Wispelwey, Raskin & Bossier

Transcriptie

1 VRIJDAG 01/12/ Concertinleiding door Rebecca Diependaele Concert Wispelwey, Raskin & Bossier An Raskin, bajan (Russische accordeon) Bram Bossier, viool Pieter Wispelwey, cello

2 Sofia Gubaidulina ( 1931) De profundis, voor bajan Raduisia [Freue dich / Rejoice], voor viool & cello In croce, bajan & cello Silenzio, voor bajan, viool & cello I. = 96 II. = 42 III. = 56 IV. = 152 V. = 72 Schilderijen geïnspireerd door de muziek van vanavond worden tentoongesteld in de foyer van AMUZ. Jozef Constant en Mariek Vanbuel besloten in 2016 om voor even hun individuele kunstparcours te verlaten en samen een kunstproject te starten. Dit resulteerde in een reeks schilderijen (Sofia G., Sofia G. 2, Sofia G. 3, Sofie G. 4, alle uit 2017 en Zonder titel uit 2016) met als thema Intimiteit / Eenzaamheid. De volledige reeks werd tentoongesteld in The Gallery (november 2017) en vier werken waren te zien op het Kunstenfestival Watou Muziek speelt voor beide kunstenaars een zeer belangrijke rol bij het tot stand komen van een werk. In februari 2017 ontdekten ze de muziek van Sofia Gubaidulina dankzij een concert van An Raskin, Bram Bossier en Pieter Wispelwey. Deze muziek had een zeer grote impact op hen en leidde rechtstreeks tot het ontstaan van de werken die vanavond worden tentoongesteld. De titels verwijzen naar de componiste als mooi eerbetoon. De geschilderde kussens roepen in alle eenvoud, met een beperkt kleurenpalet, heel veel emoties en beelden op. Hoe afwezig of aanwezig is de geliefde van wie nog een zachte afdruk te zien is... Het wit geeft licht in een donkere leegte. De stilte blijft over. Voor Sofia Gubaidulina is ook de stilte essentieel, cf. Silenzio. Stilte is voor haar de grond van waaruit iets kan groeien, zoals ze het zelf omschrijft. Zij schept de ruimte voor een ontmoeting tussen drie instrumenten. De tentoongestelde schilderijen geven aanzet tot een ontmoeting tussen luisteraars, toeschouwers, kunstenaars, muzikanten en componiste. Een concert van AMUZ in samenwerking met Festival 20/21 en Muziekcentrum De Bijloke

3 Silenzio Sofia Gubaidulina is vandaag een van de meest bekende Russische componisten. Dat was ooit anders, want zoals veel van haar landgenoten moest ze zich conformeren aan de politieke machten, of kiezen voor emigratie. Tussen 1964 en 1989 componeerde ze muziek voor films en documentaires, wat haar een stabiel inkomen gaf. Haar persoonlijke muzikale taal ontwikkelde ze echter vooral in (en in dialoog met) het Westen. Mede door enkele Europese pleitbezorgers van haar muziek (Gidon Kremer, Reinbert de Leeuw ) verwierf ze internationale faam. Na een periode van reizen naar Canada en andere verre oorden vestigde ze zich in 1991 in Duitsland, waar ze vandaag nog altijd woont. De muziek van Sofia Gubaidulina is moeilijk te vergelijken met het werk van andere componisten. Ze combineert een uiterst strenge organisatie met een schijnbare spontaneïteit en vooral directheid in de muzikale expressie. Dat straalt ze trouwens ook uit wanneer ze over haar muziek spreekt: vol passie en warmte, maar ook rigoureus en compromisloos. De beroemde cellist Mstislav Rostropovich verwoordde het als volgt: We studeerden beiden aan het conservatorium van Moskou, maar zij was daar pas na mijn tijd. Haar naam werd al snel genoemd, ze viel op, en ik wist dat ze heel getalenteerd was. Ze is een vrouw die een rechte lijn aanhoudt zonder compromissen, maar wel bescheiden. Naar mijn mening is dat de enige manier om je eigen koers te varen en een succesvolle carrière te hebben. De profundis Vanuit de diepste krochten van de aarde aanroept de gelovige zijn God. Een smeekbede om te worden gehoord, een hoopvolle roep om genade. De profundis zijn de openingswoorden van Psalm 130 en voor Sofia Gubaidulina vormden ze de inspiratie voor een unieke compositie voor bajan solo. Het werk begint haast letterlijk zoals de tekst het voorschrijft. Uit de diepste registers van het instrument kruipt de klank langzaam naar boven, niet in een vloeiende lijn, maar hortend en stotend. Geleidelijk aan ontwaren we een streepje licht, maar de weg ernaartoe is lang en bochtig. Deze compositie kan worden beluisterd als een overgang van diepe donkerte naar wenkend licht, maar er blijft altijd een schaduwkant te horen. De profundis is het allereerste werk van Gubaidulina voor de bajan als een solistisch instrument. De bajan is een Russische variant van de chromatische knopaccordeon. Dat betekent dat alle chromatische tonen met de rechterhand kunnen worden gespeeld op een klavier van witte en zwarte knoppen. Deze knoppen stemmen qua kleur overeen met de toetsen van een piano, maar de ordening is helemaal anders. De noten liggen ook veel dichter bij elkaar dan bij een pianoklavier, waardoor de rechterhand

4 ook ver uit elkaar liggende noten tegelijk kan laten klinken. Bovendien leent dit knoppenklavier zich heel goed voor het spelen van clusters, waarbij niet één knop per vinger wordt ingedrukt, maar met de vlakke hand een hele groep van tonen tegelijk wordt gerealiseerd. Op een gelijkaardige manier kunnen ook glissando s worden gespeeld door de hand over het hele klavier te laten glijden. De bajan is een instrument dat in heel Rusland wordt aangetroffen op feesten en volkse bijeenkomsten. Tijdens de Sovjetperiode werd er veel volksmuziek gecomponeerd voor het instrument, om de Russische eigenheid te onderstrepen. Toch was er ook een componist die zich liet opmerken door een meer persoonlijke stijl: Vladimir Zolotaryov. Hij was een goeie vriend van bajanspeler Friedrich Lips, en samen droomden ze ervan om bajanmuziek te laten componeren door grote namen zoals Schnittke en Gubaidulina. Toen Zolotaryov lid wilde worden van de Componistenbond, speelde Lips zijn derde sonate voor bajan. In de beoordelingscommissie zetelde ook Gubaidulina, en samen met de andere juryleden was ze onder de indruk van dit werk. Tragisch genoeg pleegde Zolotaryov kort daarna zelfmoord, dus zijn lidmaatschap van de Componistenbond zou nooit worden bevestigd. Maar ondertussen had Friedrich Lips wel kennisgemaakt met Gubaidulina, en haar gevraagd iets voor de bajan te componeren. Haar antwoord was: Ik zou heel graag een werk voor bajan schrijven, maar ik moet mezelf eerst vertrouwd maken met het instrument, aangezien ik er niets van afweet. Dat was het begin van een intense samenwerking, waarbij Gubaidulina het instrument van binnen en van buiten leerde kennen. Ze doorgrondde elke mogelijke beweging, elke mogelijke klank. Toen ze in 1978 de partituur aan Friedrich Lips liet zien was hij naar eigen zeggen betoverd, niet alleen door de muziek, maar ook door hoe goed ze gebruikmaakte van het akoestische potentieel van het instrument. Ze deed dat op een geheel nieuwe manier. Op verzoek van Lips introduceerde ze voor het eerst in de Russische bajanliteratuur de glissando. Lips besluit zijn getuigenis met de opmerking dat hij weliswaar wat kleine aanpassingen moest doen aan de partituur om het leescomfort te verhogen, maar dat dit eerder een plezier dan een opdracht was. Raduisia [Freue dich / Rejoice] Sofia Gubaidulina componeerde meestal voor specifieke muzikanten. Dat was ook het geval voor Freue dich, of in het Engels: Rejoice. Oleg Kagan en Natalia Gutman waren een gehuwd koppel dat ook als duo optrad. Ze vroegen Gubaidulina om een werk te schrijven voor viool en cello. De componiste had er net een drukke periode op zitten en bracht de zomer door bij haar zus in Oekraïne. Daar bestudeerde ze de geschriften van de 18de-eeuwse filosoof Hryhorii Skovoroda. Zijn filosofie is gebaseerd op een persoonlijke ervaring (een voettocht door delen van Europa), en stelt dat mensen gelukkig worden en God kunnen vinden als ze leren om met weinig tevreden te zijn. In deze woorden vond Gubaidulina de inspiratie voor Mysterium, een vijfdelig werk gebaseerd op vijf verzen van Skovoroda, waarin het woord Raduisia vaak terugkomt. Kort na deze compositie schreef ze Raduisia voor dezelfde muzikanten en dezelfde bezetting.

5 Zowel voor Gubaidulina als voor Skovoroda betekent vreugde meer dan louter geluk of tevredenheid. Het gaat om een innerlijke vreugde, een gevoel dat er met grote zekerheid een God bestaat. Die verbondenheid van de aardse vreugde met het goddelijke vond Gubaidulina terug in een heel specifieke muzikale handeling. Bij strijkers wordt de linkerhand gebruikt om de snaren op de juiste plaats af te dempen en zo de gewenste toonhoogte te verkrijgen. Door de druk van de vingers geleidelijk aan te veranderen, kon ze de zuivere en volle klank van de snaar laten overgaan in een etherische, transcendente klank met rijke boventonen. Voor haar is het alsof de aardse klanken loskomen van het instrument en het fysieke ontstijgen. Deze techniek paste ze voor het eerst toe in Mysterium, maar vinden we ook terug in Raduisia. In croce Het idee om een werk te schrijven voor de ongewone combinatie van orgel en cello kwam van Vladimir Tonkha, de cellist met wie Gubaidulina regelmatig samenwerkte. Hij gaf een concert in Kazan, de hoofdstad van Tatarstan waar Gubaidulina was opgegroeid, en wilde een nieuw werk van haar spelen. Tijdens een repetitie zag de componiste beide muzikanten hun best doen om hun eigen partij naar hun beste vermogen uit te voeren. Haar reactie bestond uit slechts twee woorden, de titel van het werk: In croce. Op slag begrepen de muzikanten wat hen te doen stond. De essentie van deze compositie is de intieme en tegelijk onmogelijke verbinding tussen de aardse cello en het hemelse orgel. Het symbool van het kruis maakt deze onmogelijkheid mogelijk. In 1992, dertien jaar nadat ze het werk had geschreven, bewerkte Gubaidulina In croce voor cello en bajan, het instrument waarvoor ze ondertussen een erg grote liefde had ontwikkeld. Dat deed ze in nauwe samenwerking met bajaniste Elsbeth Moser. De vorm en het verloop van deze compositie zijn op zich heel eenvoudig. De bajan begint in het hoge register en vormt een dalende lijn, alsof de Heilige Geest nederdaalt over de aarde. De cello daarentegen vertrekt vanuit de diepte en beweegt overwegend in stijgende lijnen. Aan het einde van het werk zijn de rollen omgekeerd. De bajan wentelt zich in diepe clusters (lage akkoorden met veel dissonanten), terwijl de klank van de cello ondertussen zichzelf ontstegen is en als het ware los lijkt te komen van het instrument. In het begin van het werk speelt de bajan solistisch, terwijl aan het einde de cello alleen overblijft. Silenzio Zoals de titel al doet vermoeden, begeeft Silenzio zich op de grens tussen klank en stilte. Hier verwijst Gubaidulina niet naar religieuze bronnen of filosofische geschriften; het werk gaat alleen over zichzelf. Dat zien we ook aan de titels van de vijf verschillende bewegingen, beperkt tot droge metronoomcijfers. Het abstracte karakter van deze muziek vinden we ook terug in de manier waarop Gubaidulina het werk opbouwde. Ze maakte naar eigen zeggen gebruik van een rekenkundige verhouding van 7:2:5 die terugkomt

6 in de vorm, maar ook in bepaalde ritmische structuren. Wellicht waren deze wiskundige relaties van groot belang voor het compositieproces, maar in de muziek zelf zijn de sporen hiervan moeilijk terug te vinden. Voor een componiste die zoveel belang hecht aan klank, is ook stilte een essentieel onderdeel van de muziek. In de eerste plaats betekent dat natuurlijk dat het grootste deel van het werk ook letterlijk heel zacht wordt gespeeld, op de grens van het hoorbare. Maar stilte betekent hier ook dat de muziek als het ware leeg wordt gemaakt om plaats te maken voor het nieuwe. Door de muziek haast te herleiden tot een betekenisloos, ritmisch skelet, creëert Gubaidulina een ruimte voor de ontmoeting tussen drie instrumenten. Klaas Coulembier

7 Pieter Wispelwey Pieter Wispelwey behoort tot de eerste generatie cellisten die zowel de moderne als de barokcello meester zijn. Zijn repertoire reikt van Bach tot hedendaagse werken, en hij staat garant voor een authentieke en technisch hoogstaande uitvoering. Meerdere hedendaagse componisten hebben trouwens werken voor de Nederlander gecomponeerd. Wispelwey soleerde met grote orkesten als het Boston Symphony Orchestra, het BBC Symphony Orchestra en de Academy of Ancient Music, en staat op de belangrijkste podia ter wereld. Ook in België staat hij regelmatig op het programma in onder meer de Bijloke, desingel, Concertgebouw Brugge. An Raskin & Bram Bossier An Raskin en Bram Bossier richtten het unieke muziekensemble Agartha op in Sindsdien was het ensemble onder andere te zien op het Klara Festival, November Music, in het Concertgebouw Brugge en in Flagey. De artistieke uitdaging, het avontuurlijke en het verleggen van grenzen staan steevast centraal in hun concerten. De voorbije jaren legde Agartha zich toe op hedendaagse muziek, in het bijzonder op het werk van Sofia Gubaidulina. Hiervoor werd het duo zelfs bekroond met een Diapason d Or. Dankzij hun even integere als pretentieloze benadering van haar oeuvre, zijn zij de gedroomde uitvoerders van deze filigrane muziek.

8 Goed om te weten Foyer De foyer van AMUZ is open vanaf een uur voor aanvang van het concert en blijft ook na afloop van het concert nog geruime tijd open. Beeld- en geluidsopnamen Het is absoluut verboden beeld- en geluidsopnamen te maken tijdens de concerten en voorstellingen zonder expliciete toelating van de directie van AMUZ. Concertinleidingen, aanvangsuur en duur van de concerten De concerten in AMUZ vangen op zondag steeds aan om uur. Op andere dagen starten de concerten om uur. Voor de avondconcerten is er steeds een inleiding om uur. De concerten in AMUZ hebben in principe geen pauze en duren tussen de 65 en 80 minuten, tenzij anders vermeld. Programmaboekjes De programmaboekjes bij de concerten van AMUZ zijn downloadbaar van de website vanaf enkele dagen na het concert. Rondleidingen en zaalverhuur Wenst u met een groep een rondleiding in de gebouwen van AMUZ, om zo het fascinerende verhaal te horen van de gerenoveerde kerk en AMUZ als concertgebouw en -organisator, of wenst u meer informatie over de mogelijkheden om de zaal te huren voor concerten, voorstellingen en presentaties? Gelieve dan tijdens de kantooruren contact op te nemen met de administratie van AMUZ. Medewerkers AMUZ Bart Demuyt, directie & artistieke leiding Veerle Braem, zakelijke directie Robin Steins, assistentie programmering & educatie Frederic Delmotte, assistentie programmering & dramaturgie Tine Hubrechts, assistentie directie Greet Coenegrachts, communicatie Julie Hendrickx, PR Tine Clevers, eindredactie & ticketing Mona Heyrman, productieleiding Jan Tambuyser, productie & techniek Evelyne Van Mieghem, productie & zaalhuur Bart Tambuyser, techniek & gebouwbeheer Koen Koninkx, foyer Laatkomers De concerten in AMUZ hebben in principe geen pauze. Laatkomers kunnen dan ook niet meer worden toegelaten in de concertzaal. Op vertoon van hun concertticket kunnen zij het concert volgen op de plasmaschermen in de foyer. Binnenwerk geprint bij wettelijk depotnummer: D/2017/0306/100