Speech van Klaas Knot bij het congres Ambitie loont Amsterdam, Wibauthuis, 10 november 2016

Transcriptie

1 Speech van Klaas Knot bij het congres Ambitie loont Amsterdam, Wibauthuis, 10 november 2016 Amsterdam, Wibauthuis Klaas Knot heeft tijdens Ambitie Loont een congres georganiseerd door de Delta Lloyd Foundation, CZ en de Hogeschool van Amsterdam gesproken over het belang van financiële educatie voor de financiële veerkracht van huishoudens. Verder zouden burgers er, zo stelde hij, ook bij gebaat zijn als zij de juiste financiële prikkels zouden krijgen om goede financiële keuzes te maken. Zie onder voor de volledige speech: Financiële veerkracht in macro-economisch perspectief Dames en heren, Als je kijkt naar dat fragment dat we zojuist hebben gezien van de docu-serie Schuldig, ben je misschien gauw geneigd te denken: hoe kan dit gebeuren? Hoe kunnen mensen hun schulden zo laten oplopen, zich zo in de nesten werken? Wie zijn daar eigenlijk allemaal schuldig aan? Ik begrijp die gedachten heel goed. Je zou er moedeloos van worden. Maar ik kijk er ook anders naar. Ik denk meteen: wat goed dat zo n serie wordt gemaakt! Goed dat de kijkers kunnen meevoelen hoe het kan gaan. Met de eigenaar van de dierenwinkel die álles weet van dieren, maar helaas iets te weinig van financiële administratie. Met de nachtclubzangeres die ziek werd en haar baan verloor. Met de alleenstaande werkende vrouw die opeens voor haar jonge kleindochter moest zorgen. Allemaal raken ze verstrikt in de schulden. En de les is: als je niet oppast, kan het jou ook zomaar overkomen. 1

2 Dat is de boodschap. En dat is ook precies de reden waarom De Nederlandsche Bank zoveel nadruk legt op het idee van financiële veerkracht, de titel van mijn verhaal van vandaag. Niet alleen hier vandaag maar op vele plaatsen en bij vele gelegenheden spreek ik over dat thema. Het ligt mij zeer na aan het hart. Financiële veerkracht is een breed begrip. Het is het gevoel: ik kan beslissen over mijn eigen financiën, ik weet hoe ik dat moet doen, ik heb grip op mijn financiële situatie. Ik weet wat ik mij wél en níet kan permitteren. Ik ben op tegenvallers voorbereid, want ik heb gespaard en nu heb ik een buffertje opgebouwd. En als ik een financiële beslissing neem, dan bereid ik me daar goed op voor, zodat ik precies weet wat ik doe. Het klinkt allemaal heel voor-de-hand-liggend, maar voor veel mensen is t dat helemaal niet. Het ontbreekt hun aan inzicht in de gevaren en aan kennis van hoe je je ertegen kunt wapenen. Maar dat gebrek aan kennis en inzicht, daar kunnen we iets aan doen. En dat doen we dan ook. Vijf jaar geleden hebben het ministerie van Financiën, De Nederlandsche Bank, het Verbond van Verzekeraars, de Consumentenbond, het Nibud en nog verschillende andere partners het platform Wijzer in Geldzaken opgericht, met als doel voorlichting te geven over de omgang met de huishoudportemonnee. Met onder andere een mooie toegankelijke website waar je terecht kunt voor vragen en advies. Met voorlichtingsbijeenkomsten, spreekbeurten en campagnes. En met lespakketten voor scholen, want ook hier geldt: jong geleerd, oud gedaan. En dus is het goed dat kinderen op school al zoiets krijgen als financiële opvoeding, zodat ze al vroeg leren met geld om te gaan. Er is dus veel aandacht voor financiële educatie en dat is ook nodig. We zien immers dat steeds hogere eisen worden gesteld aan de financiële vaardigheid van burgers. Vroeger huurden de meeste mensen een huis, dus over een hypotheek hoefden ze zich geen zorgen te maken. 2

3 Vroeger zorgde de werkgever voor je pensioenvoorziening. Vroeger schreef je je op je zestigste in voor het bejaardentehuis en dan wist je dat alles voor je geregeld werd. Dat is voor heel veel mensen allemaal veel complexer geworden. Ze kopen een huis en moeten kiezen: welk soort hypotheek past bij mij? Ze moeten zelf beslissingen nemen over hoe ze hun pensioen gaan regelen. En ze willen zelf nadenken over de vraag hóe ze willen leven als ze oud zijn, en moeten dus bedenken wat ze daarvoor opzij moeten leggen. Voor al die doelen bestaan allerlei financiële producten. En dus is het belangrijk dat we goed weten wat die inhouden. Ook wij van De Nederlandsche Bank zijn bij dit onderwerp nauw betrokken. Onze missie luidt: De Nederlandsche Bank maakt zich sterk voor financiële stabiliteit en draagt daarmee bij aan duurzame welvaart in Nederland. En dan gaat het niet alleen om discussies binnen de Europese Centrale Bank, om de schuldenlast van Griekenland of de kosten van de Brexit. Het gaat voor een groot deel ook gewoon over de vraag: hoe zorgen we met elkaar in Nederland voor meer financiële stabiliteit? Daarom zijn wij ook actief betrokken bij dat platform Wijzer in Geldzaken. Maar we geven ook zelf voorlichting. Sinds een jaar hebben we als Nederlandsche Bank een nieuw bezoekerscentrum waar je van alles kunt leren over geldzaken en de werking van de economie. Over zaken die te maken hebben met je eigen financiën, maar ook met die van het land. Want ook voor dat laatste geldt, dat het goed is als wij Nederlanders daar meer van weten. Maar financiële educatie alleen is niet genoeg. Het is natuurlijk geweldig als alle Nederlanders op die manier inzicht krijgen in hoe ze hun eigen portemonnee goed kunnen beheren, en natuurlijk nooit weg als zij snappen hoe het hele financiële systeem werkt. Maar dat is één. Wat daarnaast tegelijkertijd nodig is, is dat het systeem zo is georganiseerd dat de burger de juiste financiële keuzes kan maken. Ik bedoel daarmee dat de burger de juiste prikkels moet krijgen om zo goede financiële keuzes te kunnen maken. Nu is het systeem daarvoor nog iets te complex. En omdat dit van directe betekenis is voor de financiële veerkracht 3

4 van huishoudens, wil ik het in het tweede deel van mijn verhaal daarover hebben. En dan richt ik mij speciaal op de vraag hoe we op het niveau van de totale economie, dus op macro-economisch niveau, de financiële veerkracht van huishoudens kunnen versterken? Nederlandse huishoudens hebben een bijzondere vermogenspositie. Aan de ene kant sparen wij veel, voornamelijk in de vorm van pensioenbesparingen. Aan de andere kant maken wij ook veel schulden. Dit komt vooral door de leningen die we moeten afsluiten om de eigen woning te financieren. Deze combinatie van vermogen en schulden maakt dat Nederlandse huishoudens zogenoemde lange balansen hebben. Zo waren de financiële bezittingen van huishoudens in 2015 bijna vijf keer zo groot als het inkomen dat we met elkaar verdienen, het zogenoemde bruto binnenlands product, afgekort het bbp. Tegelijkertijd zijn ook de schulden van huishoudens aanzienlijk toegenomen, naar 111% van het bbp in In internationaal perspectief zijn dit uitzonderlijke cijfers. Deze situatie van de lange balansen hebben huishoudens en de economie als geheel kwetsbaar gemaakt, kwetsbaar vooral voor financiële schokken. Een voorbeeld van deze kwetsbaarheid is de recente crisis op de woningmarkt. Door de daling van huizenprijzen zijn in de eerste jaren na 2008 ruim een miljoen onderwaterhypotheken ontstaan, dat wil zeggen dat de hypotheekschuld hoger was dan de waarde van de woning. Het zijn vooral jonge gezinnen die zich flink in de schulden hebben gestoken om hun eerste eigen huis te kopen. En juist die jonge gezinnen hebben vaak geen financiële buffer kunnen opbouwen om tegenvallers op te vangen. Een ander voorbeeld is dat door de lage rente van de afgelopen jaren ons pensioenstelsel steeds duurder is geworden. Daarbij moesten wel de premies worden verhoogd om de garantie van een waardevast pensioen waar te 4

5 maken. Het inkomen van huishoudens is hierdoor onder druk komen te staan. Dan kom ik nu bij de vraag: hoe is deze situatie ontstaan en hoe kunnen we hier verandering in brengen? De lange balansen van huishoudens zijn voor een groot deel het gevolg van overheidsbeleid. Zo worden huishoudens door de hypotheekrenteaftrek geprikkeld om met schuld een woning aan te schaffen. Daarnaast werd er geen grens gesteld aan de hoogte van de hypotheek in verhouding tot de waarde van de woning: je kon zelfs meer geld lenen dan het bedrag dat de woning waard was. Tot slot bouwen de meeste werknemers verplicht een pensioen op, waarbij fiscale subsidies op de pensioenopbouw doorgaans een grote rol spelen om het waardevaste pensioen waar te maken. Het kabinet heeft de afgelopen jaren een aantal goede stappen gezet om de fiscale subsidies in zowel de hypotheek- als pensioensfeer te verminderen. En daarmee om de huishoudbalansen te verkorten en de financiële kwetsbaarheid van huishoudens te verminderen. Er is echter nog ruimte voor verbetering. Een met schuld gefinancierde woning blijft voor veel huishoudens aantrekkelijker dan huren en eerst zelf sparen, zoals in andere landen gebruikelijk is. Doordat starters op de woningmarkt de woning volledig moeten aflossen, bestaat daarnaast het risico dat deze huishoudens op de lange termijn meer sparen dan nodig. Vooral wanneer zij ook al een naar internationale standaarden hoog pensioen opbouwen. Daarentegen groeit de groep zelfstandigen en werknemers met een flexibel contract, van wie velen juist weinig sparen voor een pensioen. Kortom, er is nog werk aan de winkel. Want als we de balansen van huishoudens minder lang maken, worden huishoudens weerbaarder, en wordt 5

6 de economische groei stabieler. Daarvoor is verdere afbouw van fiscale prikkels nodig. Dat is het meest urgent in de hypotheeksfeer. Daarnaast is het van belang dat mensen een reële verwachting krijgen over het latere pensioen. Dat vraagt om een structurele oplossing in de vorm van een nieuw pensioencontract, waarbij inzichtelijk is wat je hebt opgebouwd, en welke risico s je loopt. Een nieuw pensioenstelsel moet ook beter gaat aansluiten bij de arbeidsmarkt van nu, en recht doen aan de werkelijkheid dat lang niet iedereen meer zijn hele leven een vaste dienstbetrekking heeft. Dit zijn belangrijke hervormingen, waar we niet mee moeten wachten. Dames en heren, Ik heb u een paar voorbeelden gegeven van maatregelen die de financiële weerbaarheid van huishoudens kunnen bevorderen. Welke maatregelen de overheid neemt en dus hoe de overheid zich gedraagt, dat voelen wij in onze portemonnee en op onze spaarrekening. Net als de manier waarop wij allemaal samen ons gedragen, hoe wij ons geld uitgeven, ook gevolgen heeft voor de economie van het land. Het mooie van werken bij De Nederlandsche Bank is dat je je met allebei mag bemoeien: met hoe u uw financiële buffers kunt versterken en hoe de overheid daaraan kan bijdragen. Want samen dragen al die inspanningen bij aan dat ene doel: financiële stabiliteit en duurzame welvaart in Nederland. Ik kom nog één keer terug op die docu-serie Schuldig, die vanaf volgende week te zien is. In de aankondiging van de producent las ik, dat de mensen in de serie overeind blijven door drie factoren: hoop, humor en veerkracht. Dat geldt voor de hoofdpersonen in de serie, die met al hun problemen ook wel degelijk worden geholpen door schuldhulpverleners, ambtenaren en buurtbewoners. Maar eigenlijk geldt het voor ons allemaal. Hoop, humor en veerkracht. 6

7 Dank u. 7