Il Bollettino Driemaandelijks ledenblad van de Vereniging Dante Alighieri Leiden-Den Haag

Transcriptie

1 Il Bollettino Driemaandelijks ledenblad van de Vereniging Dante Alighieri Leiden-Den Haag

2 Colofon Il Bollettino verschijnt 4 maal per jaar Redactie Coralie van Nes Redactieadres bollettino@dante-alighieri.nl Kopij voor het eerstvolgende nummer in te zenden vóór 12 febr 2017 aan te leveren in Word Gepubliceerde stukken vallen niet onder verantwoording van de redactie of het bestuur. De redactie behoudt zich het recht voor om ingezonden artikelen in te korten of niet te plaatsen Advertentiekosten kwart pagina 37,50 halve pagina 75,00 hele pagina 150,00 Inhoud 3 Agenda Lezing januari Lezing februari 7 Uit het klaslokaal 8 Studiebeurzen 10 Lezersbrieven Dante bambino Napoli oktober 2016 Tre giorni veneziani Giornatacrew bedankt! Een culinaire zondag Tre settimane a Trieste 30 Leuk Italiaans 36 Korte berichten 38 Smakelijk eten 40 Bestuurssamenstelling Abonnement Het abonnement is inbegrepen bij het lidmaatschap van de vereniging ( 25 p.p. per cursusjaar) Productie en verzending MultiCopy Katwijk Klei-Oost Aan dit nummer hebben verder meegewerkt Marjolijn van Delft, Gruppo Cinema & Letteratura, Marisa Jansen-Miglioli, Lex Plompen, Mieke Rekkers, Ad Spliet.

3 Agenda De lezingen worden gehouden in de taal waarin ze zijn aangekondigd. Tenzij anders aangegeven, beginnen de lezingen om 20:00 uur. LET OP: De januarilezing vindt plaats in De Haagsche Kunstkring, Denneweg 64, Den Haag Vrijdag 20 januari 2017 Emilia Romagna; geschiedenis en gastronomie Lezing door Emily de Klerk De februarilezing vindt plaats in het ROC Mondriaan, Koningin Marialaan 9 te Den Haag Vrijdag 10 februari Van dood in Venetië tot Napels zien Lezing door Math Osseforth 3

4 Vrijdag 16 januari Emilia-Romagna: geschiedenis en gastronomie Lezing door Emily de Klerk Veel mensen kennen de Italiaanse regio Emilia-Romagna alleen als doorreisgebied : onderweg naar beroemde bestemmingen als Florence of Rome nemen maar weinigen de moeite om het gebied te leren kennen. Centraal in deze lezing over Emilia-Romagna staan vier steden (Ravenna, Bologna, Rimini en Ferrara), drie personages (Galla Placidia, Sigismondo Malatesta en Lucrezia Borgia) en gerelateerde culinaire wetenswaardigheden. Van grote invloed op de beroemde Byzantijnse kerken en mozaïeken van Ravenna was Galla Placidia (c ), die vanuit deze stad als keizerin-regentes regeerde over de laatste strohalm van het West-Romeinse Rijk. Een verzameling wetsteksten uit haar tijd speelde in de 11de eeuw een belangrijke rol in het middeleeuwse conflict tussen paus en keizer, en vormde de basis van de universiteit van Bologna. De studenten zorgden niet alleen voor de kenmerkende arcades van Bologna, maar ook voor de wereldfaam van de mortadella! Renaissance-man Sigismondo Malatesta liet rond 1450 in Rimini de Tempio Malatestiano bouwen, waarin architect Alberti voor het eerst teruggreep op klassieke voorbeelden. Zijn intrigerende kerk roept tot op de dag van vandaag vragen op. In de volgende eeuw ten slotte rekende Lucrezia Borgia als hertogin van Ferrara af met het negatieve imago van haar familie, door zich als een vrome ondernemersvrouw te ontpoppen die onder meer waterbuffels ging houden op de drooggelegde gebieden rondom Ferrara. Niet alleen zouden de tagliatelle en de tortellini op haar lichaam geïnspireerd zijn, ook staat haar favoriete worstje tot op de dag van vandaag in Ferrara op het menu! 4

5 Kunsthistorica Emily de Klerk (1980) is sinds 2007 werkzaam als reisleidster naar Italië en India voor SRC Reizen. Daarvoor doceerde zij Kunstgeschiedenis aan diverse (hoge-)scholen. Geïnspireerd door het mediterrane oeuvre van graficus M.C. Escher organiseerde zij reizen naar Andalusië, Malta en Zuid-Italië. Voor RTV Utrecht maakte zij in 2013 de documentaire Een leven lang nieuwsgierig, over leven en werk van wetenschapspopularisator Bruno Ernst (auteur van De Toverspiegel van M.C. Escher). In 2015 kwam haar boek Emily s Romagna uit, waarin geschiedenis en gastronomie van de Italiaanse regio Emilia-Romagna centraal staan. Een inkijkexemplaar van haar boek vind je op: 5

6 Vrijdag 10 februari Van dood in Venetië tot Napels zien A tale of two cities - Twee gezichten van Italië Lezing door Math Osseforth. In de lange geschiedenis van het Italiaanse schiereiland zijn er heel wat volkeren langsgekomen, heel wat machthebbers opgestaan en hebben vele culturen zich op vele manieren tot in de wijde wereld verspreid. In deze lezing bekijken we de geschiedenis van twee steden die elk op hun eigen manier toonaangevend zijn en zijn geweest voor wat we nu de Italiaanse Cultuur noemen: Venetië en Napels. Het wordt een kennismaking voor wie er nog nooit geweest is en het wordt achtergrond en samenhang voor wie ze op zijn duimpje kent. Van dood in Venetië tot Napels zien: een prachtig verhaal. Math Osseforth is classicus en op dit moment als promovendus verbonden aan de VU Amsterdam als gastonderzoeker. Sinds 2005 werkt hij als plaatsvervangend Rector op een Gymnasium. Hij is classicus in de breedste zin van het woord en verbindt de Klassieke Oudheid in alle facetten aan de tijden die volgen. Zijn credo is dan ook dat alles met alles te maken heeft. Zo wordt de cultuurgeschiedenis voor hem een meeslepend en voortdurend verhaal. Math Osseforth is in de eerste plaats een verhalenverteller die zijn publiek meeneemt naar een schijnbaar andere wereld. 6

7 Een P.L.I.D.A. certificaat (Progetto Lingua Italiana Dante Alighieri) is een van de 4 types certificaten die officieel erkend worden door de Italiaanse overheid op basis van een verdrag met het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Het wordt ook erkend door de Ministeries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en van Onderwijs als geldig bewijs om zich in te schrijven op een Italiaanse Universiteit. Als u lid bent van Dante Alighieri in Nederland, kunt u een examen afleggen. Er zijn verschillende niveaus in het Italiaans aangegeven met: in het Nederlands omschreven als A1 livello di contatto A Basisgebruiker A2 livello di sopravvivenza B1 livello di soglia B Onafhankelijke gebruiker B2 livello di progresso C1 livello di efficacia C Vaardige gebruiker C2 livello della padronanza Het examen toetst de vier vaardigheden: luisteren, lezen, spreken en schrijven. Alle onderdelen vinden op dezelfde dag plaats. De najaarssessies 2016 hebben bij het verschijnen van dit Bollettino reeds plaatsgevonden. Voor de voorjaarssessies 2017 is inschrijving nog mogelijk tot 4 april. Deze examens vinden plaats op: woensdag 5 april: B2 en C1 (inschrijving tot 4 april) woensdag 17 mei: A1, A2, B1 en C2 (inschrijving tot 16 mei) De najaarssessies 2017 vinden plaats op: woensdag 29 november: A1, A2 en B1 (inschrijving tot 28 november) donderdag 30 november: B2, C1 en C2 (inschrijving tot 29 november) Zie voor kosten, uitgebreidere informatie en inschrijving onze website (onder het kopje Cursussen). Om uw kennisniveau te bepalen en een eerder afgenomen examen te bekijken, verwijzen wij u naar de site van de Dante Alighieri te Rome: U kunt ook mailen naar plida2014@gmail.com.ante Comm 7

8 Een aantal Italiaanse instituten en scholen geeft korting op het cursusgeld aan leden van onze vereniging. De voorwaarden en hoogte van de beurzen verschillen; minimum aantal weken, de periode waarin, leeftijd, etc. Hieronder volgt een overzicht, in alfabetische volgorde van de stad waar ze zich bevinden, van de scholen waarmee ons Comitato over het cursusjaar 2016 contact heeft gehad, met de daarbij geldende korting (zie websites voor meer info over het instituut). Stad Instituten en Websites Korting lesgeld Arezzo Cultura Italiana, 40/50% Camerino Dante Alighieri, scuoladantealighieri.org 48/50% Chiavari-Liguria Nel Blu, 50% Firenze Istituto Europeo, 20% Genova Scuola Tricolore, 10% Modena Romanica, 50/70% Napoli Centro Italiano, 20% Otranto Italian Language School, offerte speciali Roma Torre di Babele, 100/200 San Severino Edulingua, % Torino L Italiano Porticando, 15% Urbania Centro Studi Italiani, 10% Venezia/Trieste Istituto Venezia, 50% De websites van deze scholen staan, met een doorklikmogelijkheid, ook op onze website: onder het onderwerp Studiebeurzen. Voorts geven ook de DA-comitati in Bologna, Firenze, Milano en Roma 10% korting op het lesgeld. Inschrijfprocedure Op de websites van de hierboven genoemde scholen informeert u zich over de opleiding, het programma, de voorwaarden, etc. U vult het digitale inschrijfformulier van de gekozen school in en mailt dat, in overleg met Ad Spliet (borse@dante-alighieri.nl), naar de school. Ten behoeve van de beurs/korting zal hij een begeleidende brief sturen. 8

9 Verdere contacten met de school betreffende huisvesting, betaling, etc. onderhoudt u zelf. Ook de reis regelt u zelf. Op deze site kunt u ervaringen van leden lezen met verscheidene instituten. Graag maken wij u nog attent op het volgende: In het verleden hebben wij met vele andere dan de hierboven genoemde scholen contact gehad over beurzen, waarvan onze leden gebruik hebben kunnen maken. Het kan goed zijn dat deze scholen nog steeds beurzen aanbieden maar ons dat voor 2015 niet uit zichzelf hebben gemeld. Mocht u een cursus willen volgen aan een school die niet in het bovenstaande rijtje voorkomt, nodigen wij u uit daarover met Ad Spliet contact op te nemen (tel: ). Dan kan worden nagegaan of een oud aanbod nog geldt, dan wel of de door u gekozen nieuwe school een beurs wil aanbieden. Tenslotte vermelden wij dat er bemiddelingsorganisaties zijn die het regelen van een cursus voor u uit handen nemen, onder andere Italstudio ( en Tricolore ( In veel gevallen krijgen leden van Dante Alighieri ook korting op de door deze organisaties aangeboden cursussen. Voor meer informatie daarover verwijzen wij naar de websites en de brochures van deze organisaties. Veel van onze leden hebben al eens een cursus in Italië gevolgd en regelmatig plaatsen wij in het Bollettino enthousiaste verhalen van deelnemers! Zo ook deze keer van Ad Spliet zelf, die 3 weken in Triëst doorbracht. Zijn verslag vindt u op blz. 26 e.v. De vereniging Dante Alighieri Leiden-Den Haag staat niet garant voor de kwaliteit en inhoud van de cursussen. 9

10 Dante bambino Il nostro presidente Jan Spoelstra, parlando di umiltà nella prefazione del Bollettino d autunno, sostenne che Dante, il sommo poeta, di umiltà non ne avesse sofferto affatto. Però, oggigiorno, quando un autorità fa un asserzione assai notevole, ci vuole una verifica dei fatti (fact check). Cerchiamo quindi se nella Divina Commedia non si trovi qualche falsificazione della sua tesi. Mi pare infatti che si possa scoprirne almeno una. Cosa pensare, per esempio, di questi versi dal Purgatorio (31,64-67): Quali fanciulli, vergognando, muti con li occhi a terra stannosi, ascoltando e sé riconoscendo e ripentuti, tal mi stav io (Come i fanciulli, poiché si vergognano, muti restano con gli occhi a terra, ascoltando il rimprovero e riconoscendosi colpevoli e davvero pentendosi, così ero io ) i Il termine di paragone è l io parlante. Chi è? È Dante stesso. Dante che ha appena ricevuto una bella lavata di capo. Si può immaginare una persona più umile di questo contrito ragazzo con cui Dante si immedesima? Però, non è il solo passo in cui l umiltà del poeta sembra incontestabile. Tanto è vero che anche prima Dante si era preso una strigliata che gli aveva fatto abbassare lo sguardo (Purg. 30, 78-81): tanta vergogna mi gravò la fronte. Così la madre al figlio par superba, com ella parve a me; perché d amaro sente il sapor de la pietade acerba. ( tanta fu la vergogna che mi fece chinare la fronte. Così la madre sembra al figlio tanto severa, come ella parve a me; perché di amaro sa il sapore dell affetto che si esprime con asprezza.) Intanto, com è bello questo verso: d amaro sente il sapor de la pietade acerba, cioè un ammonimento è più amaro se la persona che lo fa ti è molto cara, come in questo caso la dolce Beatrice. Per altro, è raffinata la scelta della parola acerba, siccome più oltre nel poema l affetto di Beatrice diventa più maturo e si addolcisce quando Dante confessa umilmente la propria colpa. Comunque, sono quasi sempre 10

11 belle e commoventi le similitudini che rappresentano aspetti del rapporto tra madre e figlio ii. Ne prendo un esempio dal Paradiso (22, 1-7) dove Dante, spaventato da un alto grido, si volge impaurito a Beatrice: Oppresso di stupore, a la mia guida mi volsi, come parvol che ricorre sempre colà dove più si confida; e quella, come madre che soccorre subito al figlio palido e anelo con la sua voce, che l suol ben disporre, mi disse: non sai che tu se in cielo? (Sopraffatto dallo stupore, alla mia guida mi rivolsi, come bambino che ricorre sempre là dove più ripone fiducia; ed ella, come una madre che viene in soccorso subito al figlio pallido e anelante con la sua voce, che suole tranquillizzarlo, mi disse: Non ricordi tu che ti trovi in cielo? ) Un altro bell esempio si trova sempre nel Paradiso (30, 82-85) quando Dante un po distratto viene incitato da Beatrice a godere appieno di una paradisiaca visione che sta per rivelarglisi: Non è fantin che sì subito rua col volto verso il latte, se si svegli molto tardato da l usanza sua, come fec io per far migliori spegli ancor de li occhi (Non c è neonato che si avventi così rapidamente col viso verso il latte, se si svegli molto in ritardo rispetto al suo solito, come feci io, per rendere specchi ancora migliori gli occhi ) Dante e Beatrice Giuseppe Pelli Bencivenni Però, non è solo Beatrice che per Dante fa da madre. Ogni tanto vediamo anche Virgilio, la guida di Dante, assumersi quel ruolo. Una bellissima similitudine si incontra nell Inferno (23, 37-42). Un gruppo di demoni, malevoli ed agghiaccianti, stanno per aggredire Virgilio e Dante, ma Virgilio reagisce subito: Lo duca mio di subito mi prese, come la madre ch al romore è desta e vede presso a sé le fiamme accese, che prende il figlio e fugge e non s arresta, avendo più di lui che di sé cura, tanto che solo una camicia vesta; (La mia guida prontamente mi afferrò come la madre che al rumore si sveglia e vede accanto a sé le fiamme ardenti, che prende il figlio e fugge e non si ferma, avendo più cura di lui che di sé, tanto che indossa solo una camicia.) 11

12 Virgilio fa anche da madre nella scena più drammatica, tragica ed emozionante di tutta la Divina Commedia. Parlo del momento in cui Dante, rivedendo Beatrice dopo tanto tempo, sente i segni de l antica fiamma e si volta, esultante di gioia, verso Virgilio per comunicargli la buona nuova (Purg. 30, 43-51): volsimi a sinistra col respitto col quale il fantolin corre a la mamma quando ha paura o quando elli è afflitto, per dicere a Virgilio: Men che dramma di sangue m è rimaso che non tremi: conosco i segni de l antica fiamma. Ma Virgilio n avea lasciati scemi di sé, Virgilio dolcissimo patre, Virgilio a cui per mia salute die mi; (Mi volsi a sinistra con la titubanza con cui il bambino corre verso la mamma quando ha paura o quando è triste, per dire a Virgilio: Non una goccia di sangue mi è rimasta che non tremi: riconosco i segni dell antico amore. Ma Virgilio ci aveva lasciati privi della sua presenza, Virgilio, il dolcissimo padre, Virgilio al quale mi ero affidato per la mia salvezza.) La scena è tanto più drammatica perché ogni lettore si aspetterebbe che dopo la triste scomparsa di Virgilio la tanto attesa Beatrice l avrebbe affettuosamente confortato iii. Però, quello che segue è piuttosto il contrario, l ardente desiderio per l antica fiamma finisce in una doccia fredda. Dritta su un carro, come un ammiraglio sulla nave, Beatrice gli consiglia, secca, di salvare le sue lacrime per altre cose molto più dolorose: fino a che non riconosca ed espii i suoi gravi peccati Dante non sarà degno di lei. E Dante, umile come un bambino, si vergogna e china la fronte. Beatrice si rivolge a Dante da un carro William Blake Insomma, mi parrebbe inevitabile la conclusione che Dante era veramente una persona umile se non, purtroppo, ci fosse quest ultima similitudine, quasi alla fine del Paradiso, quando si apre a Dante la più sublime visione, la meta di tutto il suo viaggio extraterrestre. In quel momento il poeta rimane senza parole, si sente come un bimbo che con la lingua non fa ancora altro che bere il latte (Par. 33, ): 12

13 Omai sarà più corta mia favella, pur a quel ch io ricordo, che d un fante che bagni ancor la lingua a la mammella. (Ormai la mia capacità espressiva sarà più carente, perfino rispetto a quel che io ricordo, di quella di un infante che ancora beve il latte della madre.) Com è carino, quel bambino! Ma vediamo pure un poeta che sa dir meno di un infante (infans=che non sa parlare)? Ad essere sinceri, no. Dopo la confessa afasia del poeta seguono ancora dodici terzine per dire l indicibile e ciò in un modo che lascia indietro tutto! Quindi, è Dante stesso che falsifica la propria umiltà. Paragonarsi con un infante è piuttosto un gioco bellissimo ma fin troppo trasparente che Dante usa per dissimilare la sua maestria, mettendola proprio così meglio in rilievo. È il ben noto topos di modestia che si incontra per esempio anche nei sonetti di Shakespeare. Dante è un poeta che sa fare l impossibile, sì, ma che anche sa di saper farlo. Non per caso si lascia invitare da Omero, Orazio, Ovidio e Lucano per fare, insieme a Virgilio, due chiacchiere; e così, dice Dante orgoglioso, fui il sesto in quella saggia compagnia! (Inf. 4, ) Con ciò, non ho più niente da controbattere. Come l ammiraglio Beatrice, l ammiraglio Jan Spoelstra ha scoperto la superbia sotto il manto della modestia. iv TESI: Dante non soffriva di umiltà VERIFICA: VERO INCERTO FALSO Lex Plompen 1 Le parafrasi sono prese da: La Divina Commedia a cura di Giuseppe A. Camerino, Liguori Editore, Napoli, Per altro, chiedo perdono per non fare tanta differenza tra Dante poeta e Dante personaggio. ii Vedi: Luigi Venturi, Le similitudini dantesche, Firenze 1911, p iii Un lettore attento osserverà che Virgilio dopo solo sei versi cambia di genere da madre in padre ma lasciamo perdere, è libertà poetica. iv Il Dantista Étienne Gilson caratterizza con azzeccata ironia la superbia di Dante: «Créateur et législateur souverain de son propre univers, Dante y assigne à chacun sa place avec une autorité sans appel. ( ) Bref, c est le jugement dernier du monde médiéval par un Dieu qui s informerait auprès de Dante avant de rendre ses arrêts.» Vedi: Étienne Gilson, Dante et la philosophie, Paris 1939, p. 275v. 13

14 Van Marjolijn van Delft ontvingen we een prachtig lofdicht op Napels en op de reis die een aantal leerlingen van Patrizia Mignano en van haarzelf maakten. Vorig jaar was het een succes in Turijn en omdat Marjolijn ook het plan had voor Dante dit jaar een aantal avonden aan Napels te besteden, werd dat de bestemming! NAPOLI: 18 T/M 22 OKTOBER 2016 Lieve allen, Vedere Napoli e puoi... Goethe verzuchtte het lang geleden, de tijd gaat voort, maar is het niet dat wij onlangs hetzelfde deden? Het is dan ook onmogelijk Napels in één woord te beschrijven, en als je de stad wilt leren kennen, moet je er minstens maanden blijven. Maar voor ons waren het 5 dagen dus we proefden er de sfeer en het leuke daarvan is... je wilt daarna nog wel een keer. De eerste dag... vroeg ging de wekker, niet een heel erg groot festijn, maar als je eenmaal bent geland, is het wel leuk om vroeg te zijn. Eerst wat acclimatiseren, Corso Umberto in t gewoel, maar gaandeweg zo in de middag, bereikten we dan toch ons doel. Romeinen, Aragon, Anjou... drukten hun stempel allemaal en dat maakt de geschiedenis tot een heel complex verhaal. Koningen met grootheidswaan lieten hun paleizen bouwen, het gekste was niet gek genoeg om voor zich te laten sjouwen. Dat was Certosa San Martino Kartuizers woonden er lang geleden, maar nu hét museum van historie, een tijdreis: van vroeg tot in het heden. s Avonds met elkaar gegeten, t sfeertje Napels was gezet, en na zo n hele lange dag, allemaal op tijd naar bed!!! 14

15 Dag twee was s morgens Caravaggio als absolute hoofdpersoon, zijn werken in kapel Pio del Monte zijn in hun ruimte wonderschoon!!! Licht en donker... chiaroscuro was een nieuwtje in zijn tijd en hij paste dat ook toe in zijn werken van barmhartigheid. s Middags was het prima weer en is Napoli te voet verkend en pas dan van t één naar t ander weet je dat je in Napels bent. We bezochten Capodimonte, een hoog gelegen droompaleis en daar geven Napolitaanse schilders een deel van hun geheimen prijs. Het is vooral Luca Giordano die tot deze groep behoort en die met echt enorme werken absolute punten scoort. De collectie van Farnese is van een superkwaliteit en met de Italiaanse schilders maak je een reisje door de tijd. Grote (onbekende) namen passeerden in zalen de revue om uiteindelijk uit te komen in eigen tijd: het hier en nu! s Middags niet te laat naar huis, want er was ook tijd voor muziek en het Teatro di San Carlo is daarvoor beslist uniek (1737) De opera Adrienne Lecouvreur, van F.Cilea de componist, zij was ooit een steractrice, waar niemand al t verhaal van wist. Onder de enorme koepel beschilderd met goden en godinnen kwamen de klanken en t verhaal nog eens extra prettig binnen. 15

16 Helaas is onlangs het mysterie wie zij toch eigenlijk zou zijn ontfutseld... wel een beetje jammer, want soms is een geheim best fijn. Napels en Elena Ferrante kennen we bijna allemaal velen houdt zij in haar greep, door het bijzondere verhaal, hoe daar Lila en Elena, vanaf hun jeugd al twee vriendinnen gaande weg in heel Europa een grote fanclub lezers winnen. Maar zo wandelend door Napels worden hun boeken werkelijkheid en volg je gaandeweg hun sporen van jongs af aan tot later tijd. Het was die dag een voorbeeld van Napolitaanse flexibiliteit, want t openbaar vervoer dat staakte en dat kost behoorlijk tijd. Dus wat vaker in de benen met de wandelschoenen aan om nu weer van een andere kant ook door Napoli te gaan. Een onmiskenbaar hoogtepunt brengt ons terug naar het verleden... de Oudheid en het laat ons zien wat Grieken en Romeinen deden. Mozaïeken en reliëfs, en ook zalen vol sculpturen... bezorgen je een wandeling die met gemak een dag kan duren. In de middag het was droog naar de tuin van de Clarissen een feest van kleur in groen-geel-blauw, dat je zeker niet mag missen. Met daarbij waar is het niet ook een blik onder de grond, waar men tijdens werkzaamheden n aquaduct en badhuis vond. 16

17 Na dit bezoek naar het terras van Oliva aan de overkant en... hoe bijzonder kan het zijn, meteen in and re sfeer beland. Aan de wijn met borrelhapjes met uitzicht op de Sanità, vuurwerk, chaos, heel veel scooters en misschien ook maffia??? Na de borrel naar Il Gallo achter elkaar in ganzenpas af en toe een blik naar binnen en buiten droogde er de was. Om vijf uur stonden er twee busjes voor Sanità het volgend doel, als een soort Russische roulette reden zij ons door het gewoel. Daar stond zij dan gekleurde koepel als een trotse koningin de Santa Maria della Sanità én we mochten er nog in Solimena en Giordano, grote schilders hangen daar, de plattegrond is een Grieks kruis met een prachtig hoog-altaar. Napolitanen en gastvrijheid dat was wat je daar kon merken en hoe hard, maar met plezier n familie met elkaar kan werken. Na afloop ook weer in de busjes, ze wachtten keurig op het plein en soms op één wiel door de bocht weet je... dit kan ook Napels zijn. En dan toch echt de laatste dag Arrivederci Napoli, maar voor n bezoekje San Lorenzo was nog tijd en energie. Na de kerststallenexplosie n oase van veel licht en rust, waar... in de kerk de San Lorenzo, Boccaccio Fiammetta heeft gekust. 17

18 Je loopt door vele eeuwen heen, bovengronds, maar ook eronder en dan besef je weer eens extra: GESCHIEDENIS is toch een wonder!! Het was natuurlijk een selectie, die we voor jullie moesten maken, maar voor herhaling wellicht vatbaar om méér in Napels thuis te raken. Voor dit moment is eerst belangrijk: Met lieve groet, ook namens Patrizia, Marjolijn ( ) DANK VOOR DE GEZELLIGHEID en we hopen dat jullie zeggen: Napoli...een mooie tijd!!! En er waren nog meer Studiereizen : de groep Cinema e letteratura o.l.v. Mariolina Devalle ging naar Venetië, dat het onderwerp vormde van de cursus van vorig seizoen. Hieronder het verslag van de deelnemers. Tre giorni veneziani sulle tracce di Tintoretto Diario di viaggio a più voci Il corso di cinema e letteratura aveva come tema Venezia. L ultimo libro di cui ci siamo occupati, La lunga attesa dell angelo di Melania Mazzucco, narra la vita spavalda del pittore Jacopo Robusti, detto Tintoretto e il suo intenso legame con la figlia Marietta. Da quella lettura è nata nel gruppo l idea di questo breve viaggio nella città lagunare, alla scoperta dei luoghi e delle opere del Tintoretto. Siamo partiti, 10 viaggiatori curiosi, e strada facendo, tra calli e campielli, abbiamo avuto anche altri interessanti incontri con la storia e l arte della città. 18

19 Il balcone della Locanda del Ghetto, il nostro albergo, dà sul campo del Ghetto Nuovo che si trova nel cuore del quartiere degli ebrei. Fortunatemente le nostre stanze sono a pianterreno. Aprendo le finestre si sente il famoso odore penetrante del canale che si disperde nella stanza. Ma la vista su un muro antico rossoverde e su una barca nel canale è splendida. Siamo a Venezia ed è meraviglioso. Sulla Piazza, vicino all albergo si trova il Museo Ebraico. Dopo un buon caffè andiamo nel museo; dopo aver passato il controllo di sicurezza, seguiamo la guida italiana (parla abbastanza veloce e pronuncia le cifre ad una velocità straordinaria). Gli ebrei, di origine diversa con abitudini diverse, hanno le loro proprie tipiche sinagoghe. Oggi a Venezia ci sono 500 ebrei, nell epoca più fiorente la comunità contava membri. All esterno le sinagoghe si presentano come case, solo con finestre più grandi. Ogni sinagoga ha una Bimà la piattaforma dove il lettore legge la Torà e un Aròn l armadio sacro che contiene i rotoli della legge. Abbiamo visto la Sinagoga Tedesca per il rito ashkenazita con banchi dove si siedono i fedeli (uomini) addossati al muro. Le donne sono nascoste dietro un cancello al piano superiore. Sulla parete si vede una scrittura in oro su uno sfondo rosso. La Sinagoga Italiana è la più semplice, perché la comunità è la più povera del ghetto. L entrata della sinagoga è in comune con quella di una casa privata, accanto al nostro albergo. Nel museo fanno vedere candelabri, calici per lo shabbat (stessa parola come sabato ) e altre cose per le feste come Yom Kippur, Chanukkah, Pesach. Un altra sala con stoffe, tessuti pregiati: manti per la Torà. 19

20 Su un immagine vediamo la circoncisione, rituale fatto dal Mohel, un ebreo che si occupa del rituale importantissimo (solo per i maschi). L ultima sinagoga che abbiamo visitato è la Sinagoga Canton, la più raffinata, in stile barocco e rococò. Risale al Il nome potrebbe derivare dal nome di una famiglia i Cantoni oppurre perché è nell angolo (in cantòn). C è un fregio in legno dorato con otto medaglioni dipinti con paesaggi biblici. Benché agli ebrei sia vietato dipingere esseri umani, qui si vede una parte di una persona umana, cioè il braccio di Mosé che batte la roccia per far uscire fuori l acqua. Il ghetto di Venezia è il primo ghetto nel mondo, dal 29 marzo Ora Venezia ha un Ghetto vecchio, un Ghetto nuovo (1638) e un Getto nuovissimo, dalla metà del Seicento. La chiesa della Madonna dell Orto è stata la nostra prima meta dopo la visita guidata del Museo Ebraico. Partiti dal Campo del Ghetto Nuovo abbiamo percorso calli, ponti e campielli del quartiere Cannaregio in cerca di Tintoretto. Per strada, nella calle dedicata a lui, abbiamo visto la casa della famiglia Robusti dove abitava il famoso pittore dal 1574 fino alla morte, 20 anni dopo. Qui furono creati alcuni dei capolavori dell umanità, dichiara un testo scritto sopra la porta. Nella chiesa, chiamata la chiesa del Tintoretto, abbiamo visto tre dei suoi famosi dipinti: il Giudizio Universale, l Adorazione del Vitello d Oro e la Presentazione di Maria al Tempio. Tele grandi e impressionanti. Si dice che i personaggi rappresentati siano ritratti di artisti contemporanei, forse anche l autoritratto di Tintoretto; sua figlia Marietta si vede con la madre ai piedi della scala. Il suo nome, Madonna dell Orto, la chiesa l ha ricevuto dalla statua della Madonna con Bambino, ritenuta miracolosa nel Medioevo. Trovata nell orto adiacente, la statua è stata collocata nella chiesa che è da allora un luogo di pellegrinaggio. Tintoretto e sua figlia Marietta sono stati seppelliti in questa chiesa. Per Liane, camminando per le Zattere agli Incurabili, era come dare un grande omaggio a Brodsky. Vicino alle Zattere siamo entrati in una chiesa dell ordine dei Gesuati. Nel convento accanto alla chiesa abbiamo visitato una mostra fotografica interessante del fotografo Massimiliano Farina: Rialto, punto di vista su Venezia. Si vede il panorama di Venezia più 20

21 conosciuto al mondo: la vista dal ponte di Rialto. La vista sul Canal Grande è composta da un mosaico fotografico di 78 frammenti. In ognuno di quei numerose frammenti si alternano foto prese in diverse stagioni, in diversi momenti del giorno. Abbiamo passato gran parte del pomeriggio del secondo giorno alle Gallerie dell Accademia. Fra le numerose opere di Tintoretto che qui si possono vedere ce ne sono due che mi (a Anneke) hanno impressionato moltissimo: l una rappresenta San Marco che libera lo schiavo, l altra il Trafugamento del corpo di San Marco. Nel primo dipinto è specialmente interessante il punto di vista scelto da Tintoretto per dipingere il Santo; lo vediamo da sotto, come se stesse volando nel cielo. Del trafugamento eravamo colpiti dalla prospettiva: Il punto di fuga è sottolineato dall architettura rappresentata. I personaggi principali sono messi in evidenza grazie all uso di colori vivi, mentre il resto del dipinto è elaborato in un bianco quasi trasparente. Per noi olandesi è interessante che qui sono esposte anche due opere recentemente restaurate di Hieronymus Bosch. Fra quelle il Trittico di Santa Liberata mi (a Anneke) è piaciuto molto. Dopo il restauro gli studiosi pensano che la donna rappresentata inchiodata sulla croce sia Santa Barbara, una giovane donna che, per non sposare un noncristiano, miracolosamente si è fatta crescere la barba. Dopodiché il padre l ha fatta mettere in croce. La barba è stata ricoperta da vernice, ma il restauro del dipinto ha messo in luce dettagli che potrebbero essere resti della barba. Il peccato originale, uno dei più significativi episodi dell Antico Testamento, è stato dipinto anche da Tintoretto. Si trova sul soffitto della Scuola Grande di San Rocco. San Rocco, il santo protettore a cui 21

22 ci si rivolgeva durante le frequenti epidemie di peste, una malattia che non ci sarebbe stata se Dio non avesse punito Adamo ed Eva. Si vede Eva che abbraccia l Albero con il braccio destro. Con la mano sinistra offre la mela ad Adamo. Proprio sopra la sua testa il serpente con una identica mela in bocca tiene fisso lo sguardo (come fanno i serpenti!) su Adamo. Vediamo Adamo di spalle. Il suo corpo in una postura abbastanza riservata: si abbandona sul braccio sinistro, quasi ritrandosi. L angolo della sua testa suggerisce che stia guardando il serpente piuttosto che Eva. Inoltre lui si tiene con l altra mano il mento, evidentemente sta riflettendo. È molto espressivo, un immagine potente questo momento di suspense, non ancora il peccato proprio, ma affascinante questo momento subito antecedente: che cosa faccio? L ultimo pomeriggio: nella luce scintillante del sole, il cielo e l acquamarina della laguna ci dirigiamo verso la chiesa di San Giorgio Maggiore che ci appare di colpo in tutto il suo splendore palladiano. Siamo fortunati che la chiesa sia aperta e dentro ci troviamo una sorpresa: sospesa sotto la cupola davanti all altar maggiore una scultura d acciaio dorato e trasparente, con dei caratteri di diversi alfabeti, che rappresenta una grande mano benedicente. L artista Jaume Plensa l ha chiamata TOGETHER, evocando il dialogo e la possibilità di vivere in pace. L ultima cena, dipinta da Tintoretto, che troviamo a San Giorgio fu l ultima delle numerose opere con lo stesso soggetto; sono tutte 22

23 diverse. Questa tela è speciale poiché la tavola è disposta in obliquo in una locanda dove è veramente buio. Le uniche fonti di luce sono la lampada appesa, il bagliore emanato da Gesù in fondo e dalle piccole aureole attorno al capo degli apostoli. Entrando nel cortile del Palazzo Ducale e salendo la scala d oro, eravamo subito impressionati dalla grandezza del palazzo. Le sale, dove una volta il senato emanava i decreti, sono oggi piene di capolavori di pittori italiani come Tiziano, Tintoretto, Bassano, Veronese, Tiepolo e tanti altri. Sono scene della Bibbia, della mitologia, della storia, tutte con lo scopo di celebrare Venezia. Soprattutto il Paradiso di Tintoretto (aiutato da suo figlio Domenico) mi (a Henriët) ha affascinato. È una pittura enorme con più di cinquecento figure che si muovono in un semicerchio lungo linee ondulanti intorno ad angeli e santi. È un movimento verso l alto diretto verso un punto centrale, con le figure di Cristo e la Vergine radianti nella luce divina. L effetto finale ha una grandezza tumultuosa e una forza espressiva che mi hanno emozionata. Mariolina, Liane, Sybille, Henny, Henriet, Anneke, Sophie, Loes. Veel leden hebben zich ingespannen om de Giornata van 28 mei j.l. tot een succes te maken! Ze werden passend bedankt met een kookworkshop o.l.v. Antonella Petrai en Federica Meneguzzo. Hieronder een paar enthousiaste verslagen van de dag. Enkele recepten van de heerlijke gerechten die gemaakt zijn, vindt u in de rubriek Buon Appetito-Smakelijk Eten! Hoe het bestuur de Giornatacrew bedankte. Op 23 oktober werd de crew die de Giornata heeft gerealiseerd als bedankje getrakteerd op een Italiaanse kookworkshop. Op het Haagse Westeinde 47 bevindt zich het sfeervolle, restaurant van Antonella en haar crew: Sapori del Sud. De koks, Antonella en Federica (docenten bij Dante Alighieri Den Haag), hebben ons in de gezellige restaurantwinkel de fijne kneepjes geleerd van een herfstpranzo. We zouden antipasti krijgen, dan een primo van ravioli, een secondo van een verrukkelijke pompoenschotel met pastinakensalade en een dolce: zuppa Inglese. 23

24 Zo gezegd, maar niet zo gedaan. Tortellini: Het eerste duo kneedde de eieren door het deeg. Duo 2 boog zich met verbazing over de pastamolen. Niet meteen een dikke plak proberen uit te rollen, goed kneden, oefenen en de tortellini-plakken kwamen er uiteindelijk, ja uiteindelijk, prima uit! Het volgende duo roerde van ricotta en tijm een smakelijke vulling en twee anderen maakten er de kussentjes van. Goed met de zijkant van de vingers aandrukken, geen lucht en geen lekjes, was het advies tijdens Federicas nacontrole. Daarbij een salsa met 5 verschillende funghi, zo delicaat en met zorg gemaakt: Lex Plompen geeft een ieder graag inlichtingen hierover. Aan een tafel verderop waren de dames aan het schillen, snijden en raspen: flespompoen, spitskool, pastinaken, parmigiano en wat nog meer voor een mooie ovenschotel met mozzarella en zucca en de frisse geraffineerde pastinaak-insalata. Vooral de gefrituurde salie en rozemarijn vond ik zooo lekker ernaast! De stemming, al goed bij binnenkomst, werd steeds beter, vooral bij de pastamachine! Il dolce: Zuppa Inglese, een cakelaagje gedrenkt in Antonellas geheime roze likeur. Waardoor deze roze is, werd even op Google opgezocht. Natuurlijke kleurstof, maar wat uit de natuur? Daarop een mooie gele en bruine puddingcrème en op de top pure chocoladesnippers. We hadden elkaar aan tafel uiteraard heel veel te vertellen over de ervaring van ons eigen duo, onder het motto: het hoeft niet waar te zijn, als het maar leuk is! Dank voor dit heerlijke cadeau na dit mooie 100-jarig jubileum van onze Dantevereniging. Namens de hele crew, Mieke Rekkers 24

25 Een culinaire zondag-23 oktober 2016 Als dank voor hulp bij het fantastische 100-jarig bestaan van Dante- Alghieri op 28 mei van dit jaar werden helpers en medewerkers getrakteerd op een heel origineel cadeau. Op zondag 23 oktober werden wij verwacht bij Sapori del Sud aan het Westeinde en na een koffie was het afgelopen met ontspanning en moest er gewerkt worden. De groep van 12 personen werd gespitst in kleine groepjes en de taken werden verdeeld door Federica en Antonella. Ravioli, overheerlijke sauzen van paddenstoelen, salades, ovenschotels van pompoenen en Zuppa Inglese zouden na een aantal uren moeten verschijnen. Er werd gesneden, gehakt, gemalen en gekneed dat het een lieve lust was. Maar... na een paar uur werd de tafel feestelijk gedekt, uiteraard in de kleuren van Italië en een zondagse feestmaaltijd begon, overgoten met heerlijke wijnen. Ieders aandeel werd uiteraard geprezen en niet alleen waren de gerechten heerlijk, maar was het ook een heel gezellige, feestelijke middag die er toe aanzette om op te gaan naar het volgende jubileum. Marjolijn van Delft 25

26 Il cibo più di ogni altra cosa dà spazio al racconto. Un racconto fatto di emozioni. Attraverso il cibo ci si può avvicinare al magico mondo della cultura. Ecco perché damè cioè semplicemente a casa mia, che qui in Olanda prende forma a Westeinde 47, nel locale Sapori del Sud, una gastronomia, una salumeria, un bar, un negozio in cui si vendono prodotti provenienti dalla Campania e da altre regioni del Sud d Italia. damè (così come si pronuncia, ma si scrive correttamente da me ) potete venire sempre e senza preavviso per un caffè, mangiare un boccone con un buon bicchiere di vino, o semplicemente fare due chiacchiere e per farvi sentire a casa mia, di fianco al cibo e a prodotti legati alle più genuine tradizioni culinarie, organizzo eventi legati alla musica, al teatro, alle degustazioni, al parlare, al vedere, al fare. A breve sarà pronta l agenda del trimestre gennaio/marzo Antonella Petrai antonellapetrai.da.me@gmail.com mobiel Tre settimane a Trieste Avevo scelto il capoluogo della regione Friuli-Venezia Giulia come sede per un corso di lingua di tre settimane. Non mi sono pentito. Sia il luogo, cioè la stessa città e suoi immediati dintorni, sia la scuola (Istituto Venezia, Sede di Trieste) mi sono piaciuti tanto. All inizio di settembre di quest anno sono arrivato all aeroporto di Ronchi dei Legionari, circa 40 km nord-ovest della città di Trieste, dopo una coincidenza a Roma. L autobus extraurbano 51 mi ha portato alla Stazione Centrale F.S. in quasi un ora. La Piazza della Libertà si trova sul limitare del quartiere Borgo Teresiano, dove ero alloggiato per il periodo del mio soggiorno. Benché il corso fosse il motivo più importante del mio viaggio, ci tengo a dare qualche notizia sulla città e sulla sua vita quotidiana. Trieste si trova nell angolo estremo nord-est d Italia e fu la capitale marittima dell Impero austro-ungarico ( ). Ancora adesso si sente la sua anima asburgica, l inconfondibile atmosfera mitteleuropea con tanti edifici neoclassici. Un altra sensazione che si prova è il senso del confine, l oppressione del limite: la fine è qua, un oltre non c è, una percezione che mi è venuta vedendo le montagne del Carso 26

27 rinchiudere la città. D altronde una cosa simile, molto presente e anche ragione della sua nascita, crescita ed esistenza, è il mare: ha favorito lo sviluppo del porto vecchio (il canal grande) e di quello nuovo e il bellissimo lungomare con la Piazza dell Unità d Italia. In quanto alla storia della città, è importante sapere che fu da sempre sotto la minaccia di Venezia e di conseguenza Trieste nel 1368 scelse di porsi sotto la protezione dell Austria. La sua modesta storia non cambiò fino al 1717, l anno in cui Carlo VI (imperatore del Sacro Romano Impero) decise di realizzare una flotta imperiale austriaca e Trieste diventò un porto franco. Imprenditore e finanziere, Pasquale Rivoltella fu uno dei personaggi più autorevoli nell ambito economico politico della Trieste imperiale. Fu uno dei primi azionisti delle Assicurazioni Generali fondate nel 1831 e qualche anno più tardi entrò nel consiglio d amministrazione del Lloyd Austriaco (poi Lloyd Triestino e adesso Italia Marittima S.p.A). Inoltre fu un grande mecenate e sostenitore, in senso diplomatico e finanziario, dell imponente impresa del taglio dell Istmo di Suez. Il collasso dell Impero austro-ungarico segnò la fine della grande Trieste. In meno di cinquant anni la città è passata dagli Asburgo ai Savoia, dal fascismo al nazismo, dalla Repubblica Iugoslavia al governo alleato fino all autonomia attuale. La città contemporanea respira una cultura molto cosmopolita, il che rende superflua l attrazione di folle di turisti che di conseguenza non si vedono. Mi sono accorto di come la città sia anche un labirinto religioso, un simbolo della tolleranza della sua popolazione: una cattedrale cattolica, un tempio israelitico, una basilica valdese e una anglicana, chiese serbo ortodossa e greco ortodossa e evangelico luterana. Che dire della sua anima letteraria? Italo Svevo ( ), James Joyce ( ) e Umberto Saba ci hanno abitato e lavorato. Oltre ad 27

28 un modesto museo sulle attività letterarie di quegli scrittori si vedono le loro statue (in bronzo) per le strade del centro storico di Trieste. Un altro uomo triestino importante fu Franco Basaglia, che sviluppò un nuovo sistema terapeutico nell ambito della psichiatria, al di fuori del manicomio. Altre cose a Trieste che valgono la pena di conoscere (e vedere) includono: - la Sede principale di Illy e l Università del Caffè. Francesco Illy fu il fondatore della torrefazione triestina (1933). Il 40 % delle importazioni italiane di caffè passa per il porto di Trieste. - i celebri caffè del tempo di Maria Teresa, figlia di Carlo VI, (Tommaseo, degli Specchi, San Marco, Pirona), frequentati da intere generazioni di triestini e cittadini del mondo: borghesi, commercianti, artisti, letterati, irredentisti. - il Borgo Teresiano (un borgo a scacchiera), limitato dal Canal Grande e dove si trovavano le saline. - lo Spritz, l imperatore degli aperitivi giuliani. - la Barcolana, la storica e affollata regata velica internazionale, tenuta tutti gli anni in ottobre. - la Risiera di San Sabba che fu campo di prigionia nazista: ebrei, partigiani e detenuti politici. Adesso è un monumento nazionale. - il porto vecchio, costruito nel ; uno straordinario esempio di archeologia industriale navale: banchine e magazzini protetti da una diga foranea. - La Centrale Idrodinamica e la mostra: Lloyd. Le navi di Trieste nel mondo. Nei dintorni immediati: - i castelli di Miramare (Massimiliano d Asburgo) e di Duino dove Rainer Maria Rilke trovò ispirazione per i versi delle sue elegie (1923), da dove parte il celebre sentiero Rilke, uno degli itinerari più suggestivi di tutto il Carso. 28

29 - il Carso, un altopiano fra la città di Monfalcone e l Istria a cavallo del confine fra Italia e Slovenia. - Gorizia con il suo museo della Grande Guerra nel Borgo Castello. - Muggia, un enclave veneziana. E non da dimenticare il corso di lingua! La scuola è ben organizzata: situata in un ex-convento in una posizione centrale, con locali spaziosi, riesce ad attirare un ampia gamma di studenti di nazionalità diverse (austriaci, australiani, americani, asiatici, africani), ed offre quattro, cinque livelli d insegnamento in gruppi di 6, 7 persone, in moduli diversi, cioè grammatica/sintassi e vocabolario/lessico/parlare e attività ludicocomunicative. Mi è piaciuto anche il modo in cui abbiamo potuto scambiare informazioni in base alle quali ho deciso di scegliere questa scuola e città. Per il mio soggiorno la scuola aveva trovato a 10 minuti a piedi dalla scuola una bella camera con uso cucina (però quasi inevitabilmente in centro città, con la vista ampia sul muro bianco della casa di fronte) in Borgo Teresiano da una gentile signora sarda, una brava clavicembalista. Tutti i pomeriggi la scuola ha organizzato escursioni e gite; la maggior parte delle quali ho già descritto qui sopra; abbiamo inoltre visitato un azienda vinicola e olearia e il colle di San Giusto, fatto una passeggiata sulla strada napoleonica, quasi 4 chilometri sul ciglione carsico con uno stupendo panorama su Trieste e sul suo golfo, e ancora siamo andati in un osmiza, dove si vendono e si consumano vini e prodotti tipici (quali uova, prosciutti, salami e formaggi) direttamente nei locali e nelle cantine dei contadini che li producono. Così non è difficile concludere che mi è piaciuto molto il mio corso a Trieste: mi sono goduto la vita praticando la mia conoscenza della lingua italiana. Ad Spliet 29

30 Maria, una donna forte o una donna influente? Nel Bollettino Autunno si è scritto parecchio su le donne forti : i personaggi dei libri di Elena Ferrante sono donne che in situazioni oltremodo difficili, riescono, in una società che certamente non aiuta lo sviluppo intellettuale di una donna, a tenere su la testa e a rivendicare i propri diritti e soprattutto il proprio io. Le portatrici carniche sono il simbolo della donna che nelle circostanze più pericolose, come può essere una guerra, si allinea spalla a spalla con il suo uomo e accetta di servire il paese a rischio della propria vita. Nella conferenza di ottobre su Oriana Fallaci abbiamo imparato a conoscere questa donna, piccola di statura ma grande di intelletto, una giornalista pronta a combattere con la penna le ingiustizie del mondo. Ma di donne forti che hanno fatto storia ce ne sono molte, spesso nell ombra, spesso dimenticate, spesso spinte in un angolino, perché non diano fastidio ma ce n è una che da più di due millenni continua ad influenzare fortemente la società in cui viviamo. Proprio in questo periodo in cui si respira l atmosfera natalizia e l arrivo di Babbo Natale, almeno per i bambini, non si può quindi dimenticare la donna che ha contribuito a questa festa e che certamente senza di lei il Natale, come nascita di Cristo, non sarebbe esistito. Mi riferisco a Maria, la madre di Gesù, conosciuta anche come la Madonna, parola latina (mea domina) che significa mia Signora. I cattolici si rivolgono a lei con molti titoli. In Italia, ma non nella liturgia, viene normalmente chiamata Madonna, ma accanto a questo appellativo se ne usano molti altri: Maria Vergine, Maria Immacolata, Maria Assunta, che fanno riferimento alle definizioni dogmatiche, mentre moltissimi altri titoli fanno riferimento a luoghi od eventi di particolare devozione, come Maria Ausiliatrice, Maria Consolata, Madonna di Lourdes, di Fatima o di Loreto, ecc. Questa figura è diventata, in ogni caso nel mondo cattolico, una figura emblematica che ha ispirato pittori, poeti, scrittori, musicisti, insomma l arte in tutte le sue manifestazioni. 30

31 Nella pittura è praticamente sempre rappresentata avvolta in un manto azzurro e una veste rossa. La vediamo seduta in trono, contornata da santi e/o da angeli, ma spesso è in piedi, o sospesa nel cielo tra nuvole oppure semplicemente sulla terra e in questo ultimo caso non di rado schiaccia con uno dei suoi piedi la testa di un serpente, simbolo del male, a cui noi poveri mortali soggioghiamo. In braccio ha il bambino Gesù, la testa è incoronata da un aureola, qualche volta ornata di stelle. Adorazione dei Re Magi ( ) Domenico Ghirlandaio Diciamo che questa è l iconografia classica e tradizionale. Interessante è suo viso, delicato e chiaro, i capelli biondi, tipici delle bellezze nordiche! Una donna della Palestina con questi caratteri somatici è piuttosto difficile da trovare ma Madre Chiesa vedeva nello scuro e nel bruno il male e il diavolo; non per niente il regista Pier Paolo Pasolini ( ) è stato contrastato e contestato, lui che aveva scelto per il ruolo di Maria nel suo film Il Vangelo secondo Matteo (1964) una ragazza meridionale, bella ma bruna! Nella pittura, al contrario, ritroviamo la figura eterea, dolce e serena di una donna dall incarnato delicato; pensiamo a Jacopo Bellini, al Masaccio, al Beato Angelico, a Domenico Ghirlandaio, solo per citarne alcuni. Nella letteratura, soprattutto nella poesia, sono molti coloro che hanno scritto, lodato, esaltato questa figura. Tra tutti cito qui l esempio del nostro Dante. Nell ultimo canto del Paradiso Dante riporta la preghiera che il doctor marianus Bernardo di Chiaravalle (musicata, tra gli altri, nel 1898, da Giuseppe Verdi nei Quattro Pezzi Sacri) rivolge alla Madonna perché interceda presso Dio e ottenga per Dante il permesso di contemplare la luce divina: 31

32 Vergine Madre, figlia del tuo figlio, umile e alta più che creatura, termine fisso d etterno consiglio, tu se colei che l umana natura nobilitasti sì, che l suo fattore non disdegnò di farsi sua fattura. Nel ventre tuo si raccese l amore, per lo cui caldo ne l etterna pace così è germinato questo fiore. Qui se a noi meridïana face di caritate, e giuso, intra mortali, se di speranza fontana vivace. Donna, se tanto grande e tanto vali, che qual vuol grazia e a te non ricorre sua disïanza vuol volar sanz ali. La tua benignità non pur soccorre a chi domanda, ma molte fiate liberamente al dimandar precorre. In te misericordia, in te pietate, in te magnificenza, in te s aduna quantunque in creatura è di bontate. (Paradiso XXXIII, 1-21) O maagdelijke Moeder, dochter van Uw Zoon, zo nederig en zo verheven, Vanouds het einddoel van Gods eeuwig plan, U hebt de mensheid adeldom gegeven: De Schepper koos U uit, toen Hij besloot Te midden van Zijn schepselen te leven. De Liefde ging weer gloeien in Uw schoot En deed de bloem haar bladeren ontvouwen Die door Zijn licht en warmte hier ontsproot. U bent voor ons een toorts van liefde, Vrouwe, Terwijl de stervelingen U altoos Als sprankelende bron van hoop beschouwen. U bent zo machtig en zo grandioos: Wie zich niet om genade tot U keren, Willen wel vliegen, maar zijn vleugelloos. U laat geen smekeling Uw hulp ontberen En zult daarnaast ook menigmaal gewis Weldadig op de vraag anticiperen. In U mocht meegevoel, bekommernis En mildheid, al het goede samenstromen Dat in Gods schepselen te vinden is. (vert. Ike Cialona en Peter Verstegen) Tutta la tradizione teologica mariana è concentrata in questi versi: il poeta infatti vede Maria come la persona in cui si risolvono i paradossi terreni irrisolvibili (Vergine Madre/figlia del tuo figlio), la creatura umilissima eletta da Dio nell eternità per la salvezza degli uomini, colei che è amata assolutamente, infinitamente e incondizionatamente dal Padre e dal Figlio, la Mater Dei nella e della storia, distributrice di carità per i beati e di speranza per gli uomini, la necessaria mediatrice dell ottenimento di ogni grazia, colei per la quale Dio accettò egli stesso di diventare creatura umana, la persona in cui si ricongiungono la perfezione ideale di una dea e la concretezza fisico-storica di una creatura. La concezione dantesca di Maria come intermediaria, ponte tra Dio e gli esseri umani, la ritroviamo in quella che forse è una delle preghiere più comuni e più diffuse della Chiesa Cattolica occidentale: l Ave Maria, detta anche, in latino, salutatio angelica, proprio perché nella prima San Bernardo mostra a Dante la Vergine in gloria Giovanni di Paolo 32

33 parte si ripetono il saluto dell angelo al momento dell annunciazione e quello di Elisabetta all inizio della visitazione (secondo il Vangelo di Luca, I, 28 e I, 42). Ave, o Maria, piena di grazia, il Signore è con Te. Tu sei benedetta fra le donne e benedetto è il frutto del seno tuo, Gesù. Santa Maria, Madre di Dio, prega per noi peccatori, adesso e nell ora della nostra morte. Amen. Ave, Maria, gratia plena, Dominus tecum. Benedicta tu in mulieribus, et benedictus fructus ventris tui, Jesus. Sancta Maria, Mater Dei, ora pro nobis peccatoribus, nunc et in hora mortis nostrae. Amen. L Ave Maria è ripetuta più volte nella recita del Rosario, una preghiera completa che riporta in sintesi tutta la storia della salvezza cristiana meditando i misteri della vita di Gesù e di Maria. La parola rosario significa corona di rose : l idea è che ogni volta che si dice una Ave Maria è come se si donasse a Maria una rosa, componendo così una corona di rose. Nel corso dei secoli questa preghiera è stata più volte musicata, sia nel periodo rinascimentale, per esempio da Giovanni Pierluigi da Palestrina ( ), sia nel periodo romantico, per esempio da Franz Peter Schubert ( ) che compose una canzone Ellens Gesang III: Hymne an die Jungfrau, come parte di sette Lieder tratti da un poema di Walter Scott, in cui la protagonista invoca la Vergine Maria. Questa melodia divenne poi famosa con il testo latino dell Ave Maria. Celebre è anche l Ave Maria di Charles Gounod ( ), scritta sulla base del Preludio No. 1 in do maggiore dal I Libro del Clavicembalo ben temperato (BWV 846), composto da J.S. Bach circa 137 anni prima. Altri compositori famosi che si sono occupati di questa figura femminile sono Liszt, Verdi, Bruckner, Puccini, Rossini che ne compose anche una su due sole note, e Mercadante. A tutt oggi ci sono compositori italiani che musicano ancora versioni testuali sia in italiano sia in latino della preghiera (Giuseppe De Honestis, Maria Ponzone, Corrado Tuccitto). Ma non è tutto! L influenza di Maria e più precisamente del suo manto azzurro si ritrova anche nello... sport. L azzurro delle maglie della nazionale italiana è indirettamente legato al culto mariano dei principi e re piemontesi, i Savoia, che erano accesi devoti di Maria. Il Blu Savoia, un azzurro intenso, colore ufficiale della monarchia (usato anche per le maggiori onorificenze del regno) deriva infatti dal colore del manto della Vergine. Ed ancora: il colore azzurro della bandiera europea con le sue dodici stelle. Fin dalla sua istituzione nel 1949, il Consiglio d Europa aveva 33

34 avvertito l esigenza di dare all Europa una bandiera in cui i popoli europei potessero identificarsi. Nel 1953 il Consiglio indisse così un concorso pubblico che fu vinto da Arsène Heitz ( ), un fervente cattolico e devoto a Maria, che, nella scelta del colore e nel numero delle stelle si ispirò al 12º Capitolo dell Apocalisse e ad un medaglione della Madonna in voga all epoca: Un signe grandiose est apparu dans le ciel, une femme revêtue du soleil, la lune sous ses pieds, et sur sa tête une couronne de douze étoiles.( ) ( ) J ai eu subitement l idée d y mettre les douze étoiles de la Médaille Miraculeuse de la rue du Bac 1, sur fond bleu, couleur de la Sainte Vierge. Et mon projet fut adopté à l unanimité, le 8 décembre 1955, fête de l Immaculée Conception. ( ). Nel 1983 il Parlamento europeo decise di adottare la bandiera creata dal Consiglio d Europa e dal 1986 questa bandiera è diventata ufficialmente la bandiera europea, il simbolo di un progetto politico comune che unisce tutti gli europei al di là delle diversità e a prescindere dal numero degli Stati-membri: le stelle rimarranno sempre dodici! A questo punto ritorniamo alla domanda iniziale: possiamo considerare la Madonna una donna forte? Forse, ma la risposta non può che essere soggettiva, visto che entriamo in una sfera decisivamente personale ed ognuno sente e vive questa figura femminile secondo la sua propria cultura ed educazione. È Maria una donna influente? Dalle considerazioni precedenti possiamo concludere che indubbiamente la sua è stata una influenza positiva riguardo le espressioni artistiche. Ma dal punto di vista sociale e psicologico? Qui ci muoviamo, però, su un terreno molto accidentato e pericoloso dove le discussioni si fanno sempre molto accese, proprio perché la sua figura ha minato, purtroppo, la visione e la concezione di donna. In altre parole, nel corso dei secoli l essere femminile agli occhi della 1 De Rue du Bac, in het centrum van Parijs, in de wijk Saint-Germain-des-Prés, was vroeger het centrum van het geestelijk leven met als kenmerk een uitzonderlijke devotie tot Onze-Lieve-Vrouw. Nu op deze plek staat een kapel, de Chapelle Notre-Dame-de-la-Médaille-miraculeuse, als herinnering aan de verschijning van Maria op 19 juli 1830 aan Catharina Labouré, een zuster van de plaatselijke klooster. Maria gaf haar de opdracht een medaille te laten slaan met aan de voorkant de figuur van de Madonna. Aan de achterkant in het midden de letter M, waaruit een kruis opstijgt met aan de voet nog een dwarsbalk die door de letter M heengaat en daaronder de twee harten van Jezus en Maria, de een met doornen gekroond, de ander doorstoken met een zwaard. Het geheel wordt omgeven met een kroon van twaalf sterren. Door het dragen van deze medaille, zo wordt beweerd, hebben velen genezingen, bekeringen en gunsten van allerlei aard verkregen. 34

35 società (maschile) doveva essere una... copia di Maria; la donna in carne ed ossa era messa su un piedistallo, cadere dal quale era sempre rovinoso. La bambina, la ragazzina, la donna adulta non avevano alternative: o erano sante da venerare o puttane da disprezzare. Una via di mezzo non si ammetteva, con la logica conseguenza che molte, troppe donne sono state vittime di questa visione, che oggi, anno 2016, è cambiata... ma non troppo. Alla prossima volta! Marisa Jansen-Miglioli Belangstelling van Dante Roma In de Pagine della Dante, het verenigingsblad van Dante Roma, verscheen onlangs een artikel over het Comitato Leiden/Den Haag. Aanleiding was het 100-jarig bestaan van ons Comitato en de daartoe georganiseerde Giornata. Het programma van deze Giornata werd dan ook uitvoerig belicht. Voor het schrijven van het artikel maakte Dante Roma o.a. gebruik van het verhaal over de oprichting van ons Comitato in 1914, zoals ook uitvoerig beschreven door Marisa Jansen-Miglioli in onze Giubileo-uitgave. Deze oude geschiedenis werd aangevuld door Lex Plompen, die licht wierp op de huidige activiteiten van de vereniging, en daarbij natuurlijk informatie gaf over de vele cursussen en de enthousiaste cursisten, de lezingen en de belangstelling van onze leden voor de Italiaanse taal en cultuur. Hierbij werd ook de verzekering geuit dat Dante Leiden/Den Haag deze weg in de komende jaren zal voortzetten, waarbij de nadruk niet alleen zal liggen op de klassieke kunst en cultuur, maar natuurlijk ook op de interessante cultuur, literatuur en film uit het hedendaagse Italië. 35

36 Addio Libreria Bonardi! Helaas moet de enige Italiaanse boekhandel in Nederland op 31 maart 2017 de deuren sluiten! Op 10 oktober 1977 werd deze boekhandel gesticht, maar de laatste jaren moest men concluderen dat het leesgedrag van de mensen veranderde: men had misschien minder tijd om te lezen, maar ook groeiden de mogelijkheden om Italiaanse boeken on-line of digitaal te bestellen. Na bijna 30 jaar moet men dus besluiten er een punt achter te zetten. Velen van ons hebben er door de jaren heen boeken besteld en dat is voorlopig nog mogelijk. Er is nog een voorraadje boeken en tot eind februari 2017 kan men nog alle Italiaanse boeken bestellen. Van 28 maart tot 31 maart 2017 is het uitverkoop en kunt u de winkelrestanten voor een gereduceerde prijs meenemen. Alle info op Creatieve cursussen in Italië In april en mei 2017 zullen er twee creatieve cursussen plaatsvinden in Italië. Eén (22-29 april) behelst een masterclass zang o.l.v. Eveline Juten De andere cursus is een schildercursus o.l.v. Kees Arntzen en vindt plaats van 29 april tot 6 mei. Beide cursussen vinden plaats in Gerano, een bergdorpje vlak bij Rome. Verblijf ter plekke is in moderne kamers van een klooster. Voor nadere info kunt u terecht op onder het kopje: creatieve vakanties. 36

37 Steun Amatrice Het Comitato van Groningen heeft het initiatief genomen om geld bijeen te brengen voor de restauratie van de 17 e - eeuwse Fontana degli Orsini in Amatrice, die bij de laatste aardbeving is verwoest. De keuze voor juist deze fontein is gemaakt in overleg met het gemeentebestuur van Amatrice. Het Groningse comitato zal er samen met de gemeente Amatrice op toezien dat de ingezamelde bijdragen correct worden besteed. Bijdragen kunt u overmaken op rekeningnummer IBAN NL58INGB ten name van Dante Alighieri te Den Haag, onder vermelding van Amatrice. Het bestuur stelt het zeer op prijs als u dit restauratieproject wilt ondersteunen. Elk bedrag is welkom! Bedankt voor de bloemen Niet voor niets spreekt de Paus tijdens de paasviering deze woorden in het Nederlands uit! Jarenlang werd deze bloemenpracht op het Sint- Pietersplein verzorgd door een Leidenaar: Charles van der Voort. Voor zijn inspanningen in dezen kreeg hij zelfs een pauselijke onderscheiding. In november overleed hij echter op 68- jarige leeftijd. Zijn levenswerk wordt voortgezet door Paul Deckers, die zich naar eigen zeggen in zijn hart een Van der Voort voelt! Hij zal zich in diens geest blijven inspannen voor het jaarlijkse project. Voor 2017 staat het dus alweer op de rails. 37

38 I Ravioli! Ravioli con Sugo ai Funghi van Antonella Per 15 persone: 1 kg di farina tipo 00 8 uova intere 4 tuorli Sale fino 1. In una ciotola capiente versate la farina (rimandendo indietro di circa g rispetto alla dose consigliata) e le uova sbattute 2. Con le mani impastate energicamente gli ingredienti fino a ottenere un composto omogeno 3. Unite la farina tenuta da parte al bisogno in modo da ottenere la giusta consistenza di impasto: liscio ed elastico 4. Prendete la pasta e dividetela in 4 panetti di uguale misura. 3 potete tenerli coperti con pellicola fino al momento di stenderli! 5. Passate il panetto tra i rulli della macchina per tirare la sfoglia: fatelo passare nei rulli dalla misura più larga alla penultima fino ad ottenere una sfoglia di circa 2 mm di spessore che disporrete su un piano leggermente infarinato con farina di semola 6. Circa in mezzo alla striscia di pasta, mettete il ripieno; usate un cucchiaino da the. Distanza fra le palline: 3 cm circa 7. Ripiegate ora la pasta sopra i ripieni, con attenzione. Con il lato della mano pressate la pasta fra i ripieni; cercate di togliere l aria! 8. Con una rotellina tagliate ora i ravioli (circa 4x4 cm) e chiudeteli bene, uno a uno, pressando i lati!! 9. Mettere i ravioli in fila su un ripiano infarinato 10. Cuocere i ravioli 4 per 4 per circa 2 minuti (finché non vengano a galla) 11. Servire con il sugo ai funghi (o un altro sugo) e condire con prezzemolo e/o parmigiano. 38

39 Sugo ai funghi Funghi misti freschi Porcini secchi (una manciata) 1 spicchio d aglio Sale e pepe nero Olio e.v.o. Un pezzo di burro Prezzemolo e parmigiano; per i ravioli! 1. Mettere in acqua (un po tiepida) i porcini secchi 2. Intanto, pulire i funghi freschi con carta da cucina delicatamente; tagliarli a fettine 3. Quando i porcini diventano un po morbidi, toglierli dall acqua (NON buttare l acqua saporita e NON mescolarla!) e strizzarli un po con le mani; tagliarli a pezzetti 4. In una padellona mettere: - l olio e il burro - l aglio tritato finissimo Fate scaldare (l aglio non deve diventare marrone) e poi aggiungete i funghi porcini. Insaporite con sale e pepe e quindi fare rosolare un paio di minuti. 5. Aggiungete l acqua dei funghi porcini, lentamente. Mettere il coperchio e lasciare cuocere... Quando i funghi sono pronti (in circa 10 minuti; non fateli asciugare troppo) potete aggiungere i funghi freschi. Mescolare bene e aggiungere sale! Proseguire la cottura per altri minuti circa; a fuoco medio far saltare i funghi facendo attenzione che non si attacchino. Intanto potete: - grattuggiare il parmigiano per condire i ravioli - tritare un po di prezzemolo Buon Appetito! Mieke Rekkers 39

40 Bestuur van Dante Leiden-Den Haag Voorzitter: Jan Spoelstra, Tel Secretaris: Lex Plompen Pompstationweg 7, 2597 JT Den Haag Penningmeester (tevens vice-voorzitter): Léon van Raaij Brugsestraat 8, 2587 XS Den Haag Tel IBAN NL58INGB , t.n.v. Dante Alighieri te Den Haag Cursusorganisator: Jan Spoelstra Frankenslag 307, 2582 HM Den Haag Tel: Lezingen: Anneke Sewandono Tel: Beurzen: Ad Spliet (Bestuursondersteuning) Tel: Redactie: Coralie van Nes De vereniging Dante Alighieri De vereniging heeft ten doel het bevorderen van de kennis van de Italiaanse taal en cultuur. (Statuten, art. 2.1) De vereniging is genoemd naar Italië s beroemde dichter, filosoof en politicus, die leefde van 1265 tot De vereniging werd in 1889 opgericht en heeft Rome als hoofdzetel. Oorspronkelijk was de Società Dante Alighieri bedoeld om bij de Italianen in het buitenland de kennis van de Italiaanse taal en cultuur levend te houden. Later kwam daar een tweede doelstelling bij, namelijk het verbreiden van de Italiaanse taal en cultuur voor niet-italianen. De vereniging heeft zich over de hele wereld vertakt. In Nederland bestaan zeventien afdelingen (comitati). Het comitato Leiden-Den Haag is in 1979 ontstaan uit een fusie van de afdeling Leiden, opgericht in 1916, en die van Den Haag, het oudste comitato van Nederland opgericht in De vereniging organiseert maandelijkse lezingen zowel in het Italiaans als in het Nederlands. Daarnaast worden taalcursussen Italiaans op verschillende niveaus en ook cursussen over literatuur, kunstgeschiedenis en muziek aangeboden. Het blad van de vereniging, Il Bollettino, houdt de leden van alle activiteiten op de hoogte. 40