SER magazine. Betere afstemming van beleid levert meer welvaart op. Frank Kalshoven, directeur Argumentenfabriek. Middenklasse. Chronische ziekten

Transcriptie

1 OKTOBER e JAARGANG - NR.10 Middenklasse Godfried Engbersen (WRR) over groeiende onzekerheid bij middengroepen SER magazine Chronische ziekten Hoe blijven mensen met een chronische ziekte aan het werk? Platformeconomie Online economie vraagt ook regels en vangnetten Frank Kalshoven, directeur Argumentenfabriek Betere afstemming van beleid levert meer welvaart op

2 TEKST Berber Bijma FOTO Christiaan Krouwels Frank Kalshoven, directeur Argumentenfabriek: Meer welvaart door beter afgestemd beleid 10 OKTOBER NR. 10

3 coverstory Er zijn veel regels voor verschillende levensdomeinen, maar vaak werken ze elkaar tegen of zwakken ze elkaar af. Door lange systemen beter op elkaar af te stemmen, is er veel welvaartswinst te behalen. Frank Kalshoven en Silvie Zonderland van De Argumentenfabriek deden er studie naar en pleiten voor een nieuw sociaal contract. Ons hele leven lang hebben we te maken met regels die steeds een stukje van dat leven regelen. Regels voor onderwijs, wonen, zorg, de arbeidsmarkt, de sociale zekerheid en ten slotte het pensioen. Frank Kalshoven, directeur van De Argumentenfabriek, heeft de wetten en regels voor deze zes verschillende domeinen en de verbanden daartussen diepgravend onderzocht. Hij noemt het lange systemen, omdat de regels en wetten voor de verschillende levensdomeinen een (levens)lange doorwerking hebben. Vaak zijn de verbanden tussen levensdomeinen bekend. Als je een goede opleiding hebt gevolgd, krijg je waarschijnlijk een goede baan en heb je later waarschijnlijk geen huur- of zorgtoeslag nodig. Als je werkloos bent en de uitkeringen worden fors verhoogd, dan wordt de prikkel om aan het werk te gaan een stuk lager. Het probleem zit volgens hem in de verbanden die weliswaar bekend zijn maar waarmee veel minder rekening wordt gehouden bij het maken van beleid. Het is voor de hand liggend dat als je tijdig goede zorg ontvangt je bij ziekte weer sneller aan het werk kunt. Andersom weten we ook uit onderzoek: werken is in sommige gevallen een medicijn. Maar met die verbanden wordt in de beleidsvorming lang niet altijd expliciet rekening gehouden. Bij wetgeving op het gebied van gezondheidszorg bekijken we niet vooraf wat het effect is op deelname aan de arbeidsmarkt. Nieuwe start Vorig jaar publiceerden Kalshoven en Silvie Zonderland hun eerste studie: Zó werken lange systemen. Daarin lieten ze zien hoe de regels op de verschillende domeinen met elkaar zijn verknoopt. Het afgelopen jaar hebben ze zich afgevraagd hoe de wereld eruit zou zien als er een nieuwe start zou worden gemaakt met regelgeving voor de verschillende domeinen, waarbij continu rekening zou worden gehouden met het onderlinge effect. Het recent verschenen boek Naar een nieuw sociaal contract is het resultaat van die denkoefening. Veel lange systemen zijn los van elkaar ontstaan, waardoor beleidsterreinen niet goed op elkaar zijn afgestemd, meent Kalshoven. Neem wonen en pensioenen. De weten regelgeving binnen die domeinen staat min of meer los van elkaar, maar er is wel degelijk wederzijdse beïnvloeding. Betere afstemming tussen pensioenstelsel en woningmarkt kan 3 tot 5 procent meer welvaart opleveren Hij illustreert dat met het voorbeeld van twee dertigers die elk een woning betrekken. De een huurt, de ander koopt. Verder leiden ze een identiek leven. Als de koper met pensioen gaat, heeft hij zijn huis afgelost en daarmee vermogen opgebouwd. De huurder gaat ook met pensioen, maar moet huur blijven betalen en heeft geen vermogen opgebouwd. Door het enkele feit van huren of kopen is hun inkomenspositie bij SERmagazine 11

4 We kunnen ervoor zorgen dat mensen op termijn zoveel inkomen hebben dat huur- en zorgtoeslag niet meer nodig zijn pensionering dus totaal verschillend. De huurder zou na z n pensionering wel wat meer te besteden willen hebben. De koper had wellicht in de fase waarin hij een jong gezin had wat meer bestedingsruimte willen hebben. Je kunt dus zeggen: óf de huurder heeft te weinig gespaard óf de koper heeft te veel gespaard, maar misschien zijn beide wel waar. Welvaartswinst Dit voorbeeld laat volgens Kalshoven zien dat zowel de huurder als de koper slechter af zijn dan ze in de ideale situatie hadden kunnen zijn. Als we er met beter beleid voor zouden zorgen dat kopers eerder in hun leven wat meer hebben te besteden en huurders juist later, dan wordt de consumptieve bestedingsruimte meer gelijkmatig over het leven verdeeld. Dat levert concrete welvaartswinst op, blijkt uit berekeningen van Netspar. In dit voorbeeld, bij een betere afstemming tussen het pensioenstelsel en de woningmarkt gaat het om 3 tot 5 procent meer welvaart. Als ander actueel voorbeeld noemt hij de tsunami van zzp ers op de arbeidsmarkt van de afgelopen jaren, waardoor de sociale zekerheid en het pensioenstelsel in hun voegen kraken. Voor een kleine groep zzp ers is het prima dat ze niet verplicht zijn voor hun pensioen sparen, maar voor de bulk niet. Zij hebben nu wellicht een redelijk goed inkomen, maar komen straks van een koude kermis thuis als ze nauwelijks of geen pensioen blijken te hebben. Of eerder, als ze arbeidsongeschikt worden. Hoog tijd dus om op dit punt arbeidsmarkt, sociale zekerheid en pensioenen beter op elkaar af te stemmen. Sociaal contract De vraag is: hoe gaan we dat aanpakken? Een olifant eet je in stukjes, zegt Kalshoven. Dit vraagstuk is te omvangrijk om in al z n facetten te doordenken. Natuurlijk kunnen we niet met een big bang alle domeinen in één keer van nieuwe wetten en regels voorzien. In ons laatste boek hebben we dat wél gedaan, om een stip op de horizon te zetten. We hebben alle bestaande regelgeving weggedacht en vervolgens per domein bekeken welke problemen er zijn en hoe die kunnen worden opgelost. Op die manier zijn Kalshoven en Zonderland gekomen tot een nieuw sociaal contract : een set rechten en plichten waarover de leden van de maatschappij afspraken met elkaar maken. Zorg- en huurtoeslag en hypotheekrenteaftrek komen in het nieuwe sociaal contract niet terug, leerplicht en zorgverzekering wel. De domeinen zorg en onderwijs hebben we op hoofdlijnen goed geregeld. Daar hoeft niet zoveel in te veranderen. De belangrijkste uitdaging is om de kosten van de zorg te beperken, met behoud van kwaliteit. Dat kan alleen door de discussie te voeren over de vraag: moet iemand van 83 jaar in alle gevallen een dure chemo krijgen? Die vraag is taboe, maar we móeten dat gesprek voeren om de zorg betaalbaar te houden. Woningmarkt Voor de andere vier domeinen arbeidsmarkt, wonen, pensioen en sociale zekerheid is de discussie volgens Kalshoven nog moeilijker, want die domeinen zijn in de basis níet goed geregeld. Op de woningmarkt bijvoorbeeld stimuleren we de vraag naar woningen door middel van hypotheekrenteaftrek, huurtoeslag en kunstmatig lage huren in de sociale huursector. De woningmarkt kan niet zonder al die regels, maar is daardoor wel zo rot als een mispel geworden. We pompen geld rond en prijzen zijn niet echte marktprijzen. De redenen die er voorheen waren om dit soort regels op te stellen, gelden nu niet meer. Tijd dus om die regels op te ruimen. Dat gaat niet van de ene op de andere dag. Als je de hypotheekrenteaftrek in één keer afschaft, vraag je om problemen. Maar het kan geleidelijk, waar de afgelopen jaren al een begin mee is gemaakt. Smeer 12 OKTOBER NR. 10

5 coverstory je de afschaffing uit over dertig of veertig jaar, dan zullen de huizenprijzen in die periode waarschijnlijk dalen of minder stijgen, waardoor woningen nog steeds betaalbaar blijven. Bij geleidelijke afschaffing reguleert de markt dat zelf. De woningmarkt kan niet zonder al die regels, maar is daardoor nu wel zo rot als een mispel Ook de huur- en zorgtoeslagen hebben wat hem betreft hun langste tijd gehad. We kunnen ervoor zorgen dat mensen op termijn genoeg inkomen hebben om hun huur- en zorgkosten te betalen. Dat kan alleen als je alle domeinen in samenhang aanpakt, inclusief de belastingheffing, en dan over een langere periode. Huur en zorgtoeslag kunnen dan worden ingewisseld voor generiekere belastingkorting. En wat enorm zou helpen, is dat mensen gemiddeld beter opgeleid worden, daardoor een betere baan krijgen, meer inkomen verdienen en daardoor geen huurtoeslag nodig hebben, maar een commerciële huurprijs kunnen betalen. Op dit moment is één op de drie woningen in ons land een sociale huurwoning, met een kunstmatig lage prijs. En dat terwijl Nederland een van de welvarendste landen ter wereld is. Dat is toch absurd? Ministerie voor Coördinatie Meer afstemming van lange systemen vraagt veel meer samenwerking van beleidsmakers. Misschien moet er een ministerie voor Coördinatie komen, dat voortdurend kijkt hoe de maatregelen in het ene domein doorwerken in het andere domein, oppert Kalshoven. Of in elk geval: er moet een ministerie komen dat hiervoor verantwoordelijk wordt. Wie een plan voor de woningmarkt heeft, moet dan eerst even langs dat ministerie voordat het plan naar de Kamer kan. Daarmee stimuleer je consequent de bewustwording over die samenhang. Hij denkt zelf inmiddels al na over een derde studie waarin wegen worden geschetst om de stip op de horizon te bereiken. Zijn hoop is dat het nieuwe kabinet ondertussen in ieder geval de urgente problemen rond zzp ers aanpakt. Het zzp-schap is de afgelopen jaren enorm gestimuleerd ten opzichte van het werknemerschap. Het gevolg is dat de stelsels voor sociale zekerheid en pensioenen ontwricht zijn. Beperkte plichten voor zzp ers op die beide terreinen zouden een enorme stap in de goede richting zijn. Wie is Frank Kalshoven? Frank Kalshoven (1965) studeerde economie aan de Universiteit van Amsterdam en promoveerde in datzelfde vakgebied. Daarna begon hij een loopbaan in de journalistiek. Hij werkte twee jaar voor weekblad Elsevier en vervulde diverse functies bij de Volkskrant. In die krant heeft hij nog altijd een wekelijkse column. In 2006 werd hij mede-oprichter van De Argumentenfabriek, een bedrijf dat mensen en instellingen helpt om inzicht te krijgen in complexe vraagstukken op diverse terreinen. Samen met Silvie Zonderland publiceerde hij in 2016 de studie Zó werken lange systemen. Vorige maand verscheen de vervolgstudie Naar een nieuw sociaal contract (downloaden of bestellen via SERmagazine 13