Energiemonitor Noord-Nederland 2013

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Energiemonitor Noord-Nederland 2013"

Transcriptie

1 Energiemonitor Noord-Nederland 2013

2 Voorwoord (1): Deze is in opdracht van Stichting Energy Valley en Regio Groningen-Assen opgesteld als update van de eerste Energiemonitor uit De energiemonitor biedt een overzicht van relevante feiten en cijfers uit bestaande databronnen. Het is een kwantitatieve schets van de noordelijke energiesector, zonder verdere kwalitatieve analyses, interpretaties of waardeoordelen. Met de Energiemonitor ontstaat inzicht in de huidige omvang van de energiesector, zowel in aantal bedrijven en medewerkers als in de productie van (duurzame) energie in zowel de Energy Valley regio als de regio Groningen Assen*. Tevens is door vergelijking met voorgaande jaren de ontwikkeling te volgen. De monitor wordt jaarlijks geactualiseerd om inzicht te houden in de ontwikkelingen van de noordelijke energiesector. De Energiemonitor 2013 is geactualiseerd op basis van de meest recente databronnen waarbij zoveel mogelijk een vergelijking gemaakt met de vorige monitor om inzicht te geven in de dynamiek. Daarnaast is het aantal bedrijven en banen in de energiesector nauwkeuriger in beeld gebracht en is voor de kennissector een verdiepingsslag gemaakt naar aantal studenten, opleidingen en onderzoek rond het thema energie. In dit voorwoord zijn de belangrijkste elementen uit de energiemonitor uitgelicht: Energieleverancier van Nederland Het Noorden is dé nationale energieleverancier, met nagenoeg de gehele Nederlandse gaswinning, een derde van de oliewinning, een vijfde van het centrale opgestelde elektrisch vermogen en bijna een kwart van de hernieuwbare energieproductie. Op het vlak van groene energie heeft het Noorden vooral een groot nationaal aandeel wind op land (37%), biogas (34%) en groen gas (33%). De totale groene energieproductie in het Noorden is met 12% gestegen ten opzichte van Landelijk nam dit toe met 8%. Vooral het aandeel uit afvalverbrandingsinstallaties (REC Harlingen), windenergie en biobrandstoffen (BioMCN Delfzijl) is toegenomen in het Noorden. * = De Energy Valley regio (afgekort EV-regio) bestaat geografisch uit Fryslân, Groningen, Drenthe en Noord-Holland Noord. De regio Groningen-Assen (afgekort RGA) bestaat geografisch uit de volgende gemeenten: Assen, Bedum, Groningen, Haren, Hoogezand-Sappemeer, Leek, Noordenveld, Slochteren, Ten Boer, Tynaarlo, Winsum en Zuidhorn.

3 Voorwoord (2): Economische motor Om een goed beeld te krijgen van het economische belang is nauwkeuriger gekeken naar het aantal bedrijven en banen dat tot de energiesector gerekend kan worden. Op basis van deze verfijning telt de noordelijke energiesector bijna bedrijfsvestigingen en voltijdbanen, indirecte banen en tijdelijke banen bij bijvoorbeeld de bouw niet meegerekend. De productie en installatie van energietechnologie is goed voor bijna 60% van alle bedrijven en banen in de noordelijke energiesector. Noord-Holland Noord en Fryslân hebben de meeste vestigingen van mkb-bedrijven, terwijl in de regio Groningen- Assen relatief veel grotere bedrijven gevestigd zijn. Het totaal aantal noordelijke bedrijfsvestigingen in de energiesector is met 1,5% gestegen ten opzichte van 2010, met de sterkste groei in Groningen (5%) en Fryslân (2,5%). Het aantal vestigingen in de Eemsdelta is zelfs met ruim 10% toegenomen. Het totaal aantal vestigingen in Drenthe daalde met 1,2%. Dit komt vooral door het wegvallen van een tiental kleinere organisatieadviesbureaus en arbeidsbemiddelingsbureaus in de deelsector energiedienstverlening. Het aantal banen is redelijk gelijk verdeeld over de Energy Valley provincies, met een concentratie in de regio Groningen-Assen. Het aantal energiebanen is ten opzichte van 2010 met 1% gestegen, terwijl de totale werkgelegenheid in het Noorden in die periode een krimp van 0,8 tot 1% laat zien. Daarbij is sprake van regionale verschillen, met groei in Groningen (3,2%) en Drenthe (0,7%), alsmede de regio Groningen-Assen (2,3%) en Eemsdelta (5,9%), en beperkte afname in Fryslân (0,4%) en Noord-Holland Noord (0,1%). De ontwikkeling varieert per deelsector en provincie. De banenstijging zit vooral in de productie en levering van energie (3,5%) en de energiedienstverlening (2,1%), terwijl het aantal banen in de productie en installatie van energietechnologie (0,7%) licht gedaald is ten opzichte van Op regionaal niveau is bijvoorbeeld het aantal banen in de productie en levering van energie in Groningen met bijna 11% (+ 347 voltijdsbanen) gestegen, terwijl het aantal banen in de energiedienstverlening in Drenthe daalde met ruim 7% (- 33 voltijdsbanen).

4 Voorwoord (3): Ondanks de economische tegenwind worden de komende periode nog grote nieuwe investeringen gepleegd in de noordelijke energiesector. De projecten Woodspirit (bio-methanol) en Gemini (700 MW wind op zee) behoren met respectievelijk 500 tot 700 miljoen en 2,3 miljard tot de top-3 van duurzame investeringen in Nederland. De aanleg van de ondergrondse gasopslag Bergermeer van TAQA is met 800 miljoen op dit moment één van de grootste particuliere investeringen. Op basis van deze, en andere investeringen, is ook komende jaren een verdere groei van de banen en bedrijvigheid in de noordelijke energiesector voorzien. De toegevoegde waarde van de energiesector is substantieel voor Nederland en de Energy Valley regio. Van de Nederlandse energie-inkomsten komt 40% uit Noord-Nederland, en binnen Noord-Nederland heeft energie een economisch aandeel van 22 %. De aardgasbaten vormen hierin een substantieel onderdeel. Sterke energiekennispositie De energiekennissector is sterk in ontwikkeling in het Noorden. Dit is een belangrijk fundament voor verdere uitbouw van de noordelijke energieregio. Deze kennis wordt verder gebundeld dankzij de oprichting van de Energy Academy Europe en het Energy College. Het bedrijfsleven wordt hier nauw bij betrokken. Het Noorden kent een groot aantal energie onderzoekscentra en testfaciliteiten. Daarnaast is afgelopen jaren voor bijna 90 miljoen aan grote nationale en internationale onderzoeksprogramma s opgestart rond diverse energiethema s. Ook op het gebied van energieonderwijs is een sterke ontwikkeling gaande. Zowel met een sterke energiefocus vanuit de Rijksuniversiteit, met diverse energie masters en bachelors, maar ook op hbo- en mbo- niveau. Het Noorden telt ruim 600 hbo-studenten en bijna mbo-studenten die een meerjarige energie gerelateerde opleiding volgen. Het aantal energie gerelateerde hbo-studenten is afgelopen 5 jaar in het Noorden sterk gestegen (11%), terwijl dit landelijk afnam (3%). Op mbo-niveau nam in dezelfde periode het aantal energiestudenten in het Noorden zelfs toe met 14% ten opzichte van 9% landelijk. Regio Groningen-Assen Jaap Wijma Stichting Energy Valley Gerrit van Werven

5 Inhoudsopgave: H 1: Energievraag H 4: Bedrijfsvestigingen en werkgelegenheid 1.1 Primaire energievraag - mondiaal Primaire energievraag - Europa Primaire energievraag - Nederland Verwachte toekomstige energievraag Energiebalans Finale energievraag Nederland Finale energievraag regionaal CO2 uitstoot Opbouw energiesector 4.2 Totaalbeeld 4.3 Aandeel in marktsector 4.4 Ontwikkeling 4.5 Kern 4.6 Schil Schil H 2: Fossiele energieproductie H 5: Kennissector 2.1 Gaswinning 2.2 Oliewinning 2.3 Conventionele stroomproductie 2.4 Ondergrondse gasopslag 2.5 Olieopslag 2.6 Restwarmte H 2: 5.1 Energiegerelateerd onderwijs MBO 5.2 Energiegerelateerd onderwijs HBO 5.3 Energiegerelateerd onderwijs overig 5.4 Energieonderzoek 5.5 Onderzoeksprogramma s en projecten 5.6 Testfaciliteiten H 3: Hernieuwbare energieproductie H 6: Toegevoegde waarde en investeringen 3.1 Totaalbeeld 3.2 Bijstook biomassa 3.3 Windenergie 3.3 Zonne-energie 3.4 Bio-energie: Biogas 3.5 Bio-energie: Groen gas 3.6 Bio-energie: Biofuels Toegevoegde waarde 6.2 Aardgasbaten 6.3 Investeringen Bijlage: Begrippenlijst

6 Hoofdstuk 1 Energievraag Om in de toekomst een stabiele energievoorziening te garanderen die in de vraag naar energie kan voorzien, is het noodzakelijk een beeld te hebben van de ontwikkeling van de energievraag. Het is de verwachting dat in het komend decennium de mondiale energievraag sterk toeneemt. Opkomende economieën als China en India hebben een groeiende energiebehoefte. Ook op Europese en nationale schaal stijgt de vraag naar energie het komend decennium. Deze trend leidt tot de verwachting dat ook de energieproductie ook in de komende jaren blijft groeien. 1

7 1.1 Primaire energievraag mondiaal (2011) PJ : PJ 2011: PJ Procentuele verandering: +2,2% In 2011 is de wereldwijde energieconsumptie gestegen t.o.v Deze groei komt vooral door een stijgende energieconsumptie in opkomende economieën als China en India (+7,7% en +6,2%). - In zowel de Verenigde Staten als de Europese Unie daalde de energievraag met respectievelijk -0,7% en -3,2%. De belangrijkste oorzaak die hieraan ten grondslag ligt is de economische crisis. Bron: Global Energy Statistical Yearbook, United Nations, 2012 Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

8 1.2 Primaire energievraag Europa (2011) PJ : PJ 2011: PJ Procentuele verandering: -2,5% In 2011 is de Europese energieconsumptie gedaald t.o.v Deze daling komt vooral door een dalende energieconsumptie van de grootste verbruikers in Europa zijnde: Duitsland, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk en Italië. Bron: Global Energy Statistical Yearbook Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

9 1.3 Primaire energievraag Nederland (2011) PJ : PJ 2011: PJ Procentuele verandering: -7.0% In 2011 is de Nederlandse energieconsumptie relatief sterk gedaald t.o.v vergeleken met andere landen in de Europese Unie. Deze daling komt voort uit een lagere energievraag door de economische crisis, bijvoorbeeld in de petrochemische industrie. De relatief zachte winter van 2011 heeft eveneens bijgedragen aan een lagere energievraag. Bron: CBS Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

10 1.4 Verwachte toekomstige energievraag ( ) Geïndexeerde verwachte toekomstige energievraag 2010 = Mondiaal: 147 Europa: 118 Nederland: Wereldwijd neemt de vraag naar energie naar verwachting toe met 47% in de periode Mondiaal - Deze stijging wordt voornamelijk veroorzaakt door een stijgende vraag uit opkomende economieën als China (+83%) en India (+107%). Europa - In Europa wordt voor de toekomstige energievraag een stijging verwacht van 18% in de periode Ondanks de Renewable Energy Directive, een Europese richtlijn die o.a. als doel heeft om de energievraag in de Europese Unie te verminderen, wordt ook in de Europese OECD landen nog een groei van 18% verwacht in deze periode. - In Nederland wordt in de periode een stijging in de energievraag verwacht van circa 7%. In de periode hierna stabiliseert de primaire energievraag. Nederland Bron: U.S. Energy Information Administration/ECN/CBS Jaartal vorige editie:

11 1.5 Energiebalans Nederland (2011) Invoer PJ (-2,8%) PJ (-1,9%) Uitvoer Winning PJ (-7,8%) Primaire energievraag PJ (-7,0%) 783 PJ (+7,4%) Bunkers Voorraadmutatie 137 PJ 470 PJ (-8,0%) PJ (-6,9%) Energieomzetting Finaal energie PJ (-6,8%) verbruik 664 PJ (-7,4%) 16%* van het finaal energetisch energieverbruik moet in 2020 uit hernieuwbare energie komen. Energetisch Nietenergetisch * = In de bijlage staan de definities van de gehanteerde begrippen. ** = Deze monitor gaat uit van de nieuwste doelstelling van de regering die voorschrijft dat in 2020 tenminste 16% van het finaal energetisch energieverbruik uit duurzame energie moet komen (bron: Rijksoverheid, 2012). Bron: CBS Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

12 1.6 Finale energievraag Nederland* (2011) 113 PJ (+16,5%) Totaal NL: 546 PJ (-11,9%) Energiesector (geen winning) PJ Nijverheid (geen energiesector) (-6,9%) 405 PJ (-15,4%) PJ (-6,2%) Vervoer Huishoudens Landbouw, visserij & dienstverlening 499 PJ (+1,4%) Bron: CBS Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

13 1.7 Finale energievraag regionaal (2010*) PJ PJ 475 PJ 91 PJ % 3% 3.0% Nederland EV-regio RGA * = Complete cijfers over het regionaal energieverbruik 2011 zijn nog niet beschikbaar (gas- en elektriciteitsverbruik woningen ontbreekt). Voor de regionale energievraag zijn de cijfers voor 2010 gepresenteerd. Bron: CBS/Agentschap NL/Nederlandse emissieregistratie Jaartal vorige editie:

14 CO2 uitstoot CO2 is internationaal erkend als één van de belangrijkste veroorzakers van klimaatverandering. Door het gebruik van fossiele bronnen is in de laatste 100 jaar veel CO2 in de atmosfeer terechtgekomen die daarvoor miljoenen jaren in de bodem was opgeslagen. Door het gebruik van duurzame bronnen komt enkel CO2 uit de korte koolstofkringloop vrij, waardoor het totale CO2 percentage in de atmosfeer niet verder stijgt. De CO2 uitstoot ten opzichte van het peiljaar 1990 is één van de belangrijkste indicatoren in het voornemen van overheden om minder fossiele energie te gebruiken. 9

15 1.8.1 Nederlandse CO2 uitstoot naar herkomst* (2011) (mln. ton) ,5% 40 +1,2% ,2% -2,0% -7,1% -5,1% -2,9% -0,6% +12,1% -18,4% +1,7% -19,3% * = Gebaseerd op de internationale IPCC berekeningsmethode voor CO2 emissies. Dit zijn alleen de emissies naar lucht die voor het Klimaatverdrag en Kyoto-protocol gerapporteerd moeten worden. Vliegverkeer boven een bepaalde hoogte en de internationaal scheepvaart vallen hier buiten en zogenaamd kort cyclisch CO2 (zoals uit de verbranding van biobrandstoffen) telt eveneens niet mee. Bron: Nederlandse emissieregistratie Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

16 1.8.2 Nederlandse CO2 doelstelling* (2011) (mln. ton) ,9 181,2 167,8 +6,7% +3,5% +6,7% -3,4% -7,4% 159,2 (CO2 uitstoot 1990) ,4 (CO2 doelstelling 2020) * = De Nederlandse doelstelling is om in 2020 de uitstoot van broeikasgassen met 20% te verminderen ten opzichte van Bron: Nederlandse emissieregistratie/agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

17 1.8.3 Regionale CO2 uitstoot* (2010**) (mln. ton) 194,0 (= 100%) 22,7 (11,7%) 2,6 (1,3%) ,9% IPCC 181, ,9% +7,5% Nederland EV-regio RGA * = Regionale cijfers zijn niet beschikbaar op basis van de IPCC berekeningsmethode. Een regionale verdeling is mogelijk op basis van alle CO2 emissies. Deze emissie uitstoot ligt hoger dan bij de IPCC berekeningsmethode het geval is, doordat alle CO2 uitstoot wordt meegerekend. Ter vergelijk is voor Nederland als geheel ook de CO2 uitstoot in 2010 volgens de IPCC methode weergegeven. ** = Cijfers over de regionale CO2 uitstoot in 2011 zijn, in tegenstelling tot de landelijke cijfers, nog niet beschikbaar. Bron: Nederlandse emissieregistratie/agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

18 1.8.4 CO2 uitstoot EV-regio per provincie* (2010) (mln. ton) 12 11,0 mln. (= 48,5%) -0,2% 3,7 mln. (= 16,5%) 4,1 mln. (= 18,1%) 3,8 mln. (= 16,9%) ,3 mln.** ,5% -3,9% 3,0 mln.** é 4,7 mln.** +12,6% 2,4 mln.** 2 Groningen Drenthe Fryslân Noord-Holland noord * = De CO2 uitstoot wijkt licht af t.o.v. de energiemonitor Dit heeft te maken met verschillende bronnen. In de vorige editie is gebruik gemaakt van Agentschap NL als bron, deze editie is gebaseerd op cijfers van de Nederlandse emissieregistratie. Bron: Nederlandse emissieregistratie Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

19 1.8.5 CO2 uitstoot per gemeente RGA (1) (2010) (ton) Groningen +5,6% Hoogezand- Sappemeer +10,5% Assen +11,5% Slochteren +1,7% Tynaarlo +10,1% Noordenveld +12,2% Bron: Nederlandse emissieregistratie Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

20 1.8.5 CO2 uitstoot per gemeente RGA (2) (2010) (ton) Leek +6,2% Haren +14,2% Zuidhorn +8,0% Bedum +3,0% Ten Boer +3,9% Winsum +8,3% Bron: Nederlandse emissieregistratie Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

21 Hoofdstuk 2 Fossiele energieproductie Nederland is voor het overgrote gedeelte van haar energievoorziening afhankelijk van conventionele energiebronnen. Sinds de ontdekking van het Groningenveld in 1959, met een huidige geschatte omvang van miljard kubieke meter gas, bekleedt de EVregio een prominente positie als gasproducent in Europa. Voorts ligt bij Schoonebeek het belangrijkste on-shore oliewinningsgebied van Nederland. Tenslotte is de EV-regio een cruciale schakel in de Nederlandse elektriciteitsvoorziening. De Eemscentrale voorziet miljoenen huishoudens van stroom en is de grootste energiecentrale van Nederland. 16

22 2.1 Gaswinning (2011) Productielocaties - In de EV-regio is in 2011 op 115 locaties gas gewonnen. - De aardgaswinning in de EV-regio bedroeg in 2011 in totaal 54.3 miljard m3 aardgas. Het overgrote deel is gewonnen uit het Groningen gasveld (46,8 miljard m3). De EV-regio is verantwoordelijk voor 97% van de totale Nederlandse gaswinning op land. De gasproductie is in 2011 met 7% afgenomen in zowel de EV-regio als in Nederland. Hoeveelheid energie - In totaal is in 2011 in de EV-regio PJ gas gewonnen. Dit komt overeen met 58,8% van de totale Nederlandse primaire energievraag. Toekomstige productie - De bewezen aardgasreserves in het Groningen gasveld bedragen 900 miljard m3 aardgas (bepaald op ). Dit is 73% van de totale Nederlandse gasvoorraad (zowel continentaal als territoriaal). - Hiermee kan met het huidige productieniveau tot tenminste 2030 gas uit het Groningenveld worden gewonnen. Bron: Nederlands olie- en gasportaal Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

23 2.2 Oliewinning (2011) Productielocaties - In 2011 waren 15 aardolievoorkomens in Nederland in productie, waarvan 4 op land en 11 in zee. - De oliewinningslocatie in Schoonebeek (Drenthe) is in 2011 opnieuw in productie genomen en de enige oliewinningslocatie in de EV-regio. - De oliewinning in Nederland bedroeg in 2011 in totaal kubieke meter, hiervan is 34% in de EV-regio gewonnen. Hoeveelheid energie - Omgerekend naar vaten ruwe olie zijn er in 2011 ongeveer 2,65 miljoen vaten olie geproduceerd. Dit komt overeen met 15,5 PJ. Toekomstige productie - De verwachting is dat de productie in Schoonebeek oploopt tot vaten olie per jaar. Hieruit kan 26.8 PJ energie worden geproduceerd. Hiermee zal dit het grootste wingebied worden voor Nederlandse olie. - De verwachting is dat de Schoonebeek productielocatie tot 2036 in totaal 120 miljoen vaten olie produceert. Bron: Nederlands olie- en gasportaal/nam Jaartal vorige editie:

24 2.3 Conventionele elektriciteitscentrales* (1) (2011) Productielocaties * = Conventionele elektriciteitscentrales met een elektrisch vermogen van tenminste 60 MW Bron: Energie-Nederland Jaartal vorige editie:

25 2.3 Conventionele elektriciteitscentrales (2) (2011) Hoeveelheid energie - Gezamenlijk hebben de energiecentrales in de EV-regio een capaciteit van MW. Dit zijn op de AVI van HVC in Alkmaar na allemaal gasgestookte centrales. - In Nederland is in miljoen MWh geproduceerd. Indien alle centrales op volle capaciteit draaien, wordt in de EV-regio ongeveer 20% van de totale Nederlandse stroom geproduceerd. - Met name gascentrales produceerden in 2011 niet op volle capaciteit, waardoor de maximale productiecapaciteit in de EV-regio niet is gehaald. Toekomstige productie - Momenteel worden 2 nieuwe grootschalige energiecentrales gebouwd in de EVregio door NUON (1200 MW, gereed 2013) en RWE/Essent (1600 MW, gereed 2013). Door deze centrales verdubbelt het elektrisch vermogen in de EV-regio. * = Afhankelijk van de per elektriciteitscentrale. Bron: CBS/NUON/RWE Jaartal vorige editie:

26 Energieopslag Balancering van energie is één van de grootste uitdagingen waarvoor de netbeheerders staan. In toenemende mate wordt energie decentraal opgewekt en/of getransporteerd over grote afstanden. Prijsschommeling als gevolg van gebeurtenissen op andere werelddelen zijn aan de orde van de dag. Om minder afhankelijk te zijn van deze omstandigheden worden strategische olie- en gasvoorraden aangehouden. Daarnaast is de productie van elektriciteit minder stabiel door variatie in productie als gevolg van verminderde uren wind en/of zon. Om deze variaties te dempen zijn energieopslagtechnieken een instrument. In Noord-Nederland zijn op dit moment nog geen grootschalige opslagtechnieken voor elektriciteit, dit in tegenstelling tot olie en gas. 21

27 2.4 Ondergrondse gasopslaglocaties (2011) Doordat de aardgasreserves in Nederland langzaam afnemen, ontstaat er minder druk in de huidige aardgasvelden. De druk is inmiddels dusdanig laag, dat wanneer er een extreme piekvraag is, er niet voldoende gas uit de bodem kan worden gehaald om op korte termijn aan de vraag te voldoen. In de zomer ligt de productiecapaciteit beduidend hoger dan de vraag, het overtollige gas kan dan worden opgeslagen in opslaglocaties zoals lege gasvelden, zoutcavernes of aquifiers. In de winter kan deze buffer worden aangesproken om de toelevering van aardgas op te schalen om een stabiele gasvoorziening te garanderen. Op een aantal plaatsen in Nederland en vlak over de grens in Duitsland zijn gasopslag locaties die worden benut voor de Nederlandse gasvoorziening. Momenteel zijn 8 opslaglocaties in gebruik voor de Nederlandse gasvoorziening (zie tabel). De 9 e opslaglocatie is in aanbouw in Bergermeer (Noord-Holland). Met een verwacht werkvolume van 4,1 miljard kubieke meter wordt dit één van de grootste gasopslaglocaties van Europa. Gasopslaglocaties Werkvolume (in mld. m3) Werkvolume (% totaal) Type Grijpskerk 1,5 24,3% Gasveld Norg 3,0 48,5% Gasveld Zuidwending 0,2 3,2% Zoutcaverne Alkmaar 0,5 8,1% Gasveld Totaal EV-Regio 5,2 84,2% Epe (Duitsland) 0,4 6,5% Zoutcaverne Kalle (Duitsland) 0,2 3,2% Acquifer Epe (Duitsland) 0,1 1,6% Zoutcaverne Epe (Duitsland) 0,28 4,5% Zoutcaverne Totaal 6,18 100% Bron: Gas Infrastructure Europe /NAM/Taqa/Gasunie Jaartal vorige editie:

28 2.4.1 Ondergrondse gasopslaglocaties EV-regio (2011) Op 4 locaties in de EV-regio wordt momenteel gas ondergronds opgeslagen en gebruikt om piekvragen op te vangen. Sinds 1997 wordt gas opgeslagen op de locaties Grijpskerk, Norg en Alkmaar. In 2011 is de gasopslaglocatie Zuidwending nabij Veendam in gebruik genomen. In Grijpskerk wordt gas voor industrieel gebruik opgeslagen (H-gas), op de drie andere locaties wordt L-gas opgeslagen. In mei 2012 is definitief bekend geworden dat het lege gasveld Bergermeer tussen Alkmaar en Bergen eveneens geschikt mag worden gemaakt als gasopslaglocatie. Gasopslag Bergermeer wordt naar verwachting in 2014 in gebruik genomen. Het beoogde werkvolume op deze locatie wordt 4,1 miljard m3. Grijpskerk (1997) Norg (1997) Alkmaar (1997) Zuidwending (2011) Bergermeer (2014)* Werkvolume: 1,5 miljard m3 Werkvolume: 3 miljard m3 Werkvolume: 500 miljoen m3 Werkvolume: 200 miljoen m3 Werkvolume: 4,1 miljard m3 Max. dagelijkse injectie: 12 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse injectie: 24 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse injectie: 3,5 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse injectie: 28,8 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse injectie: (in aanbouw) Max. dagelijkse productie: 55 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: 51 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: 36 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: 38,4 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: (in aanbouw) Gerealiseerde productie: miljoen m3 Gerealiseerde productie: 675 miljoen m3 Gerealiseerde productie: 140 miljoen m3 Gerealiseerde productie: 562 miljoen m3 Gerealiseerde productie: (in aanbouw) * = In aanbouw Bron: NAM/Taqa/Gasunie/Nederlands olie- en gasportaal Jaartal vorige editie:

29 2.5 Olieopslag - Vopak Terminal Eemshaven (2012) Vopak Terminal Eemshaven - In oktober 2012 is door Vopak een nieuwe olieterminal in de Eemshaven in gebruik genomen voor de opslag van strategische olievoorraden. In de nieuwe terminal kan ruwe olie worden opgeslagen, die eventueel wordt aangesproken indien de reguliere aanvoer van aardolie stokt. - Momenteel wordt de terminal gebruikt voor de opslag van benzine en diesel. Maasvlakte Olie Terminal - De terminal bestaat uit 11 tanks met een capaciteit van kubieke meter. De totale opslagcapaciteit is dus kubieke meter. Hiermee is de terminal in de Eemshaven de grootste olieopslaglocatie in de Energy Valley regio. - De grootste olieopslagcapaciteit bevindt zich echter in de havens van Rotterdam en Amsterdam. De Maasvlakte Olie Terminal (haven van Rotterdam) is met 39 tanks en een opslagcapaciteit van 4,4 mln. kubieke meter de grootste olieterminal van Nederland en één van de grootste olieterminals ter wereld. Bron: Vopak/Maasvlakte Olie Terminal Jaartal vorige editie: Nieuw 24

30 Restwarmte Warmte die vrijkomt na energieomzetting wordt ook wel restwarmte genoemd. Deze restwarmte wordt nauwelijks efficiënt gebruikt en veelal geloosd, waardoor de geproduceerde energie niet maximaal wordt benut. Dit kan worden opgelost door warmtenetten. Deze leggen een verbinding tussen de bron van de warmte en de vraag naar warmte. De restwarmte vervangt zo een energiedrager die anders gebruikt zou zijn om warmte te produceren. Op deze manier dragen warmtenetten bij aan een efficiëntere en duurzamere energievoorziening. 25

31 2.6 Aanbod restwarmte Nederland (2011) Deze kaart laat de grootste restwarmtebronnen in Nederland zien. Het grootste restwarmte-potentieel ligt buiten de EV-regio. Dit geldt vooral voor hoogwaardige restwarmte (>120 C). Toch zijn er in de EVregio een aantal grote restwarmtelocaties In de regio Groningen-Assen zijn geen grote restwarmtebronnen. <120 C 120 C C > 500 TJ/Jaar TJ/Jaar < 50 TJ/Jaar Geen data Bron: Agentschap NL Jaartal vorige editie:

32 Hoofdstuk 3 Hernieuwbare energieproductie Energie uit hernieuwbare bronnen is in opkomst. Lidstaten van de Europese Unie hebben zich gecommitteerd aan doelen gericht op het gebruik van hernieuwbare energie. De verschillende decentrale overheden hebben deze doelen vaak vertaald naar eigen doelstellingen. Dit maakt dat veel overheden inzetten op een groeiende energievoorziening uit duurzame bronnen. Er zijn vele manieren om energie te produceren uit hernieuwbare bronnen, bijvoorbeeld via zonnepanelen, windmolens, waterkracht, vergisting, verbranding en vergassing van biomassa. Veel van deze technieken zijn op dit moment nog niet rendabel zonder subsidie te exploiteren. Mede daarom blijft de productie achter bij de productie van energie uit fossiele bronnen. In deze monitor worden energie uit wind, zon en biomassa (biogas, groen gas en biobrandstoffen) behandeld. Dit zijn bronnen waar momenteel de meeste duurzame energie uit wordt geproduceerd (wind en biomassa) of bronnen die in de komende jaren naar verwachting sterk zullen groeien (zon). Andere bronnen, zoals energie uit water, bodem of buitenlucht en nieuwe technieken om energie uit biomassa te produceren (vergassing, pyrolyse en torrefactie) worden afhankelijk van de ontwikkeling in volgende jaren eveneens meegenomen in de monitor. 27

33 3.1 Totaalbeeld duurzame energieproductie (2011) (PJ) PJ (-6,8%)* 93,4 PJ (+8,1%) 13,5 PJ (+11,7%) 0,51 PJ (0,14%) ,0% ,4% 3,8% in ,6%** 0,8%** Aandeel hernieuwbare energie Nederland Nederland EV-regio RGA Doelstelling 2020 aandeel hernieuwbare energie % Aandeel hernieuwbare energie in finaal energetisch verbruik Biomassa- en afvalverbranding Huidige aandeel hernieuwbare energie Windenergie, biogas, groen gas en biofuels Overige technieken*** * = Voor de bepaling van de ontwikkeling t.o.v. het jaartal uit de vorige editie is ook voor 2010 uitgegaan van 16% duurzame energie. ** = Het aandeel hernieuwbare energie in de EV-regio en RGA t.o.v. het Nederlandse totaal is gebaseerd op technieken waar regionale data voor beschikbaar zijn. Overige technieken en zonne-energie zijn voor de EV-regio en RGA niet meegenomen. *** = Waterkracht, bodemenergie, buitenluchtwarmte, waterpompen, houtketels, houtkachels, verbranding van papierslib en biomassa in cementovens. Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

34 3.1.1 Opbouw duurzame energieproductie (2011) Nederland: 93,4 PJ (+8,0%) EV-regio: 13,5 PJ* (+11,7%) RGA: 0,51 PJ* (+0,14%) 1,5 PJ (+15%) 0,02 PJ (0,0%) 0,015 PJ (+4,9%) 1,8 PJ 27,8 PJ (0,0%) 12,4 PJ (-4,5%) 13,9 PJ (+22,9%) 1,8 PJ (-2,8%) 0,7 PJ (0,0%) 3,2 PJ (+22,9 %) 0,216 PJ (0,0%) 13,4 PJ (+40,3%) 0,276 PJ (0,0%) 17,0 PJ (+4,9%) 2,1 PJ (+4,2%) 5,3 PJ (+1,9%) 1,4 PJ (+15,2%) 6,4 PJ (+12,0%) Bijstook biomassa Wind Biogas Biofuels** AVI s Zon Groen gas Overige technieken*** * = Het aandeel hernieuwbare energie in de EV-regio en RGA t.o.v. het Nederlandse totaal is gebaseerd op technieken waar regionale data voor beschikbaar zijn. Overige technieken en zonne-energie zijn voor de EV-regio en RGA niet meegenomen. ** = Gebaseerd op het aandeel biofuels dat op de Nederlandse markt is verbruikt. *** = Waterkracht, bodemenergie, buitenluchtwarmte, waterpompen, houtketels, houtkachels, verbranding van papierslib en biomassa in cementovens. 29 Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie: 2010

35 Bijstook biomassa Vaste biomassa (zoals snoeiafval en industrieel resthout) kan nuttig worden gebruikt voor duurzame energieopwekking. Verbranding van biomassa in elektriciteitscentrales of afvalverwerkingsinstallaties heeft het grootste aandeel in de huidige duurzame energieproductie in Nederland. Naast verbranding kan vaste biomassa door vergassing eveneens worden omgezet in energie. Hierbij wordt de biomassa door verhitting zonder zuurstof omgezet in gas, dat vervolgens omgezet kan worden in elektriciteit en warmte. Deze techniek wordt nog niet grootschalig toegepast, maar kan in de komende jaren een toenemende bijdrage leveren aan een duurzame energievoorziening. 30

36 3.2.1 Bijstook biomassa en verbranding (>1MW) (2011) Nederland EV-regio RGA Vink Sion Aandeel NL. Aandeel NL. Aantal installaties ,0% - 0,0% (0) (0) (0) Energieproductie 12,4 PJ* 0,02 PJ* 0,14% - 0,0% (-4,2%)** (0,0%)** (0) * = Uitgaande van het zelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. ** = Voor de bepaling van de ontwikkeling van de energieproductie is onderscheid gemaakt tussen productielocaties waar import van biomassa relatief vaak voorkomt (grootschalige productielocaties (>5 MW)) en productielocaties waar dit relatief weinig voorkomt (kleinschalige productielocaties (<5 MW)). Bron: Agentschap NL/CBS 31 Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie: 2010

37 3.2.2 Bijstook biomassa in AVI s* (2011) Nederland EV-regio RGA E-on energy from waste REC Harlingen Attero Wijster HVC Alkmaar Aandeel NL. Aandeel NL. Aantal installaties ,3% - 0,0% (+1) (+1) (0) Energieproductie 13,9 PJ** 3,2 PJ** 18,6% - 0,0% (+22,9%) (+22,9%) (0) * = Afvalverwerkingsinstallaties ** = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. Alleen de energie geproduceerd door het verbranden van het biogene deel van het afval telt mee als hernieuwbare energie. Bron: Agentschap NL/CBS 32 Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie: 2010

38 Windenergie Windenergie is onder te verdelen in offshore wind (op zee) en on-shore wind (op land). Momenteel staat het overgrote deel van de Nederlandse windturbines onshore. De trend is dat de turbines in vermogen toenemen. Waar enkele jaren geleden nog over het aantal KW werd gesproken zijn er nu off-shore turbines op de markt van 6 à 7 MW. Na energie uit biomassa, wordt in Nederland de meeste hernieuwbare energie uit wind geproduceerd. 33

39 3.3 Windenergie (2011) Nederland EV-regio RGA Aandeel NL. Aandeel EV. Capaciteit MW* 768 MW* 33,6% 3 MW 0,13% (+2,9%) (+6,7%) (0,0%) Energieproductie 17,0 PJ** 6,39 PJ** 37,6% 0,015 PJ 0,09% (+4,9%) (+12,0%) (+4,9%) * = De grote van de rode cirkels correspondeert met het opgesteld vermogen. ** = Tussen de drie geografische schaalniveaus zit verschil in het aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie. Bron: Agentschap NL/CBS Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

40 Zonne-energie De zon is in potentie de grootste energiebron voor de aarde. De energie die de aarde bereikt is maal groter dan de wereldwijde energievraag. In toenemende mate wordt gebruik gemaakt van zonnepanelen om elektriciteit op te wekken. Belangrijke ontwikkeling hierin is het stijgende vermogen van de panelen en de scherpe prijsdaling van de afgelopen jaren. Terugverdientijden van zonne-panelen zijn korter en hierdoor ook voor particulieren en het midden- en kleinbedrijf interessant. 35

41 3.4 Zonne-energie (2011) Productielocaties - In de EV-regio zijn geen grootschalige niet-dakgebonden zonne-installaties. In Heerhugowaard zijn op relatief grote schaal photovoltaïsche zonnepanelen op de daken van de woningen en de diverse voorzieningen geïnstalleerd. Dit maakt onderdeel uit van het 5 Megawatt PV-project Stad van de Zon, dat behalve in Heerhugowaard ook is gerealiseerd in Alkmaar en Langedijk. - Zonne-energie in de EV-regio wordt enkel opgewekt middels dakgebonden zonnepanelen op woningen en bedrijfspanden. Hoeveelheid energie - De landelijke productie van zonne-energie bedroeg in ,4 PJ. Dit is een stijging van 15% ten opzichte van Er zijn geen volledige data beschikbaar over de productie van zonne-energie op provinciaal en gemeentelijk niveau, doordat veel zonne-energie wordt geproduceerd door particulieren en deze data landelijk niet is geregistreerd. Toekomstige productie - De verwachting is dat de productie van zonne-energie de komende jaren sterk gaat toenemen door een dalende prijs van zonnepanelen. In de afgelopen 3 jaar is de gemiddelde prijs van Duitse zonnepanelen met 63% gedaald van 2,39 per Wp in juli 2009 naar 0,88 in augustus 2012*. * = Groothandelsprijzen voor Duitse kristallijn PV-modules (bron: Photon International, 2012). Bron: CBS Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

42 Bio-energie: Biogas Biogas is een gasmengsel dat ontstaat door vergisting van organische materialen. Materiaal van bijvoorbeeld afval, mest of rioolwater wordt in een anaeroob proces door enzymen omgezet in biogas. Dit biogas bestaat voor ongeveer 60% uit methaan. Door de aanwezige methaan heeft biogas een energie-inhoud die nuttig aangewend kan worden door het gas te verbranden en daarmee om te zetten in een andere energiedrager. Biogas is niet geschikt om in het gasnet te injecteren, omdat het een andere chemische samenstelling heeft dan aardgas (er zit bijvoorbeeld te veel water in). Biogas wordt dan ook hoofdzakelijk gebruikt om elektriciteit mee te produceren door middel van warmtekrachtkoppelingen. 37

43 3.5.1 Bio-energie: Stortgas (2012) Nederland EV-regio RGA Tri-o-gen group b.v. Afvalverwerking Stainkoeln Tri-o-gen group b.v. Econvert-Weperpolder Stortplaats Middenmeer Stortplaats Kanaaldijk Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties ,2% 1 2,7% (+15) (+3) (0) Capaciteit 14,3 MW* 0,85 MW* 0,18 MW (0,0%) (0,0%) (0,0%) Energieproductie 0,35 PJ** 0,02 PJ** 0,004 PJ 5,7% 1,1% (0,0%) (0,0%) (0,0%) * = Vermogen van nieuwe installaties is nog niet bekend ** = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. Bron: Agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

44 3.5.2 Bio-energie: Biogas uit RWZI/AWZI* (2012) Nederland EV-regio RGA Wetterskip Fryslân Noorderzijlvest Noorderzijlvest Waterschap Hunze en Aa s Reest en Wieden Waterschap Hunze en Aa s Hollands Noorderkwartier Velt en Vecht Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties ,7% 2 2,8% (0) (0) (0) Capaciteit 38,8 MW 3,3 MW 1,72 MW (0,0%) (0,0%) (0,0%) Energieproductie 1,12 PJ** 0,10 PJ** 0,05 PJ 8,9% 4,5% (0,0%) (0,0%) (0,0%) * = Rioolwaterzuiveringsinstallatie/afvalwaterzuiveringsinstallatie ** = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. Bron: Agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

45 3.5.3 Bio-energie: Biogas uit GFT* (2012) Nederland EV-regio RGA Ecopark de Wierde - Omrin Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties 5** 1 20,0% - 0,0% (0) (0) (0) Capaciteit 9,1 MW 2,5 MW** - - (0,0%) (0,0%) (0,0%) Energieproductie 0,26 PJ*** 0,07 PJ*** 26,9% 0,0%- - (0,0%) (0,0%) * = Groente-, fruit- en tuinafval ** = Vier van de negen biogasinstallaties (o.a. de installaties in Groningen en het Noord-Hollandse Middenmeer) werken biogas op tot groen gas, deze installaties zijn in deze monitor meegenomen als groen gas installaties en niet als biogas installaties. *** = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. (0,0%) Bron: Agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

46 3.5.4 Bio-energie: Biogas uit VGI* (2012) Nederland EV-regio RGA Suikerunie Suikerunie Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties ,3% 1 14,3% (-2) (-2) (0) Capaciteit 14,3 MW 1,5 MW 1,5 MW (-10,1%) (-54,1%) (0,0%) Energieproductie 0,41 PJ** 0,04 PJ** 0,04 PJ 9,8% 9,8% (10,1%) (-54,1%) (0,0%) * = Voedings- en genotsmiddelenindustrie ** = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. Bron: Agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

47 3.5.5 Bio-energie: Biogas uit co-vergisting (2012) Nederland EV-regio RGA Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties ,0% 8 8,2% (+5) (+4) (0) Capaciteit 111,5 MW 52,9 MW 6.2 MW (+4,3%) (+5,2%) (0,0%) Energieproductie 3,21 PJ 1,52 PJ 0,18 PJ 47,4% 5,6% (+4,3%) (+5,2%) (0) * = Uitgaande van hetzelfde aantal vollasturen (producerende uren) per productielocatie in Nederland. Bron: Agentschap NL Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

48 Bio-energie: Groen gas De helft van de Nederlandse energie wordt geproduceerd uit aardgas. Echter de aanwezigheid van gas in de Nederlandse bodem is eindig. Om niet volledig afhankelijk van import te worden zijn andere bronnen nodig om gas te produceren. Groen gas is het hernieuwbare alternatief voor aardgas. Groen gas is gereinigd biogas en heeft dezelfde chemische samenstelling als aardgas. Hierdoor kan groen gas, in tegenstelling tot biogas, in het aardgasnet worden geïnjecteerd. Eenmaal in het gasnet is groen gas niet meer te onderscheiden van aardgas en kan het voor dezelfde toepassingen worden gebruikt (bijvoorbeeld transport). Via certificaten kan de groenwaarde van het gas worden bewaard en verhandeld tegen een meerprijs. 43

49 3.6 Bio-energie: Groen gas* (2012) Nederland** EV-regio** RGA Suikerunie Attero Groningen Attero Groningen Schaap bioenergie Attero Wijster HVC vergisting Bouwhuis biovergisting B.V. Aandeel NL. Aandeel EV. Aantal installaties ,3% 1 6,3% (+1) (+1)* (0) Mln. m 3 per jaar 69,9* 30,0* 6,1 (+4,2%) (0,0%) (0,0%) Energieproductie 2,11 PJ 0,70 PJ 0,22 PJ 33,2% 10,4% (+4,2%) (0,0%) (0,0%) * = Kleur van de stippen duidt het type biogas productie aan zoals op de voorgaande pagina s is weergegeven. * = Geproduceerde hoeveelheid groen gas is gebaseerd op de capaciteit van de installaties, vooral voor nieuwe installaties ligt de daadwerkelijke productie lager. Aantal installaties en capaciteit is inclusief de nieuwe groen gas installatie van Suikerunie Vierverlaten, de energieproductie is exclusief Suikerunie Vierverlaten. Bron: Agentschap NL 44 Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie: 2011

50 3.6.1 Tankstations - (groen) gas (2012) Nederland EV-regio RGA Aandeel NL. Aantal tankstations ,5% Aandeel EV. 6,9% (+8) (+2) (+2) Tankstation open Tankstation in aanbouw Bron: Groengasmobiel Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

51 Bio-energie: Biofuels Biofuels zijn een duurzaam alternatief voor fossiele brandstoffen en worden gewonnen uit natuurlijke producten. Biofuels zijn onder te verdelen in eerste en tweede generatie biobrandstoffen. Voor de eerste generatie (bv. uit koolzaadolie) is landbouwareaal nodig. Hierdoor kunnen eerste generatie biobrandstoffen concurreren met voedselproductie en een opdrijvend effect hebben op de voedselprijzen. De tweede generatie biobrandstoffen richt zich daarom op biofuel productie uit restproducten van voedselproductie zoals frituurvet en landbouwproducten die niet als voedsel worden gebruikt. De Europese biofuel markt ondervindt concurrentie vanuit de Verenigde Staten. In de V.S. wordt de productie van biofuels stevig gesubsidieerd. Dit leidt er toe dat op de Europese markt veel Amerikaanse biofuels worden aangeboden. Hierdoor ligt in Nederland de daadwerkelijke productie beduidend lager dan de capaciteit. 46

52 3.7 Bio-energie: Biofuels productielocaties* (2011) Harlingen Delfzijl Amsterdam Rotterdam Zwijndrecht Emmen Kampen Zeewolde Son Geleen - De totale biobrandstoffenproductie is in 2011 sterk toegenomen t.o.v De reden hiervoor is dat er in de loop van 2010 en 2011 een aantal (grote) nieuwe biodieselfabrieken zijn geopend. Hierdoor is de totale productiecapaciteit sterk toegenomen (+55,4%). Doordat nog niet alle nieuwe biodieselfabrieken in heel 2011 konden produceren en in een aantal andere fabrieken de productie tijdelijk is stopgezet, ligt de groei van de productie voor de binnenlandse markt lager (+40,3%). - De productie in de Energy Valley regio is minder sterk gegroeid (+15%). Enerzijds steeg de productie doordat 2011 het eerste volledige jaar was waarin BioMCN kon produceren. Hier stond tegenover dat bij biodieselfabriek BioValue de productie halverwege 2010 werd stopgezet. Biodiesel Bio-ETBE Bio-ethanol Bio-methanol PPO (Pure plantaardige olie) * = In de vorige editie betrof de biofuelproductie enkel biodieselfabrieken en één biomethanolfabriek. In deze editie zijn ook andere biofuels (bio-etb, bioethanol, PPO) meegenomen als productielocaties. Bron: Catalogus van Nederlandse brandstofinitiatieven/cbs Jaartal vorige editie: Nieuw 47

53 3.7.1 Bio-energie: Biofuels productie (2011) Nederland EV-regio RGA Bio MCN Ecopark Harlingen Sunoil Biodiesel Productielocaties 14 Aandeel NL. 3 21,4% - Aandeel EV. 0,0% (0) (-1) (0,0%) Energieproductie 13,4 PJ* 1,5 PJ* 11,0% - 0,0% (+40,3%) (+15%)** * = Voor de berekening van de energieproductie is rekening gehouden met verschillende typen biofuels die per locatie worden geproduceerd en in alleen de productie meegerekend die in Nederland wordt gebruikt en meetelt voor de Nederlandse duurzaamheidsdoelstellingen. ** = De groei is bij benadering weergeven. Er zijn geen daadwerkelijke productiecijfers per productielocatie openbaar beschikbaar. Indien de landelijke ratio tussen de gerealiseerde productie en de totale productiecapaciteit (24,2%) voor alle afzonderlijke productielocaties zou worden toegepast ontstaat een te vertekend beeld van de werkelijkheid. De ratio is namelijk sterk gedaald t.o.v (29,2%), terwijl dit hoofdzakelijk wordt veroorzaakt door de opening van de grootste biodieselfabriek van Nederland (Neste Oil Biodiesel red.) in september 2011 en de tijdelijke productiestop van twee andere grote dieselfabrieken buiten de Energy Valley regio. De ontwikkeling van de energieproductie in de Energy Valley regio is derhalve gebaseerd op de productiecapaciteit in 2011 t.o.v (0,0%) Bron: Catalogus van Nederlandse brandstofinitiatieven/cbs Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

54 Hoofdstuk 4 Bedrijfsvestigingen & werkgelegenheid De energiesector is een belangrijke bron van werkgelegenheid in Fryslân, Groningen, Drenthe en Noord-Holland Noord en bestaat uit verschillende type arbeid die meer of minder direct is gekoppeld aan de productie van energie. In deze monitor is de energiesector onderverdeeld in een kern en twee omliggende schillen. De kern van de werkgelegenheid in de energiesector bestaat uit de productie en levering van energie. Deze kern is nader uitgesplitst in bedrijfsvestigingen die up-, mid- of downstream in de waardeketen van energie opereren. In de eerste schil bevindt zich de energie-gerelateerde werkgelegenheid. In deze schil wordt arbeid geleverd gericht op de productie en installatie van energietechnologie. De buitenste schil bestaat uit de dienstverlenende werkgelegenheid. Dit zijn de ontwerp-, advies- en ingenieursbureaus die zich op energie-gerelateerde activiteiten richten.* * De methode voor berekening van arbeidsplaatsen en bedrijfsvestigingen is gevalideerd met Rijksuniversiteit Groningen. 49

55 4.1 Opbouw energiesector Schil 2 Schil 1 Kern: Producenten en leveranciers van energie - Exploratie en winning - Handel/logistiek - Levering eindgebruik Kern Totaal Upstream Midstream Downstream Schil 1: Productie en installatie van energie technologie - Vervaardiging - Installatie - Reparatie en onderhoud Totaal Schil 2: Dienstverlening gericht op energie activiteiten - Ontwerp - Advies Totaal 50

56 4.2.1 Totaalbeeld vestigingen* (2011) EV-regio N-H Noord Fryslân Groningen Drenthe RGA Eemsdelta Kern Schil Schil Totaal energiesector Aandeel vestigingen - 32,4% 26,6% 20,4% 20,6% 16,6% 2,4% NOOT Voor de bepaling van de het aantal bedrijfsvestigingen en arbeidsplaatsen in de energiesector is de methodiek verfijnd ten opzichte van de Energiemonitor Er is een uitgebreidere selectie van SBI codes gehanteerd, er zijn nieuwe wegingsfactoren berekend en er is aanvullend maatwerk verricht (specifiek voor de Energy Valley regio en de regio Groningen-Assen). Met deze methodiek benadert de monitor nauwkeuriger de werkelijke omvang van de energiesector. Hierdoor zijn de in deze monitor gepubliceerde cijfers afwijkend en niet te vergelijken met de cijfers uit de vorige monitor. Doordat de verfijnde methodiek niet met terugwerkende kracht kan worden uitgevoerd voor het jaar 2000, is de ontwikkeling van de energiesector in de periode niet weer te geven. Tenslotte is er regio specifiek, aanvullend maatwerk verricht, dit maakt een vergelijking met de energiesector in de rest van Nederland eveneens niet goed mogelijk. Voor een uitgebreide beschrijving van de verfijnde methodiek wordt naar de methodologische verantwoording verwezen. * = Veelvouden van 5 Bron: LISA Jaartal vorige editie:

57 4.2.2 Totaalbeeld werkgelegenheid (voltijdbanen)* (2011) EV-regio N-H Noord Fryslân Groningen Drenthe RGA Eemsdelta Kern Schil Schil Totaal energiesector Aandeel voltijdbanen - 21,8% 25,0% 28,3% 24,9% 29,9% 2,9% NOOT Voor de bepaling van de het aantal bedrijfsvestigingen en arbeidsplaatsen in de energiesector is de methodiek verfijnd ten opzichte van de Energiemonitor Er is een uitgebreidere selectie van SBI codes gehanteerd, er zijn nieuwe wegingsfactoren berekend en er is aanvullend maatwerk verricht (specifiek voor de Energy Valley regio en de regio Groningen-Assen). Met deze methodiek benadert de monitor nauwkeuriger de werkelijke omvang van de energiesector. Hierdoor zijn de in deze monitor gepubliceerde cijfers afwijkend en niet te vergelijken met de cijfers uit de vorige monitor. Doordat de verfijnde methodiek niet met terugwerkende kracht kan worden uitgevoerd voor het jaar 2000, is de ontwikkeling van de energiesector in de periode niet weer te geven. Tenslotte is er regio specifiek, aanvullend maatwerk verricht, dit maakt een vergelijking met de energiesector in de rest van Nederland eveneens niet goed mogelijk. Voor een uitgebreide beschrijving van de verfijnde methodiek wordt naar de methodologische verantwoording verwezen. * = Veelvouden van 25 Bron: LISA Jaartal vorige editie:

58 4.3 Aandeel energiebanen* t.o.v. totaal (markt)sectoren** (2011) EV-regio N-H Noord Fryslân Groningen Drenthe RGA Eemsdelta Totaal energiesector Totaal marktsectoren Totaal alle sectoren Energiebanen t.o.v. markt- Sectoren*** Energiebanen t.o.v. alle sectoren ,8% 5,0% 5,0% 6,7% 6,8% 8,3% 6,6% 4,0% 3,5% 3,5% 4,3% 4,7% 5,0% 4,9% * = Voltijd banen ** = Nederland is als schaalniveau niet meegenomen. Er is geen aanvullend maatwerk verricht (zie methodologie) voor Nederland, waardoor er geen cijfers beschikbaar zijn die een vergelijking met de Energy Valley regio en de regio Groningen-Assen mogelijk maken. *** = Alle sectoren exclusief gezondheidszorg, onderwijs en overheid. Bron: LISA Jaartal vorige editie: Nieuw 53

59 4.4.1 Ontwikkeling vestigingen (2011 t.o.v. 2010) EV-regio N-H Noord Fryslân Groningen Drenthe RGA Eemsdelta Kern +7 (+1,0%) +5 (+2,6%) -3 (-1,4%) 0 (0,0%) +5 (+2,9%) 0 (0,0%) +2 (+9,1%) Schil (+1,7%) -3 (-0,4%) +17 (+3,0%) +27 (+6,6%) -4 (-0,9%) +8 (+2,6%) +6 (+12,9%) Schil (+1,5%) +3 (+0,9%) +11 (+4,9%) +11 (+5,6%) -11 (-5,4%) +4 (+2,0%) +1 (+6,4%) Totaal energiesector +58 (+1,5%) +5 (+0,3%) +25 (+2,5%) +38 (+5,1%) -10 (-1,2%) +12 (+1,9%) +9 (+10,7%) NOOT De ontwikkeling van het aantal bedrijfsvestigingen is gebaseerd op SBI codes en de bijbehorende wegingsfactoren. Aanvullend maatwerk is niet meegenomen voor de bepaling van de ontwikkeling, omdat dit niet is verricht voor de cijfers van Bron: LISA Procentuele verandering t.o.v. jaartal vorige editie:

Energiemonitor Noord-Nederland 2013

Energiemonitor Noord-Nederland 2013 Energiemonitor Noord-Nederland 2013 Voorwoord (1): Deze is in opdracht van de Stichting Energy Valley en de Regio Groningen - Assen opgesteld als update van de eerste Energiemonitor uit 2012. De energiemonitor

Nadere informatie

Energiemonitor Noord-Nederland 3 e editie

Energiemonitor Noord-Nederland 3 e editie Energiemonitor NoordNederland 3 e editie Voorwoord: Dit is de 3e editie van de Energiemonitor NoordNederland, met feiten en cijfers over energie in Drenthe, Fryslân, Groningen en NoordHolland Noord. Deze

Nadere informatie

Energiemonitor Energy Valley en Regio Groningen-Assen 2012

Energiemonitor Energy Valley en Regio Groningen-Assen 2012 Energiemonitor Energy Valley en Regio Groningen-Assen 2012 Voorwoord (1): Deze Energiemonitor is in eerste instantie opgesteld in opdracht van de Regio Groningen-Assen als input voor een verkenning naar

Nadere informatie

Energiemonitor Noord-Nederland 4 e editie (verslagjaar 2013)

Energiemonitor Noord-Nederland 4 e editie (verslagjaar 2013) Energiemonitor NoordNederland 4 e editie (verslagjaar 2013) Voorwoord In deze energiemonitor wordt een overzicht gegeven van feiten & cijfers over de energiesector in de Energy Valley regio: Drenthe, Fryslân,

Nadere informatie

Werkgelegenheid energiesector in de Energy Valley regio (verslagjaar 2014)

Werkgelegenheid energiesector in de Energy Valley regio (verslagjaar 2014) Werkgelegenheid energiesector in de Energy Valley regio (verslagjaar 2014) Inhoudsopgave Inleiding 2 Bevindingen 3 1.1. Totale energiesector 4 1.1.1 Vestigingen energiesector 5 1.1.2 Werkgelegenheid energiesector

Nadere informatie

Energiemonitor Energy Valley en Regio Groningen-Assen 2012

Energiemonitor Energy Valley en Regio Groningen-Assen 2012 Energiemonitor Energy Valley en Regio Groningen-Assen 2012 Voorwoord (1): Deze Energiemonitor is in eerste instantie opgesteld in opdracht van de Regio Groningen-Assen als input voor een verkenning naar

Nadere informatie

Westvoorne CO 2 - uitstoot

Westvoorne CO 2 - uitstoot Westvoorne CO 2 - uitstoot De grafiek geeft de CO 2-uitstoot verdeeld over de hoofdsectoren over de jaren 2010 tot en met 2013. Cijfers zijn afkomstig uit de Klimaatmonitor van RWS. Cijfers over 2014 zijn

Nadere informatie

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2016

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2016 1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2016, Vito, oktober 2017 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2016 bedraagt 6,4% Figuur 1 groene stroom uit bio-energie

Nadere informatie

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2013

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2013 1 Beknopte samenvatting van de Inventaris duurzame energie in Vlaanderen 2013, Deel I: hernieuwbare energie, Vito, februari 2015 1 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2013 bedraagt 5,8 % Figuur 1 zon-elektriciteit

Nadere informatie

Speech van commissaris van de koning Max van den Berg, debatavond Europese Commissie 'Energievoorziening in de toekomst', 30 januari 2014

Speech van commissaris van de koning Max van den Berg, debatavond Europese Commissie 'Energievoorziening in de toekomst', 30 januari 2014 Speech van commissaris van de koning Max van den Berg, debatavond Europese Commissie 'Energievoorziening in de toekomst', 30 januari 2014 Dames en heren, [Intro] Europa begint in Groningen. Zéker als het

Nadere informatie

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2014

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2014 1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2014, Vito, januari 2016 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2014 bedraagt 5,7 % Figuur 1 groene stroom uit bio-energie

Nadere informatie

100% groene energie. uit eigen land

100% groene energie. uit eigen land 100% groene energie uit eigen land Sepa green wil Nederland op een verantwoorde en transparante wijze van energie voorzien. Dit doen wij door gebruik te maken van duurzame energieopwekking van Nederlandse

Nadere informatie

Tabellenbijlage. Michiel Hekkenberg (ECN) Martijn Verdonk (PBL) (projectcoördinatie) Oktober 2014 ECN-O--14-052

Tabellenbijlage. Michiel Hekkenberg (ECN) Martijn Verdonk (PBL) (projectcoördinatie) Oktober 2014 ECN-O--14-052 Tabellenbijlage Michiel Hekkenberg (ECN) Martijn Verdonk (PBL) (projectcoördinatie) Oktober 2014 ECN-O--14-052 Verantwoording Dit rapport is de tabellenbijlage bij de Nationale Energieverkenning 2014 verschenen

Nadere informatie

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2015

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2015 1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2015, Vito, september 2016 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2015 bedraagt 6,0 % Figuur 1 groene stroom uit bio-energie

Nadere informatie

Aanbod en verbruik van elektriciteit,

Aanbod en verbruik van elektriciteit, Indicator 14 november 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2016 bedroeg het totale

Nadere informatie

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2013

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2013 1 Beknopte samenvatting van de Inventaris duurzame energie in Vlaanderen 2013, Deel I: hernieuwbare energie, Vito, september 2014 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2013 bedraagt 5,9% Figuur 1 bio-elektriciteit

Nadere informatie

PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST

PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST NOORD-NEDERLAND: PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST PROEFTUIN ENERGIE- TRANSITIE REGIONALE PARTNER IN DE EUROPESE ENERGIE UNIE Noord-Nederland is een grensoverschrijdende proeftuin

Nadere informatie

Hernieuwbare elektriciteit,

Hernieuwbare elektriciteit, Indicator 17 juli 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De productie van hernieuwbare elektriciteit

Nadere informatie

CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch

CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch Afdeling Onderzoek & Statistiek Maart 2013 2 Samenvatting In deze monitor staat de CO2-uitstoot beschreven in de gemeente s-hertogenbosch. Een gebruikelijke manier om de

Nadere informatie

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen achtergrond Afscheid van fossiel kan Klimaatverandering is een wereldwijd probleem. Energie(on)zekerheid ook. Dat betekent dat een transitie naar een veel duurzamere economie noodzakelijk is. Het recept

Nadere informatie

Rol energiedragers binnen de Nederlandse energievoorziening

Rol energiedragers binnen de Nederlandse energievoorziening Indicator 12 februari 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Energie speelt een cruciale

Nadere informatie

Monitor energie en emissies Drenthe

Monitor energie en emissies Drenthe Monitor energie en emissies Drenthe 2012-2015 - november 2017 www.ecn.nl Monitor energie en emissies Drenthe 2012-2015 Deze monitor sluit aan op de notitie Energie en emissies Drenthe 2020, 2023 en 2030

Nadere informatie

ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019

ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019 ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED Maart 2019 Inleiding De concentratie van industrie in de Rotterdamse haven is een goede uitgangspositie voor het doen slagen van de energietransitie:

Nadere informatie

Hernieuwbare elektriciteit,

Hernieuwbare elektriciteit, Indicator 14 maart 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2011 is 12 miljard kwh elektriciteit

Nadere informatie

Aanbod en verbruik van elektriciteit,

Aanbod en verbruik van elektriciteit, Indicator 27 augustus 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het totale elektriciteitsverbruik

Nadere informatie

Groen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op?

Groen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op? Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Groen gas Welke keuzes en wat levert het op? Huidig beleid 100 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 3 PJ. Extra inspanning 200 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 6 PJ.

Nadere informatie

Verbruik van duurzame energie,

Verbruik van duurzame energie, Indicator 28 april 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aandeel duurzaam in het binnenlandse

Nadere informatie

Nije enerzjy foar Fryslân. september 2013

Nije enerzjy foar Fryslân. september 2013 Nije enerzjy foar Fryslân september 2013 Inleiding Nije enerzjy foar Fryslân - 1 Nije enerzjy foar Fryslân Nije enerzjy foar Fryslân geeft een beeld van feiten en cijfers op het gebied van duurzame energie.

Nadere informatie

Hernieuwbare elektriciteit,

Hernieuwbare elektriciteit, Indicator 22 januari 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2011 is 12 miljard kwh elektriciteit

Nadere informatie

Verbruik van hernieuwbare energie

Verbruik van hernieuwbare energie Indicator 11 juli 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aandeel hernieuwbare energie

Nadere informatie

CO 2 -uitstootrapportage 2011

CO 2 -uitstootrapportage 2011 Programmabureau Klimaat en Energie CO 2 -uitstootrapportage 2011 Auteurs: Frank Diependaal en Theun Koelemij Databewerking: CE Delft, Cor Leguijt en Lonneke Wielders Inhoud 1 Samenvatting 3 2 Inleiding

Nadere informatie

Toespraak commissaris van de koningin Max van den Berg, Statenexcursie 17/18 november 2011 naar Hannover

Toespraak commissaris van de koningin Max van den Berg, Statenexcursie 17/18 november 2011 naar Hannover Toespraak commissaris van de koningin Max van den Berg, Statenexcursie 17/18 november 2011 naar Hannover Geachte aanwezigen, Noord-Nederland zet stevig in op sterke economische clusters rond agrofood,

Nadere informatie

Duurzame energie Fryslân Quickscan 2020 & 2025

Duurzame energie Fryslân Quickscan 2020 & 2025 Duurzame energie Fryslân Quickscan 2020 & 2025 Willemien Veele Cor Kamminga 08-04-16 www.rijksmonumenten.nl Achtergrond en aanleiding Ambitie om in 2020 16% van de energie duurzaam op te wekken in Fryslân

Nadere informatie

Bijlage 1: Berekening realisatie 9% duurzaam in 2010

Bijlage 1: Berekening realisatie 9% duurzaam in 2010 Bijlage 1: Berekening realisatie 9% duurzaam in 2010 Toelichting bij de doelstelling van 9% duurzame elektriciteit: - De definitie van de 9% doelstelling is conform de EU richtlijn duurzame elektriciteit

Nadere informatie

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec)

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec) Kernenergie En dan is er nog de kernenergie! Kernenergie is energie opgewekt door kernreacties, de reacties waarbij atoomkernen zijn betrokken. In een kerncentrale splitst men uraniumkernen in kleinere

Nadere informatie

Duorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie

Duorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie Duorsume enerzjy yn Fryslân Energiegebruik en productie van duurzame energie 1 15 11 oktober 1 Inhoud Management Essay...3 1 Management Essay De conclusies op één A4 De provincie Fryslân heeft hoge ambities

Nadere informatie

Provinciehuis Westerbrink 1 Assen Assen, 3 oktober 2011 Nummer: 11-089 Postbus 122

Provinciehuis Westerbrink 1 Assen Assen, 3 oktober 2011 Nummer: 11-089 Postbus 122 Provinciehuis Westerbrink 1 Assen Assen, 3 oktober 2011 Nummer: 11-089 Postbus 122 9400 AC Assen Dit is een gezamenlijk persbericht van de provincies Groningen, Fryslân, Drenthe en Noord- Holland, de gemeenten

Nadere informatie

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013 16% Energie van eigen bodem 17 januari 2013 Inhoud Klimaatverandering Energie in Nederland Duurzame doelen Wind in ontwikkeling Northsea Nearshore Wind Klimaatverandering Conclusie van het IPCC (AR4, 2007)

Nadere informatie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie door Adriaan Wondergem 6 october 2010 De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie van 2008 tot 2050. De kernvragen zijn: Hoe ziet een (bijna) CO2-loze

Nadere informatie

Bruto elektriciteitsproductie en inzet energiedragers,

Bruto elektriciteitsproductie en inzet energiedragers, Bruto elektriciteitsproductie en inzet energiedragers, 1998-2017 Indicator 29 januari 2019 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens

Nadere informatie

Biobased economy in het Groene Hart

Biobased economy in het Groene Hart Biobased economy in het Groene Hart Energie & Bio/Groen Gas 27 juni 2013, Langeraar, Michiel van Galen Inhoud Landelijke doelen energie en beleid Stimuleringsbeleid Groen Gas Het proces Stand van zaken

Nadere informatie

Energie en emissies Drenthe 2020, 2023 en 2030

Energie en emissies Drenthe 2020, 2023 en 2030 Juni 2015 ECN-N--15-013 Energie en emissies Drenthe 2020, 2023 en 2030 Gerdes, J. 2 Inhoud 1 Samenvattende inleiding dichter bij emissiedoel 2020 5 2 Geraamd energieverbruik en emissies Drenthe 2020 gedaald

Nadere informatie

Bruto elektriciteitsproductie en inzet energiedragers,

Bruto elektriciteitsproductie en inzet energiedragers, Bruto elektriciteitsproductie en inzet energiedragers, 1998-2016 Indicator 6 juli 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt

Nadere informatie

Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN

Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN Referentiescenario De WETO-studie (World Energy, Technology and climate policy Outlook 2030) bevat een referentiescenario

Nadere informatie

Energie: inleiding en beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving (

Energie: inleiding en beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving ( Indicator 11 augustus 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Energiedragers De economie

Nadere informatie

Les Biomassa. Werkblad

Les Biomassa. Werkblad LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Biomassa Werkblad Les Biomassa Werkblad Niet windenergie, niet zonne-energie maar biomassa is de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in Nederland. Meer dan 50%

Nadere informatie

Insights Energiebranche

Insights Energiebranche Insights Energiebranche Naar aanleiding van de nucleaire ramp in Fukushima heeft de Duitse politiek besloten vaart te zetten achter het afbouwen van kernenergie. Een transitie naar duurzame energie is

Nadere informatie

HERNIEUWBARE ENERGIE IN ITALIË

HERNIEUWBARE ENERGIE IN ITALIË HERNIEUWBARE ENERGIE IN ITALIË Overzicht 1 Hernieuwbare energiebronnen (hierna ook: HE) spelen een belangrijke rol in het kader van het Italiaanse energiesysteem. Ze worden uitvoerig gebruikt om elektriciteit

Nadere informatie

Broeikasgasemissies in Nederland,

Broeikasgasemissies in Nederland, Indicator 19 mei 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De totale uitstoot van broeikasgassen

Nadere informatie

Productie van hernieuwbare energie in de woning/wijk

Productie van hernieuwbare energie in de woning/wijk Productie van hernieuwbare energie in de woning/wijk Energiebehoefte van woningen/woonwijken Huidige gemiddelde energievraag van een woning 1. Warmte aardgas 1400 m3 2. Licht & kracht elektriciteit 3000

Nadere informatie

Allereerst natuurlijk de beste wensen voor 2013.

Allereerst natuurlijk de beste wensen voor 2013. Speech van Commissaris van de Koningin en voorzitter Raad van Toezicht Energy Valley Max van den Berg, nieuwjaarsreceptie Energy Valley, Groningen, 8 januari 2013 Dames en heren, Allereerst natuurlijk

Nadere informatie

Verbruik van duurzame energie,

Verbruik van duurzame energie, Indicator 15 december 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aandeel duurzaam in het

Nadere informatie

Biomassa: brood of brandstof?

Biomassa: brood of brandstof? RUG3 Biomassa: brood of brandstof? Centrum voor Energie en Milieukunde dr ir Sanderine Nonhebel Dia 1 RUG3 To set the date: * >Insert >Date and Time * At Fixed: fill the date in format mm-dd-yy * >Apply

Nadere informatie

De impact van de energietransitie op de Nederlandse werkgelegenheid,

De impact van de energietransitie op de Nederlandse werkgelegenheid, De Nederlandse economie De impact van de energietransitie op de Nederlandse werkgelegenheid, 2008 2017 Niels Schoenaker Frank Notten December 2018 CBS De Nederlandse economie, 1 Inhoud Inleiding 3 1. De

Nadere informatie

Werkgelegenheidsonderzoek 2011

Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Provincie Groningen Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Provincie Groningen Provincie Groningen Drs. Eelco Westerhof

Nadere informatie

Les Biomassa LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE. Werkblad. Les Biomassa Werkblad. Over biomassa. Generaties biobrandstoffen

Les Biomassa LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE. Werkblad. Les Biomassa Werkblad. Over biomassa. Generaties biobrandstoffen LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Biomassa Werkblad Les Biomassa Werkblad Niet windenergie, niet zonne- energie maar biomassa is de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in Nederland. Meer dan 50%

Nadere informatie

Handreiking Aanvulling op het EEP - Addendum op de MEE. In opdracht van het ministerie van Economische Zaken

Handreiking Aanvulling op het EEP - Addendum op de MEE. In opdracht van het ministerie van Economische Zaken Handreiking Aanvulling op het EEP - Addendum op de MEE In opdracht van het ministerie van Economische Zaken Handreiking Aanvulling op het EEP - Addendum op de MEE Deze handreiking bevat informatie over

Nadere informatie

Verbruik van duurzame energie,

Verbruik van duurzame energie, Indicator 4 juli 2008 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aandeel duurzaam in het binnenlands

Nadere informatie

EfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving

EfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving Warmte en koude Kennis, advies, instrumenten en financiële steun EfficiEncy Duurzaam GebouwDe omgeving energie financiering KEnnis industrie instrumenten EnErgiEbEsparing De Nederlandse overheid streeft

Nadere informatie

Klimaat & CO 2, Parijs, Polen Wereldwijde doelen, NL-doelen Energie in de gemeente Wierden Opties duurzame opwek:

Klimaat & CO 2, Parijs, Polen Wereldwijde doelen, NL-doelen Energie in de gemeente Wierden Opties duurzame opwek: Scenario s Jaap de Boer Energy Watch Klimaat & CO 2, Parijs, Polen Wereldwijde doelen, NL-doelen Energie in de gemeente Wierden Opties duurzame opwek: Twence Zon (particulier, bedrijven, zonneparken) Wind

Nadere informatie

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Doelstellingen - Mondiaal Parijs-akkoord: Well below 2 degrees. Mondiaal circa 50% emissiereductie nodig in

Nadere informatie

Wat vraagt de energietransitie in Nederland?

Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Jan Ros Doel/ambitie klimaatbeleid: Vermindering broeikasgasemissies in 2050 met 80 tot 95% ten opzichte van 1990 Tussendoelen voor broeikasgasemissies Geen

Nadere informatie

Een overzicht van de hernieuwbare-energiesector in Roemenië

Een overzicht van de hernieuwbare-energiesector in Roemenië Een overzicht van de hernieuwbare-energiesector in Roemenië Roemenië ligt geografisch gezien in het midden van Europa (het zuidoostelijk deel van Midden-Europa). Het land telt 21,5 miljoen inwoners en

Nadere informatie

Curaçao Carbon Footprint 2015

Curaçao Carbon Footprint 2015 Willemstad, March 2017 Inhoudsopgave Inleiding 2 Methode 2 Dataverzameling 3 Uitstoot CO2 in 2010 3 Uitstoot CO2 in 2015 4 Vergelijking met andere landen 5 Central Bureau of Statistics Curaçao 1 Inleiding

Nadere informatie

Nationale Energieverkenning 2014

Nationale Energieverkenning 2014 Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare

Nadere informatie

Werkgelegenheidsonderzoek 2010

Werkgelegenheidsonderzoek 2010 2010 pr ov i nc i e g r oni ng e n Wer kgel egenhei dsonder zoek Eenanal ysevandeont wi kkel i ngen i ndewer kgel egenhei di nde pr ovi nci egr oni ngen Werkgelegenheidsonderzoek 2010 Werkgelegenheidsonderzoek

Nadere informatie

Emissies naar lucht door de energievoorziening,

Emissies naar lucht door de energievoorziening, Indicator 29 april 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De emissies van een aantal belangrijke

Nadere informatie

Contactpersonen: Mevr. M. (Maud) Wolf Eusebiusbuitensingel 53, 6828 HZ, Arnhem Telefoon: Datum: 17 juni 2017

Contactpersonen: Mevr. M. (Maud) Wolf Eusebiusbuitensingel 53, 6828 HZ, Arnhem Telefoon: Datum: 17 juni 2017 In opdracht van: Gemeente Arnhem Contactpersonen: Mevr. M. (Maud) Wolf Adres: Eusebiusbuitensingel 53, 6828 HZ, Arnhem Telefoon: 0900-1809 E-mail: maud.wolf@arnhem.nl Datum: 17 juni 2017 Projectnummer:

Nadere informatie

Hernieuwbare elektriciteit,

Hernieuwbare elektriciteit, Indicator 10 januari 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2009 is de productie van

Nadere informatie

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)?

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)? Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de

Nadere informatie

Verbruik van hernieuwbare energie

Verbruik van hernieuwbare energie Indicator 17 juli 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het belang van hernieuwbare energie

Nadere informatie

Visie op Windenergie en solar Update 2014

Visie op Windenergie en solar Update 2014 Visie op Windenergie en solar Update 2014 De vooruitzichten voor hernieuwbare energie zijn gunstig Succes hangt sterk af van de beschikbaarheid van subsidies Naast kansen in Nederland kan de sector profiteren

Nadere informatie

Betekenis Energieakkoord voor Duurzame Groei voor de Installatiebranche. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel 3 februari 2014 / VSK beurs

Betekenis Energieakkoord voor Duurzame Groei voor de Installatiebranche. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel 3 februari 2014 / VSK beurs Betekenis Energieakkoord voor Duurzame Groei voor de Installatiebranche Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel 3 februari 2014 / VSK beurs Inhoud Introductie Duurzame Energie Koepel en Sector beschrijving

Nadere informatie

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen. Heleen de Coninck, 13 september 2011

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen. Heleen de Coninck, 13 september 2011 Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen

Nadere informatie

Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto

Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto Bron 1: Elektrische auto s zijn duur en helpen vooralsnog niets. Zet liever in op zuinige auto s, zegt Guus Kroes. 1. De elektrische auto is in

Nadere informatie

Emissies naar lucht door de energievoorziening,

Emissies naar lucht door de energievoorziening, Indicator 1 mei 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De emissies van vrijwel alle belangrijke

Nadere informatie

Circulair Congres TKI-BBE Ronald Zwart, Platform Bio-Energie 08 mei 2019

Circulair Congres TKI-BBE Ronald Zwart, Platform Bio-Energie 08 mei 2019 De Toekomst van Bio-energie Circulair Congres TKI-BBE Ronald Zwart, Platform Bio-Energie 08 mei 2019 De Toekomst van Bio-energie Bio-energie is vandaag de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in

Nadere informatie

100% groene energie. uit eigen land

100% groene energie. uit eigen land 100% groene energie uit eigen land Sepa green wil Nederland op een verantwoorde en transparante wijze van energie voorzien. Dit doen we door middel van duurzame energieopwekking op eigen Nederlandse productielocaties.

Nadere informatie

Alternatieve energiebronnen

Alternatieve energiebronnen Alternatieve energiebronnen energie01 (1 min, 5 sec) energiebronnen01 (2 min, 12 sec) Windenergie Windmolens werden vroeger gebruikt om water te pompen of koren te malen. In het jaar 650 gebruikte de mensen

Nadere informatie

ECN-N Energiescenario s Drenthe 2030

ECN-N Energiescenario s Drenthe 2030 December 2016 ECN-N--16-031 Energiescenario s Drenthe 2030 Gerdes, J. Gewijzigd op: 16-12-2016 13:20 2 Inhoud 1 Context van de energiescenario s voor 2030 4 2 Uitgangspunten voor drie scenario s 5 3 Ontwikkelingen

Nadere informatie

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu Beleggen in de toekomst de kansen van beleggen in klimaat en milieu Angst voor de gevolgen? Stijging van de zeespiegel Hollandse Delta, 6 miljoen Randstedelingen op de vlucht. Bedreiging van het Eco-systeem

Nadere informatie

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen

Nadere informatie

Compact Plus biogasinstallatie, Lierop, 600 kw

Compact Plus biogasinstallatie, Lierop, 600 kw Hoe maak je biogas? Inhoud presentatie Wie en wat is Biogas Plus? Hoe werkt een biogasinstallatie? Voor wie is een biogasinstallatie interessant? Is een biogasinstallatie duurzaam? Zijn subsidies nodig?

Nadere informatie

Onderzoek. Wie is de grootste producent van duurzame elektriciteit in Nederland 2012. Auteur: C. J. Arthers, afd. Corporate Responsibility, Essent

Onderzoek. Wie is de grootste producent van duurzame elektriciteit in Nederland 2012. Auteur: C. J. Arthers, afd. Corporate Responsibility, Essent Onderzoek Wie is de grootste producent van duurzame elektriciteit in Nederland 2012 Auteur: C. J. Arthers, afd. Corporate Responsibility, Essent Datum: 9 september 2013 Vragen of reacties kunt u sturen

Nadere informatie

Verbruik van duurzame energie,

Verbruik van duurzame energie, Indicator 29 april 2008 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken Het aandeel duurzaam in het binnenlands

Nadere informatie

Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie

Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:10 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,

Nadere informatie

Hernieuwbare elektriciteit,

Hernieuwbare elektriciteit, Indicator 20 december 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2010 is de productie van

Nadere informatie

Boeren met energie. 11 November 2010

Boeren met energie. 11 November 2010 Boeren met energie 11 November 2010 Wat doen wij? Ontwikkelen projecten energie uit biomassa Opzetten expertisecentrum energie uit hout droogtechnieken stookgedrag rookgasmetingen rookgasreiniging Ontwikkelen

Nadere informatie

Verbruik van hernieuwbare energie

Verbruik van hernieuwbare energie Indicator 1 oktober 2015 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aandeel hernieuwbare energie

Nadere informatie

Hernieuwbare elektriciteit,

Hernieuwbare elektriciteit, Indicator 15 maart 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2010 is de productie van hernieuwbare

Nadere informatie

Tool Burgemeestersconvenant Actualisatie nulmeting 2011 & inventaris 2012

Tool Burgemeestersconvenant Actualisatie nulmeting 2011 & inventaris 2012 17/11/2014 Tool Burgemeestersconvenant Actualisatie nulmeting 2011 & inventaris 2012 Kadering» VITO actualiseert jaarlijks, in opdracht van LNE, CO 2 -inventaris gemeenten» Taken voorzien in actualisatie

Nadere informatie

Nieuwe methodiek CO 2 -voetafdruk bedrijventerreinen POM West-Vlaanderen. Peter Clauwaert - Gent 29/09/11

Nieuwe methodiek CO 2 -voetafdruk bedrijventerreinen POM West-Vlaanderen. Peter Clauwaert - Gent 29/09/11 Nieuwe methodiek CO 2 -voetafdruk bedrijventerreinen POM West-Vlaanderen Peter Clauwaert - Gent 29/09/11 Inhoud presentatie 1.Afbakening 2.Inventarisatie energie 3.CO 2 -voetafdruk energieverbruik 4.CO

Nadere informatie

NOTA (Z)140109-CDC-1299

NOTA (Z)140109-CDC-1299 Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas Nijverheidsstraat 26-38 1040 Brussel Tel.: 02/289.76.11 Fax: 02/289.76.09 COMMISSIE VOOR DE REGULERING VAN DE ELEKTRICITEIT EN HET GAS NOTA

Nadere informatie

Door: Vincent Damen Ninja Hogenbirk Roel Theeuwen

Door: Vincent Damen Ninja Hogenbirk Roel Theeuwen Door: Vincent Damen Ninja Hogenbirk Roel Theeuwen 31 mei 2012 INHOUDSOPGAVE Inleiding... 3 1. Totale resultaten... 4 1.1 Elektriciteitsverbruik... 4 1.2 Gasverbruik... 4 1.3 Warmteverbruik... 4 1.4 Totaalverbruik

Nadere informatie

CO2-uitstoot Regio Noord-Veluwe

CO2-uitstoot Regio Noord-Veluwe CO2-uitstoot Regio Noord-Veluwe 1 CO2-uitstoot hoofdsectoren 1.1 Inleiding In deze rapportage wordt de CO2-uitstoot van uw gemeente weergegeven, voorzover de daarvoor benodigde gegevens beschikbaar zijn.

Nadere informatie

Hernieuwbare elektriciteit,

Hernieuwbare elektriciteit, Indicator 3 september 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2009 is de productie van

Nadere informatie

Emissiekentallen elektriciteit. Kentallen voor grijze en niet-geoormerkte stroom inclusief upstream-emissies

Emissiekentallen elektriciteit. Kentallen voor grijze en niet-geoormerkte stroom inclusief upstream-emissies Emissiekentallen elektriciteit Kentallen voor grijze en niet-geoormerkte stroom inclusief upstream-emissies Notitie: Delft, januari 2015 Opgesteld door: M.B.J. (Matthijs) Otten M.R. (Maarten) Afman 2 Januari

Nadere informatie

Duurzame elektriciteit,

Duurzame elektriciteit, Indicator 2 maart 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2009 is de productie van duurzame

Nadere informatie

Gemeente Bergen. Ontwikkelingen energiegebruik en duurzame energieproductie tot Mark Valkering en Herman Verhagen 14 oktober 2016

Gemeente Bergen. Ontwikkelingen energiegebruik en duurzame energieproductie tot Mark Valkering en Herman Verhagen 14 oktober 2016 Gemeente Bergen Ontwikkelingen energiegebruik en duurzame energieproductie tot 2020 Mark Valkering en Herman Verhagen 14 oktober 2016 Energiegebruik 2010-2015 Energiegebruik Bergen (NH. (GWh) 2010 2011

Nadere informatie

Auteur: C J Arthers, afd. Corporate Responsibility, Essent

Auteur: C J Arthers, afd. Corporate Responsibility, Essent Onderzoek: Wie is de grootste producent van duurzame elektriciteit in Nederland 2013 Auteur: C J Arthers, afd. Corporate Responsibility, Essent Datum: 22 augustus 2014 Vragen of reacties kunt u sturen

Nadere informatie