegevoegde waarde. - In Nederland komt 7% van de toegevoegde waarde uit de energiesector. In de EV-regio ligt dit aandeel hoger, 22% van de toegevoegde waarde in de EV-regio komt uit de energiesector. - De energiesector in de EV-regio heeft een aandeel van 40% in de Nederlandse toegevoegde waarde in de energiesctor. De energiesector in de EV-regio draagt voor 3% bij in de totale Nederlandse toegevoegde waarde. * = Er zijn geen nieuwe cijfers over de toegevoegde waarde in recentere jaren beschikbaar ** = Er is geen vergelijkbare informatie beschikbaar voor de regio Groningen - Assen Bron: CBS Jaartal vorige editie:

88 6.1.1 Opbouw toegevoegde waarde energiesector (2008) Nederland EV-regio 9,9 Mld. 1,7 Mld. 0,52 Mld. 4,1 Mld. 21,7 Mld. 0,016 Mld. 13,3 Mld. 2,8 Mld. Delfstoffenwinning Aardolie-industrie Energie- en Waterleidingbedrijven Elektrotechnische Industrie Bron: CBS Jaartal vorige editie:

89 6.1.2 Ontwikkeling toegevoegde waarde (2000 t/m 2008) - De toegevoegde waarde van de energiesector in de EV-regio is in de periode met 153% gestegen. Dit is een grotere stijging dan de stijging van de toegevoegde waarde in de Nederlandse energiesector, die in dezelfde periode met 81% is gegroeid. Geïndexeerde ontwikkeling toegevoegde waarde 2000 = EV-regio energiesector - Deze groei in de EV-regio komt voornameliijk door de delfstoffenwinning. Door hogere energieprijzen is de toegevoegde waarde in dit onderdeel met 182% gegroeid in de EV-regio. Zonder de delfstoffenwinning was de toegevoegde waarde in de energiesector in de EVregio met 57% gegroeid en in Nederland met 38% Nederland energiesector EV-regio totaal Nederland totaal Nederland totaal Nederland energiesector EV-regio totaal EV-regio energiesector Bron: CBS Jaartal vorige editie:

90 6.2 Aardgasbaten (2011) - De totale aardgasbaten bedroegen 12,4 miljard in Dit is een stijging van 16% t.o.v Deze stijging wordt geheel veroorzaakt door een hogere aardgasprijs, aangezien de totale aardgasproductie in dezelfde periode met 8,5% is gedaald. (MLD. ) De verwachting is dat in de periode de aardgas-productie uit het Groningenveld afneemt van rond de 45 miljard m3 tot 10 miljard m3 in Gebaseerd op de gemiddelde producentenprijs voor aardgas in de periode is een voorspelling gemaakt van de verwachte aardgasbaten uit het Groningenveld in deze periode. (MLD. ) Bron: CBS/Nederlands Olie- en gasportaal Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

91 6.3 Cumulatieve investeringen energiesector EV-regio (2011) ( in Mld.) Middelen t.b.v. investeringen Toekomstige geplande investeringen (p>50%)* Toekomstige geplande investeringen (p>75%)** Gecommitteerde investeringen Uitgevoerde investeringen - De investeringen in de EV-regio zijn de afgelopen jaren sterk gestegen. Het investeringsvolume is in de periode bijna 6 keer groter dan in de periode Er is onderscheid gemaakt tussen de uitgevoerde ( 6,2 mld.) en gecommitteerde en geplande investeringen ( 19.8 mld.). Het is de huidige verwachting dat in de periode uiteindelijk een investeringsvolume van 26 mld. wordt bereikt. * = Dit zijn concrete investeringsprojecten waarvan de investeringsbeslissing nog niet is genomen, maar de doorgang desondanks relatief zeker is (>50%). ** = Dit zijn concrete investeringsprojecten waarvan de investeringsbeslissing al is genomen en de doorgang relatief zeker is (>75%). In bijzondere omstandigheden, bijvoorbeeld als het economisch klimaat erg ongunstig is, bestaat er een kans dat investeringen in deze categorie toch niet doorgaan. Bron: Energy Delta Institute/EDIaal Jaartal vorige editie: