Il Bollettino Driemaandelijks ledenblad van de Vereniging Dante Alighieri Leiden-Den Haag

Transcriptie

1 Il Bollettino Driemaandelijks ledenblad van de Vereniging Dante Alighieri Leiden-Den Haag

2 Colofon Inhoud Il Bollettino verschijnt 4 maal per jaar Redactie Coralie van Nes, Marèse Röselaers, Gerard Schelvis Redactieadres bollettino@dante-alighieri.nl Kopij voor het eerstvolgende nummer in te zenden vóór 17 februari 2018 aan te leveren in Word Gepubliceerde stukken vallen niet onder verantwoording van de redactie of het bestuur. De redactie behoudt zich het recht voor om ingezonden artikelen in te korten of niet te plaatsen Advertentiekosten kwart pagina 37,50 halve pagina 75,00 hele pagina 150,00 3 Agenda Lezing januari Lezing februari 6 Giornata Limburg 7 Uit het klaslokaal 8 Studiebeurzen 10 De Vertaaltuin 14 Lezersbrieven Il bestiario della Divina Commedia De lol van het leren (3) Uit de werkplaats van de vertaler Quel che resta del giorno 23 Leuk Italiaans 29 Boekrecensies 31 Cultureel nieuws 36 Bestuurssamenstelling Abonnement Het abonnement is inbegrepen bij het lidmaatschap van de vereniging ( 25 p.p. per cursusjaar) Productie en verzending MultiCopy Katwijk Klei-Oost Aan dit nummer hebben verder meegewerkt Wim Jansen, Marisa Jansen-Miglioli, Bridget Kuijpers, Lex Plompen en Roosmarie Ramakers

3 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Agenda De lezingen van januari en februari vinden plaats in de Première Parterre aan de Groot Hertoginnelaan 52 te Den Haag. Deze gelegenheid is goed te bereiken met tram 17, bus 20 of 24. Met de auto: betaald parkeren! Vrijdag 12 januari Vrijdag 16 februari Le Quattro Ruote dell Italia. De Italiaanse automobielindustrie vroeger en nu Lezing door Eric Voerman Un romanzo sull esilio e narrazioni per immagini (graphic novel) Conferenza tenuta da Marino Magliani De datum van de lezing in maart staat nog niet vast, (mogelijk 16 of 23 maart). Raadpleeg hiervoor tijdig de website ( 3

4 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 Vrijdag 12 januari Le Quattro Ruote dell Italia. De Italiaanse automobielindustrie vroeger en nu Lezing door Eric Voerman We horen hoe Enzo Ferrari zich van autocoureur bij Alfa Romeo ontwikkelde tot Chef Designer. Vervolgens kreeg hij ruzie en ging boos weg. Gelukkig maar achteraf, anders hadden we nooit het merk Ferrari met zijn prachtige auto s en spannende geschiedenis gehad. Dat Italianen goed in ruziemaken zijn, heeft ons ook het fraaie merk Lamborghini opgeleverd. Ferrucio Lamborghini was een succesvolle fabrikant van tractoren, die altijd zijn sportauto s bij Ferrari kocht. Op een dag had hij in een gesprek kritiek op Enzo Ferrari en beide heren kregen ruzie. Waarop Ferrucio zei, dan bouw ik mijn sportauto s toch gewoon zelf. Het resultaat; een reeks prachtige modellen van Lamborghini sinds het begin van de zestiger jaren van de vorige eeuw. Hier tussendoor en omheen komt natuurlijk de geschiedenis van het merk Fiat aan bod. Eén van de pijlers van het Italiaanse economische succes, toen en nu nog steeds. Ook de invloed van Italiaanse designers wordt belicht. Meer dan je wellicht op het eerste gezicht zou denken, hebben deze heren wereldwijd hun stempel op de automobielindustrie gezet. Zo is bijvoorbeeld de eerste Volkswagen Golf, die destijds het VW concern van het faillissement heeft gered, ontworpen door Sergio Pininfarina. Erik Voerman is 57 jaar en is geboren en opgegroeid in Amsterdam. Hij heeft bedrijfseconomie in Rotterdam gestudeerd en is al vrij snel na zijn afstuderen naar Italië, Milaan, vertrokken waar hij bijna 13 jaar heeft gewoond. Daarna heeft hij 12 jaar in Wenen in Oostenrijk gewoond, en heeft daar, naast zijn passie voor Italië, zijn andere grote passie ontdekt. Na 25 jaar in de Sales en Marketing te hebben gewerkt kwam hij in contact met het zelf lesgeven op hogescholen. Dit lesgeven aan jonge gemotiveerde mensen vond hij zo mooi dat hij, bij terugkomst in Nederland vier jaar geleden, besloot fulltime te gaan lesgeven in zijn speciaalgebieden: Marketing en Business Strategie. Zo is hij op de Hanzehogeschool in Groningen geland en meteen (actief) lid geworden van Dante. 4

5 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Vrijdag 16 februari Un romanzo sull esilio e narrazioni per immagini (graphic novel) Conferenza tenuta da Marino Magliani L esilio dei moscerini danzanti giapponesi racconta i viaggi di un traduttore ligure e la ricerca di ricomporre, attraverso i ricordi e le storie da tradurre, lo scenario di un amore: una donna lasciata in Liguria che il traduttore incontra ancora regolarmente quando torna alle sue terre. Lei è sposata. Entrambi sulla via dell anzianità e il gusto del setaccio di alcune rovine rimaste intrappolate in un secolo. Accanto alla storia dell esilio del traduttore la letteratura ne ritaglia un altra: non più le parole da far vivere in un altra lingua, ma quelle da tradurre in immagini. La sceneggiatura di una graphic novel (un fumetto per intenderci) che racconta l esilio di un topo malato, la sindrome del replicante, una specie di lettura in bianco e nero di un Blade Runner. Il topo vive nei livelli inferiori di un mondo le cui leggi di sopravvivenza sono regolate dal legname (la graphic novel si intitola La ricerca del legname ) e fuoriuscito dai sotterranei trova la Liguria. Un topo poliziotto lo inseguirà fin su, tra tombini e passaggi oscuri, e indagherà, pur sapendo che forse il topo che sta cercando potrebbe essersi trasformato in un altro animale, che sta tenendo d occhio lui. Marino Magliani nasce in Liguria, viaggia e si stabilisce sulla costa olandese. Traduce molti autori dallo spagnolo, tra cui Pablo d Ors e Roberto Arlt. Scrive romanzi, racconti, sceneggiature, cura antologie. I suoi lavori ispirano cortometraggi e gli fanno guadagnare qualche riconoscimento. 5

6 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 DANTE ALIGHIERI SITTARD-GELEEN In 2018 organiseert Dante Alighieri Re Mi del Limburgo, mede om haar 35-jarig bestaan te vieren, de jaarlijkse Giornata della Dante. Om precies te zijn: op zaterdag 26 mei. Als locatie voor de Giornata is er gekozen voor de fraaie historische ambiance van de Abdij Rolduc, het grootste kloostercomplex van de Benelux. Het programma geeft u de mogelijkheid om individueel te kiezen voor opties die het meest aansluiten bij uw belangstelling, zoals: Bezoek onder deskundige begeleiding aan het Thermenmuseum in Heerlen, het Romeinse Coriovallum. In dit museum worden de restanten bewaard van het enige openbare gebouw dat in Nederland is overgebleven uit de Romeinse tijd. In het ochtenddeel van het programma zal de conservator van het museum, dr. Karen Jeneson een lezing houden over het Romeinse verleden van Heerlen. Een bezoek aan de 18 e eeuwse St. Gerlachuskerk in Houthem, waarvan de geschiedenis teruggaat tot de 12 e eeuw. De kerk bevat fresco s die uniek zijn voor Nederland. Een kennismaking en rondleiding door het atelier van Jo Havenith. Deze kunstenaar weet Italië en Nederland op een verrassende manier met elkaar te verbinden, o.a. door het maken van fresco s volgens de klassieke methode! Voor degenen die s middags liever in Rolduc blijven een schitterende multivisionshow van Martina en Guus Reinartz, uiteraard in het teken van Italië. De Giornata zal worden geopend door de Italiaanse ambassadeur in Nederland, Andrea Perugini, en Jos Som, burgemeester van Kerkrade. Het evenement wordt afgesloten met een aperitief in muzikale omlijsting en een driegangendiner. Wie wil overnachten in Kerkrade kan zelf een hotelkamer reserveren bij de Abdij Rolduc, waar kamers zijn gereserveerd voor deelnemers aan de Giornata. Geef bij uw boeking aan dat u de Giornata van Dante bezoekt. (Meer informatie op de website van Abdij Rolduc: Een ding is zeker: u kunt rekenen op een mooie en interessante Giornata in Zuid-Limburg. In februari 2018 krijgt u een definitieve uitnodiging met inschrijfformulier en alle verder benodigde informatie, ook via de website van Dante Alighieri Leiden/Den Haag. 6

7 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Afgelopen 29 en 30 november hebben 8 kandidaten het P.L.I.D.A. examen afgelegd. Bij het ter perse gaan van dit Bollettino waren de resultaten nog niet bekend. Een P.L.I.D.A. certificaat (Progetto Lingua Italiana Dante Alighieri) is een van de 4 types certificaten die officieel erkend worden door de Italiaanse overheid op basis van een verdrag met het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Het wordt ook erkend door de Ministeries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en van Onderwijs als geldig bewijs om zich in te schrijven op een Italiaanse Universiteit. Als u lid bent van Dante Alighieri in Nederland, kunt u een examen afleggen. Er zijn verschillende niveaus in het Italiaans aangegeven met: in het Nederlands omschreven als: A1 livello di contatto A Basisgebruiker A2 livello di sopravvivenza B1 livello di soglia B Onafhankelijke gebruiker B2 livello di progresso C1 livello di efficacia C Vaardige gebruiker C2 livello della padronanza Het examen toetst de vier vaardigheden: luisteren, lezen, spreken en schrijven. Alle onderdelen vinden op dezelfde dag plaats. De voorjaarssessies 2018 vinden plaats op: woensdag 11 april: B2 en C1 (inschrijving tot vrijdag 6 april) woensdag 23 mei: A1, A2, B1 en C2 (inschrijving tot vrijdag 18 mei) Zie voor kosten, uitgebreidere informatie en inschrijving onze website (onder het kopje Cursussen). Om uw kennisniveau te bepalen en een eerder afgenomen examen te bekijken, verwijzen wij u naar de site van de Dante Alighieri te Rome: U kunt ook mailen naar plida2014@gmail.com. Namens de Examencommissie PLIDA Patrizia Nanni 7

8 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 Een aantal Italiaanse instituten en scholen geeft korting op het cursusgeld aan leden van onze vereniging. De voorwaarden en hoogte van de beurzen verschillen; minimum aantal weken, de periode waarin, leeftijd, etc. Hieronder volgt een overzicht, in alfabetische volgorde van de stad waar ze zich bevinden, van de scholen waarmee ons Comitato over het cursusjaar 2017 contact heeft gehad, met de daarbij geldende korting voor 2018 (kijk op website voor meer info over het instituut). Stad Instituut Website Korting cursusgeld Arezzo Cultura Italiana 40/50 % Cagliari L Accademia 20 % Camerino Dante Alighieri 48/80 % Chiavari-Liguria Nel Blu 50 % Firenze Istituto Europeo 20 % Genova Scuola Tricolore 10 % Lucca Lucca Italian School 20 % Modena Romanica 50/70 % Napoli Centro Italiano 20 % Orbetello Terramare 50 % Otranto Italian Language School offerte speciali Roma Torre di Babele 100/200 San Severino Edulingua % Torino L Italiano Porticando 15 % Urbania Centro Studi Italiani 10 % Urbino Lingua Ideale 50 % Venezia/Trieste Istituto Venezia 50 % Verona Idea Verona 37 % De websites van deze scholen staan, met een doorklikmogelijkheid, ook op onze website: onder het onderwerp Studiebeurzen. Inschrijfprocedure Op de websites van de hierboven genoemde scholen informeert u zich over de opleiding, het programma, de voorwaarden, etc., en maakt uw keuze. 8

9 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Voordat u zich definitief inschrijft, neemt u contact op met Ad Spliet (borse@dante-alighieri.nl), die ten behoeve van een beurs/korting een begeleidende brief naar het instituut zal sturen. Verdere contacten met de school betreffende huisvesting, betaling, etc. onderhoudt u zelf. Ook de reis regelt u zelf. Graag maken wij u nog attent op het volgende: In het verleden hebben wij met vele andere dan de hierboven genoemde scholen contact gehad over beurzen, waarvan onze leden gebruik hebben kunnen maken. Het kan goed zijn dat deze scholen nog steeds beurzen aanbieden maar ons dat voor 2017/2018 niet uit zichzelf hebben gemeld. Mocht u een cursus willen volgen aan een school die niet in het bovenstaande rijtje voorkomt, nodigen wij u uit daarover met Ad Spliet contact op te nemen (tel: ). Dan kan worden nagegaan of een oud aanbod nog geldt, dan wel of de door u gekozen nieuwe school een beurs wil aanbieden. Tenslotte vermelden wij dat er bemiddelingsorganisaties zijn die het regelen van een cursus voor u uit handen nemen, onder andere Italstudio ( en Tricolore ( In veel gevallen krijgen leden van Dante Alighieri ook korting op de door deze organisaties aangeboden cursussen. Voor meer informatie daarover verwijzen wij naar de websites en de brochures van deze organisaties. De vereniging Dante Alighieri Leiden-Den Haag geeft hiermee geen oordeel over de kwaliteit en inhoud van de cursussen. 9

10 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 Evviva! De vorige aflevering van deze rubriek bracht maar liefst vier inzendingen op, twee in vrije versvorm en twee berijmde vertalingen. Het onderwerp sneeuw zal misschien hebben bijgedragen aan het enthousiasme, maar ongetwijfeld ook de wat eenvoudigere inhoud en de fraaie vorm. Je ziet de bui al aankomen en in de laatste regel van elke strofe de sneeuwvlokken zachtjes verend neerkomen. Overigens heeft één vertaler zijn product vergezeld doen gaan van een uitgebreide verantwoording. Die hebben we opgenomen in de rubriek Lezersbrieven, omdat anders de Vertaaltuin wel erg groot zou worden. Hier komt het gedicht van de vorige keer. La danza della neve Sui campi e sulle strade, silenziosa e lieve, volteggiando, la neve cade. Danza la falda bianca Ne l ampio ciel scherzosa, poi sul terren si posa, stanca. In mille immote forme, sui tetti e sui camini, sui cippi e sui giardini, dorme. Tutto d intorno è pace; chiuso in oblio profondo, indifferente il mondo tace. En dan de vier vertalingen: 10

11 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Lex Plompen Dans van de sneeuw Op akkerland en op de weg daalt, stilletjes en zacht en dwarrelend, een vacht, het sneeuwt. En dartel danst een witte vlok zich los uit hemels wijde rok tot op de grond, doodop. Een roerloos dorp van vormen, een dak, de toren van een kerk, een grafzerk en een perk: haar bed. Alom heerst diepe rust; in dromen weggevlucht slaakt men om haar geen zucht, men slaapt. Roosmarie Ramakers De dans van de sneeuw Sneeuw wervelt boven velden en wegen stil en licht valt ze In witte sluiers uit de hemel speels tot ze moe neerligt op de aarde danst ze In talloze bevroren vormen op daken en schoorstenen op graven en in tuinen slaapt ze Alles rondom is vredig; gevangen en vergeten onbewogen zwijgt de wereld 11

12 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 Bridget Kuijpers Dans van de sneeuw Over akker, veld en weg Valt, luchtig dwarrelend En onhoorbaar zacht De sneeuw. Ze danst als donzig witte vlok De wijde hemel door, zoekt dan, Door moeheid overmand, De aarde op. Neergedaald op huis en haard, Tuin en erf bedekkend In onbeweeglijke gedaanten, Rust ze. Niets verroert zich meer; Verzonken in vergetelheid En onverschillig, zwijgt De wereld. Wim Jansen De dans van de sneeuw Geruisloos, licht als veder, Valt sneeuw dicht naar beneden, Daalt op dorpen en steden Neder. Witte tapijten wiegen In wijde luchten in het rond, En blijven moede op de grond Liggen. Sneeuw ligt in duizendvoud ge pracht Op huizen en op kerken, Op paden en op zerken, Slaapt zacht. Stil en zo vredig is t alom; Diep in de schulp van t vergeten Wenst de wereld niet te weten, Speelt stom. 12

13 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Zoals eerder vermeld, de lezer mag zelf oordelen over verschillen in vertaaltechniek, interpretatie en woordkeus; elke vergelijking of competitie doet afbreuk aan de geleverde vertaalprestatie en de esthetiek van het gedicht. Maar een woord van hulde en dank is hier zeker op zijn plaats. En dan nu de volgende opgave. Het leek me nu eens leuk om een heel lied als opgave te kiezen. Het lied stelt iets andere eisen. Het metrum ligt vrij strak vast, het aantal lettergrepen per regel en het rijmschema, maar bij mijn weten heeft de vertaler wat meer de vrije hand als het de inhoud betreft. Hieronder volgt een tekst van de veel te vroeg overleden Gianmaria Testa. Het is te vinden op de CD Da questa parte del mare, die in zijn geheel gewijd is aan één en hetzelfde actuele onderwerp. Gianmaria Testa Una barca scura In fondo al mare canta una sirena tutta la notte canta e canta piano per chi la vuol sentir si sente appena in fondo al mare canta una sirena E in mezzo al mare va una barca scura che ha perso il vento, perso dalla sua vela e chi la sta aspettar l aspetta ancora in mezzo al mare va una barca scura E in fondo al mare, in fondo al mar profondo ci lascio il canto mio che non consola per chi è partito e si è perduto al mondo in fondo al mare, in fondo al mare profondo Veel succes toegewenst. Gerard Schelvis 13

14 Il Bollettino, 153 Inverno Il bestiario della Divina Commedia Nel meraviglioso libro H is for Hawk di Helen Macdonald si legge come si addestri un astore per la caccia. Anche se il rapace si lascia domare e se, pian piano, si sviluppa una certa confidenza tra l uomo e l animale, l astore rimane selvaggio, caparbio e capriccioso. Può succedere, per esempio, che dopo la caccia non abbia voglia di ritornare dal suo maestro: One by one their hawks had decided they wanted no more of proceedings, saw no good reason to return to their handlers, and instead sat in trees staring out over acres of fading pasture and wood, fluffed and implacable. Leggendo questo passo, mi tornò subito in mente il passo della Divina Commedia dove appare Gerione. Gerione è un mostro volante che fa discendere Virgilio e Dante verso la parte più bassa dell inferno. Però, lo fa molto di controvoglia, poiché in questo caso invece di catturare la preda deve fare il pilota, e il suo cattivo umore si sente (Inf. 17, ) i : Come l falcon ch è stato assai su l ali, che sanza veder logoro o uccello fa dire al falconiere Omè, tu cali!, discende lasso onde si move isnello, per cente rote, e da lunge si pone dal suo maestro, disdegnoso e fello; così ne puose al fondo Gerione Zoals een valk die, lang al op de vleugels, geen vogels en geen lokaas heeft gezien, - de valkenier roept uit: Ach nee, je daalt al! - vermoeid in honderd cirkels zakt naar waar hij gretig opsteeg en, ver van zijn meester daar n tijdje woedend en hooghartig zit, zo zette Geryon ons op de bodem Questa similitudine è una delle tantissime che Dante attinge dal regno degli animali e che tutte insieme fanno un bel bestiario ii : colombe, storni, gru, lupi, leoni, rane, api, cani, porci ecc. Ma in questo articolo mi limiterò al falcone, per parlare forse un altra volta su altri animali. Intanto, non è per caso che uso il termine bestiario (vedi la nota), perché come Helen Macdonald anche Dante sa descrivere in modo molto preciso le caratteristiche di un animale, per poi mostrarne la somiglianza con atti o reazioni dei suoi personaggi; il tutto in funzione del Leitmotiv della Divina Commedia: imparare come si debba intraprendere il viaggio verso il paradiso. Una prova convincente di questa mia tesi si trova nel Purgatorio. Dante è appena riuscito a

15 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 scappare dalla donna seduttrice che rappresenta i falsi beni della terra. Virgilio gli consiglia di non più pensare a quell antica strega, ma di guardare nella direzione opposta, al cielo. E di nuovo Dante si ispira alla caccia al falcone (Purg. 19, 61-67): Bastiti, e batti a terra le calcagne; li occhi rivolgi al logoro che gira lo rege etterno con le rote magne. Quale l falcon, che prima a piè si mira, indi si svolge al grido e si protende per lo disio del pasto che là il tira, tal mi fec io Laat dat volstaan. Sta sterk nu in je schoenen: zie op naar t lokdier dat de Eeuwige Vorst in t wentelen van de grote sferen rondzwaait. Gelijk de valk die naar zijn poten staart, zich, als de schreeuw klinkt, omwendt, dan zich uitstrekt verlangend naar de prooi ginds die hem lokt, zo ging het mij E poi Dante riprende rinforzato ed entusiasta la salita sul monte del Purgatorio. Per chi non s intende della caccia al falcone darò qualche spiegazione iii. Il logoro nella prima terzina citata è normalmente un uccello di legno (o un pezzo di carne) con cui il cacciatore, facendolo ruotare col braccio alzato, seduce il falcone a ritornare da lui. Ma in questo caso il falconiere è Dio, che con le rote magne ovvero la bellezza delle sfere celesti sollecita il falcone (Dante) a proseguire il viaggio verso il cielo. Il falcone, quando riposa sul braccio del falconiere, si guarda i piedi (a piè si mira). Ma non appena sente il grido del falconiere, l uccello vola verso l alto per attaccare la preda. Nel testo di Dante si vede la scena in tutti i dettagli. Una variante su come il falcone si prepari alla caccia la troviamo nel Paradiso (Par. 19, 34-37): Quasi falcone ch esce del cappello, move la testa e con l ali si plaude, voglia mostrando e faccendosi bello, vid io farsi quel segno zoals een valk de kop, van kap bevrijd, in t rond beweegt en klappert met zijn vleugels hij toont zich vluchtbereid en maakt zich mooi zo zag ik ook dat vaandel doen Lo stesso entusiasmo, che è tipico per un rapace da caccia appena liberato, lo esibisce anche l astore di Helen Macdonald: fizzing with happiness, wagging her tail in barely suppressed excitement, tummy feathers fluffed over her grippy toes, eyes gleaming silver in the sun. 15

16 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 L'aquila romana esposta al Museo archeologico nazionale d'abruzzo a Chieti Ma qual è quel segno che nella terza similitudine fa da punto di paragone? Come mai un segno può comportarsi come il falcone? Nel contesto è chiaro che il segno riferisce ad un altro rapace, cioè l aquila. Non pensare però ad un aquila in carne e ossa. Si tratta invece di un simbolo araldico, in questo caso lo stemma dell impero romano, raffigurato sugli stendardi che l esercito romano si portava sempre dietro. Per Dante l impero romano rappresentava l ideale politico. Il poeta nutriva un appassionata speranza che una nuova pax romana avrebbe posto termine alle faide e alle guerre tra famiglie, partiti e città. In questo luogo non posso spiegare tutto il pensiero politico di Dante, ma molto particolare è certo la nascita veramente fantastica e plastica dell aquila. Nel canto 18 del Paradiso il simbolo dell aquila viene letteralmente e visualmente derivato dalla lettera M. Prima si vedono nove luci moventi che formano insieme la lettera emme (si pensi pure ad un aereo che sta descrivendo una figura nel cielo). Poi le luci si spostano in modo tale prolungando la gamba media della M all insù e aggiungendoci una testa che ne spunta l aquila. Ma quale motivo avrà avuto Dante per scegliere la emme come madre dell aquila? I commentatori della Divina Commedia suppongono tutti che la emme alluda alla M di Monarchia. Nell omonimo suo libro Dante raccomandò la monarchia, o l impero, come l istituzione politica che, meglio di ogni altro modo di governo, sarebbe riuscita a ristabilire giustizia, concordia e pace nel mondo. Concludo che il falcone da caccia ci porta una preda ricchissima, non meno infatti che un brevissimo riassunto della Divina Commedia. La prima similitudine ci mostra come la traversata dell Inferno sia stata una spedizione eccezionale e rischiosa. Senza l aiuto di Virgilio, che 16

17 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 riesce a domare Gerione, Dante non ce l avrebbe fatta a raggiungere la tappa seguente. Arrivato nel Purgatorio, Dante viene stimolato dal falcone della seconda similitudine a guardare impaziente e desideroso il capolinea del viaggio: il cielo. Il falcone/l aquila della terza similitudine invece ci insegna che l arrivo nel Paradiso non significa che da quel momento Dante non si sarebbe più interessato del mondo terreno. Anzi, anche entrato nell utopia celeste il poeta rimaneva l infervorato profeta con un solo messaggio: che papa e principi si impegnassero finalmente a lottare non per i propri interessi, ma per la tanta sognata utopia della concordia e della pace. Lex Plompen i Tutte le traduzioni sono di Rob Brouwer, ogni tanto adattate. ii Bestiario : titolo generico di opere didattiche medievali, in cui la descrizione delle «nature» e «proprietà» degli animali è utilizzata per ritrovare in essi insegnamenti di ordine religioso e morale. (Treccani) iii Con l aiuto del commento di Anna Maria Chiavacci Leonardi e il libro ricco di Luigi Venturi, Le similitudini dantesche. De lol van het leren (aflevering 3) Het leren van een taal geeft het mensdom groot vermaak, maar levert ook wel eens voetangels en klemmen op. Het zal de lezer misschien verbazen, maar een grote moeilijkheid bij het leren van het Italiaans was (en is, zij het in mindere mate) voor mij de spatie. In het Nederlands zijn spaties soms bron van ergernis of vermaak. Dat bleek wel uit reacties op de nieuwe spelling van Rijks Museum en uit het bestaan op internet van S.O.S, Signalering Onjuist Spatiegebruik. Naakt modellen tekenen is nog steeds iets heel anders dan naaktmodellen tekenen. Bij mijn manmoedige pogingen om een inheemse spreker bij te benen met mijn Hollandse hersentjes, heb ik menigmaal betreurd dat de Italiaanse spreektaal nagenoeg geen millimeter spatie kent. Toen ik bijvoorbeeld in Rome iemand hoorde mededelen: a sabato sera mio amore ed io ceniamo con due amici hoorde ik ongeveer het volgende: 17

18 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 Asabatoseramiamoredioceniamoconduamici en duurde het even voor ik begreep wat er gezegd werd. Erger nog, een woordgroep als Carlo ed io moet lang geleden eens door mij begrepen zijn als Carlo en god. Het Nederlands lexicon kent onnoemelijk veel woorden die eindigen op een medeklinker, veel meer dan een Romaanse taal, hetgeen resulteert in een betere hoorbaarheid van de scheiding tussen de woorden onderling 1. Daarentegen ervoer ik het als een hele opgave om te bepalen waar vooral mij onbekende Italiaanse woorden begonnen en eindigden. Overigens schiet me ineens een vergelijkbaar fenomeen te binnen, of liever een voorval uit een vakantie in de USA. Aangezien mijn vrouw en ik niet zo van grote stukken vlees houden en graag wat vitaminen nuttigen, bestelden we in restaurants steevast elk een salade. Per persoon kregen we dan prompt een keurig gedresseerde portie groenvoer waar we thuis met z n vieren van zouden kunnen eten. Toen ik na een tijdje in een eetgelegenheid de vraag gesteld kreeg: Do you want soup or salad?, heb ik dan ook geantwoord: Soup, please. I don t like supersalad. In mijn favoriete programma Duolingo, waarmee ik met veel plezier mijzelf bekwaam als beginnend polyglot, kan ik met een knop het gesproken Spaans afremmen en dus beter verstaan. Er bestaat ook een programma (herstel: app) waarmee je in Youtube een filmpje trager kunt laten afspelen. Het bijzondere daarbij is, dat de toonhoogte van het geluid niet mee verandert. Heel erg handig bij het naspelen of instuderen van muziek, maar ook bij het verstaan van buitenlandse sprekers. Het heet Transcribe! en het is niet gratis. Een ander nadeel is wellicht dat je met een aanmerkelijk minder sprankelend Italiaans wordt geconfronteerd. Maar je kunt nu eenmaal niet alles hebben; het is òf het een òf het ander. Non puoi avere la botte piena e la moglie ubriaca. Gerard Schelvis 1 De dag nadat ik dit had geschreven, las ik iets over het fenomeen taalreductie en stelde ik me ineens voor hoe een leergierige buitenlander ons soms native hoort speaken. Zoiets als: Hoest? Bemmoe. Njij? Kniet, eiguknietnee Noukmoedoor. Xiejestrax Totsodan. Of Italianen hun taal ook zo extreem kunnen reduceren? Kwenie. 18

19 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Zoals u in de rubriek De Vertaaltuin heeft kunnen zien, was Wim Jansen één van degenen die een vertaling van het gedicht La danza della neve aandurfde. Daarbij gaf hij ook nog een verklaring van zijn keuzes daarbij. Uit de werkplaats van de vertaler Wie het origineel zó leest als ik denk dat de dichteres bedoeld heeft, zal snel tot de conclusie komen dat er twee maatkenmerken zijn die in alle strofes terugkeren: het ritmische hoofdaccent ligt in bijna elke versregel op de vierde lettergreep, en de vier slotregels bestaan alle uit een enkele trochee ( ˉ ofwel beklemtoond-onbeklemtoond). Verder zit er per strofe wel enige regelmaat in, maar er is geen sprake van een vast patroon van versvoeten, met eventueel wat functionele doorbrekingen. Dat geeft de vertaler relatief veel vrijheid, maar toch moet men proberen de ritmische structuur van het origineel, die het gedicht niet voor niets heeft, te imiteren, zonder zich vast te klampen aan bijvoorbeeld een viervoetige jambe ( ˉ ), waardoor de vierde lettergreep immers altijd een accent zou dragen. Alle rijmwoorden in het Italiaans zijn parole piane, wat een probleem kan zijn bij vertalingen naar bijvoorbeeld Nederlands, Duits of Engels, talen die meer variatiepatronen in hun woordaccenten hebben. Het is mij dan ook niet gelukt dit zo genoemde vrouwelijke rijm zestien maal vol te houden; in de paren 6 7, 9 12 en heb ik voor mannelijk rijm gekozen. De slotregels 4, 8, 12 en 16 vormen een probleem apart. Het zijn drie persoonsvormen enkelvoud, die in het Nederlands zelden een trocheïsch patroon hebben. En stanca moe, vermoeid maakt het ook niet makkelijker. Toch zijn die vier korte uitlopers in het origineel mooi gevonden, en zij verdienen dan ook alle aandacht. Hoe ik ze heb weergegeven, kunt u in de vertaling lezen en beoordelen. Nu iets over de woordkeus. Waarom staan juist campi en strade in 1? Eigenlijk alleen om zoiets te betekenen als op het land en in de stad of in het natuur- en cultuurlandschap, m.a.w. overal. In 4 moet de dichteres de uitloop cade al voorzien hebben, en dan biedt het rijmende strade zich natuurlijk aan in 1. Er lijkt mij niets op tegen, voor het begrip overal, dat in de vertaling in 3 valt, te kiezen voor dorpen en steden. En nu naar het geheel 1 4, dat in het origineel één complexe zin is met de persoonsvorm helemaal aan het eind. Dat laatste is bij ons onmogelijk. De persoonsvorm is in het Nederlands 19

20 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 het tweede zinsdeel. In de vertaling met twee hoofdzinnen gaat valt dan naar 2 en daalt naar 3. Tenslotte: in 2 heb ik om redenen van maat het woordje dicht toegevoegd, een toevoeging die naar mijn smaak het oorspronkelijke beeld niet schaadt, maar versterkt, en bovendien een mooi binnenrijm met licht oplevert. In mijn worsteling met de tweede strofe heb ik om verschillende redenen zowel in 5 als in 6 voor meervoudsvormen gekozen. Dat in 5 6 de dans op speelse wijze wordt uitgevoerd heb ik met wiegen willen verwoorden. Ik kon daardoor met liggen in de moeilijke regel 8 een bijna-rijm realiseren. Witte, wiegen en wijde in 4 5 zijn alliteraties, die het in Germaanse, en dus Nederlandse, poëzie altijd goed doen. Om in 9 de ritmische structuur van de derde strofe niet al te zeer aan te tasten, heb ik de immote forme of bewegingloze vormen vervangen door pracht. Het staat er weliswaar niet zo, maar ik lees in de regels van het origineel voldoende bewondering voor het betoverend witte landschap om mij deze vertaalvrijheid te veroorloven, natuurlijk mede gedreven door mijn voor 12 al achter de hand gehouden slaapt zacht! Om op het vereiste enkelvoud over te gaan, had ik het nieuwe onderwerp sneeuw nodig. Waarom staat er in van het origineel tetti, camini, cippi, giardini? Ik denk, gewoon omdat ze prettig rijmen en met z n vieren details uit het stedelijk landschap vormen, die bij elkaar niets anders betekenen dan waar dan ook in de stad. Net als in 1 voel ik me dus geheel vrij om hiervoor een vervangend, goed rijmend dubbelpaar in het Nederlands te plaatsen, zoals in de vertaling. Vindt u mijn uiteindelijke woordkeus een beetje gezocht? Ja, maar toen ik toch bezig was, heb ik geprobeerd het nog ietsje mooier te maken dan in het origineel. Het paar huizen en kerken in 9 vertegenwoordigt de wereld der levenden, en paden en zerken in 10 een kerkhoflandschap, de wereld der overledenen. Ik vind dat wel passen bij de metaforische lijkwade die de sneeuw over stad en land uitspreidt. De uitloper 12 slaapt zacht in de derde strofe heeft een ritmisch accent op de slotsyllabe, die het slapen lexicaal versterkt en naar mijn gevoel een goede tegenhanger is van het originele dorme, dat eerder ritmisch slaapverwekkend is. De uitloper 16 speelt stom in de vierde strofe heeft ook dat ritmische slotaccent. Het originele tace is na op zijn minst een verzuchting, maar in mijn beleving ook een stil 20

21 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 protest, reden waarom ik de accentuering van stom op het allerlaatste woord van het gedicht gerechtvaardigd vind. Is dit dan de vertaling van La danza della neve? Nee, als het Bollettino inzendingen van tien vertalers zou hebben, zouden dat tien verschillende vertalingen zijn, waarschijnlijk allemaal met hun plusen minpunten. Dit is mijn vertaling, en iedereen mag het op onderdelen met mijn oplossingen oneens zijn. Maar ik ben er een beetje tevreden over en durf hem daarom toch in te sturen. Wim Jansen Quel che resta del giorno Ecco una mailing interessante che ho ricevuto ultimamente dal Salotto di Penelope, una scuola di cucina a Bologna, dove ho seguito qualche classe di cucina in settembre. In questo mese di dicembre abbiamo tutti quanti la tendenza a spendere una fortuna per la spesa per trovarci infine con troppo cibo che non riusciamo a finire prima della scadenza... Lasciamoci ispirare dai buoni consigli di Barbara e Valeria, successori delle famose gemelle Simili di Bologna, dove si preparano buoni pasti chiacchierando non solo sulle ricette. Il 16 ottobre passato è stato il World Food Day. Ancora oggi milioni di persone fuggono da casa non per la guerra ma per la fame, per la scarsa disponibilità di risorse locali. Se è vero che molti individui consumano un solo pasto al giorno, a volte neanche quello, prima di buttare gli avanzi, dobbiamo pensarci due volte. Si stima che il 20-30% del cibo acquistato finisca nella pattumiera. Cosa possiamo fare per ridurre al minimo gli scarti? Una buona regola è quella di pensare a un menu settimanale e comprare solo quello che si vuole cucinare, in modo da non avere il frigorifero e la dispensa pieni di cose che poi scadono o deperiscono. 21

22 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 Quante volte capita di essere al supermercato, di fretta, e non ricordarsi di cosa c è in frigorifero? È l occasione d oro per comprare cose che già abbiamo. Anche la lista della spesa va pensata e ragionata: questo vale per chi preferisce andare al supermercato quotidianamente e per chi una volta alla settimana. Un altra regola è comprare alimenti sfusi, e non confezionati, in modo da decidere le quantità esatte e non avere avanzi, candidati a un facile declassamento nel pattume. In caso di avanzi, possiamo fare quello che facevano le nostre nonne, quando mettere insieme il pranzo con la cena era uno sforzo non solo creativo. Esistono tanti modi per usare quello che resta del giorno prima, dalla pasta che finisce in una frittata oppure va ripassata al forno con formaggio, alla polenta che finisce fritta in padella. A volte basta solo un po di creatività e consapevolezza che ciò che mangiamo è arrivato sulla nostra tavola da lontano e che nulla ci è regalato. Buone feste!!! Marèse Roselaers In het Bollettino Autunno, N. 152 konden we op pagina 29 een recensie lezen van het boekje Le parole ritrovate. Door de auteur van het stukje werd al vermeld dat niet alle beschreven woorden per se ritrovate zijn. Toch vonden we het wel aardig van een enkel woord de herkomst en beschrijving weer te geven. Zoals bijvoorbeeld: VACANZA Tra le definizioni usate dai latini per indicare i giorni in cui non si lavorava c era quella di tempus vacuum, tempo vuoto. La nostra vacanza ha le stesse radici, ma è arrivata in italiano attraverso il termine francese vacance. Un periodo di tempo da riempire, o se preferite da lasciare così com è: vuoto, libero. In fondo, diceva Proust, la noia è uno dei mali meno gravi che dobbiamo sopportare. (Parole ritrovate: La lettera della Dante No 27, 2 Agosto 2017) 22

23 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Codice lingua Il linguaggio è il fondamento essenziale di ogni forma di cooperazione, senza la quale non può esistere la civiltà. Mario Pei ( ), linguista italo-americano Ma che cosa è il linguaggio? Secondo quanto scritto nel dizionario Garzanti è la capacità d uso ed è anche l uso stesso di un qualunque sistema di simboli adatti a comunicare; in particolare, la facoltà degli esseri umani di comunicare tra loro per mezzo delle parole di una lingua. In effetti senza l uso delle parole non potremmo esprimere sentimenti, idee, preferenze; non potremmo discutere e litigare e mandare improperi quando necessario. Una canzone, che aveva fatto molto furore negli anni 70, aveva come titolo Parole parole parole. Era cantata da Mina, e in parte recitata dall attore Alberto Lupo; la donna disperata pregava il suo amato di parlarle ancora: Una parola ancora Parole, parole, parole Ascoltami Parole, parole, parole Ti prego Parole, parole, parole Io ti giuro Parole, parole, parole, parole parole soltanto parole, parole tra noi. Quante sono le parole che si pronunciano o si scrivono ogni giorno, quante quelle che compaiono nei giornali o sulle riviste o nei libri, quante quelle arabescate dai poeti o dagli innamorati, quante quelle proclamate da politici e dittatori? Le parole nascono, crescono, muoiono proprio come gli esseri umani; ma alcune, le più forti, si riproducono, si trasformano adattandosi alle 23

24 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 esigenze del momento, altre invece non ce la fanno e finiscono nel dimenticatoio od addirittura nel cestino della carta straccia. È certo, però, che il linguaggio cambia; nessun idioma può rimanere fisso, immutabile nel corso dei secoli. Sarebbe assurdo che ai nostri tempi si continuasse a parlare come all epoca di Dante o di Machiavelli o dello stesso Manzoni. E questo ce lo conferma l illustre Ferdinand de Saussure ( ), famoso linguista e semiologo svizzero, che affermava: Il tempo cambia ogni cosa: non vedo per quale ragione il linguaggio dovrebbe sfuggire a questa legge universale E se la lingua cambia con il tempo, significa che per conoscere o meglio studiare la storia della lingua dobbiamo studiare la storia delle sue variazioni, che la lingua progressivamente incamera: quali vanno accettate e quali al contrario vengono respinte perché considerate superflue o sterili e quanto a lungo queste variazioni lessicali, ovvero neologismi, rimangono tali in veste di parole nuove. Ma chi fa cambiare la lingua? Ciascuno di noi, più o meno consciamente, ma certamente influenzato sia dal gruppo a cui appartiene e sia dal proprio temperamento, dalla propria preparazione culturale, dagli interessi di quel momento, addirittura dalla moda corrente. A proposito di moda mi viene subito in mente la parola blue-jeans, che sta ad indicare quel tipo di pantaloni che milioni di giovani, e non più giovani, indossano quasi fosse una divisa. Furono introdotti in Europa alla fine della seconda guerra mondiale dalle truppe americane vincitrici, che li usavano nel tempo libero, e dai turisti americani, che venivano a visitare il Bel Paese. Indicavano pantaloni confezionati con uno speciale tipo di stoffa, in italiano il cosiddetto fustagno o meglio blu di Genova, perché già nel XV secolo si conosceva questo tessuto blu. Nel porto antico di Genova era usato, infatti, per confezionare i sacchi per le vele delle navi e per coprire le merci nel porto stesso; da lì veniva poi esportato. Poiché all epoca si usava dare ai tessuti il nome del luogo di produzione, ecco perché blu di Genova passando per il francese bleu de Gênes sia diventato in lingua inglese bluejeans. Ormai questa parola, un anglicismo per di più, fa parte del vocabolario italiano, è di uso quotidiano e a nessuno verrebbe in mente di cercare un suo equivalente in italiano. 24

25 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Sempre parlando di moda: Appena si attenua il freddo invernale [ ] scocca l ora delle calze invisibili. Sono i fantasmini Così inizia un articolo su Repubblica del 13 maggio u.s., dove si spiega la diffusione di questo tipo di calze grazie al boom delle scarpe da ginnastica. Non si intende qui il salvapiede, le vere e proprie calze invisibili, ideali da usare d estate ma spesso anche fastidiose perché hanno la brutta abitudine di arricciarsi. Il fantasmino, invece, è un tipo di calza ideato proprio per le scarpe da ginnastica che ormai vengono usate sempre più frequentemente da entrambi i sessi, dai giovani ed anche dai meno giovani. Questi fantasmini (ovvero piccoli fantasmi) ricoprono le dita del piede e del tallone e solamente il profilo si intravvede uscire dal bordo della scarpa da ginnastica. Da questi due esempi, i blue jeans ed i fantasmini, possiamo quindi concludere che nel campo della moda l uomo con la sua fantasia non solo crea nuove tendenze, nuovi stili, ma crea anche nuove parole e fino a quando saremo disposti ad adattarci alla moda di quel momento, anche quelle parole rimarranno in uso. Parole come tunica, peplo, crinolina, corsetto, gorgiera, tanto per nominarne alcune, sono parole italiane al 100%; erano parole che definivano aspetti della moda del passato ma che ora sono diventate molto rare a sentirsi e ad usarsi. Per ora non sono di certo morte, ogni dizionario continua a darne il loro significato, ma non vengono praticamente più usate nella vita quotidiana se non in riviste specializzate e da studiosi di storia e di storia dell arte, ma con il tempo potrebbero sparire La moda cambia e con essa cambia il suo linguaggio. E come la moda, così anche la nomenclatura di cibi e vivande ha una sua propria vita. Chi avrebbe mai ordinato un piatto di carpaccio ancora negli anni passati? E chi si sognava di comprare e mangiare una ciabatta? Tutt al più si conosceva il pittore Carpaccio (1465 circa 1525/1526) e si sapeva che la ciabatta era un sinonimo di pantofola. Possiamo dir grazie a Giuseppe Cipriani e ad Arnaldo Cavallari se oggi come oggi usiamo queste parole. Nel 1950 Giuseppe Cipriani, il proprietario del famoso Harry s Bar a Venezia, prepara per una sua ospite che soffre di anemia un piatto a 25

26 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 base di carne rossa e gli viene la brillante idea di chiamarlo carpaccio proprio perché in quel momento in quella città si tiene un esposizione di quadri di quel pittore, famoso per i colori intensi delle sue tele. Nel 1982 ad Adria, in provincia di Rovigo, Arnaldo Cavallari idea un tipo di pane con un alto contenuto di liquidi (un 70% sul peso totale di farina), dalla crosta generalmente bruna e molto croccante e dalla forma allungata fino a 35 cm. e registra il procedimento come marchio commerciale con il nome di Ciabatta Italia. Ecco così che grazie ad un caso fortuito e alla fantasia creatrice di un singolo queste due parole hanno acquisito un nuovo significato che si affianca, non perduto, al vecchio e nei supermercati, nei menu di ristoranti, nel libri di ricette le incontriamo appunto in questa nuova veste. Ma non solo la fantasia o un puro caso danno vita a parole nuove, ma anche la necessità, il bisogno o addirittura la miseria portano a creare. Il proverbio italiano: La necessità (o la miseria, in alcune versioni) aguzza l ingegno significa appunto che in caso di necessità si riescono a fare cose inaspettate. Ed è stato proprio il caso della parola badante che fa la sua comparsa nel 1989 ed entra nel 2002 tra le parole nuove approvate dall Accademia della Crusca che formula: Una volta era usato per chi accudiva gli animali: le greggi, le oche, le vacche e i vitelli. adesso il termine badante è entrato in un testo di legge e si riferisce inequivocabilmente a colei (o colui più raramente) che bada alle persone. E così badante entra con il beneplacito dell Accademia nella lingua e nella vita della società italiana per indicare chi assiste anziani, malati o persone non autosufficienti od anche benestanti facoltosi. Un semplice verbo badare, che significa prendersi cura di qualcuno o qualcosa, è stato usato nella forma del participio presente, in effetti proprio come governante dal verbo governare, anche questa una persona stipendiata che si occupa della casa e dei bambini. La badante si comporta come la tata (bambinaia) di un bambino piccolo: lava, veste e mette in ordine l anziano perché sia in buono stato, lo porta a passeggio, gli prepara da mangiare e gli tiene compagnia, insomma bada a lui perché non gli manchi nulla. In Italia è una benedizione per tutti quelli che hanno genitori anziani ma che per motivi di tempo o per problemi logistici, troppo lontani gli uni dagli altri per esempio, 26

27 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 hanno trovato nella figura del/della badante la soluzione ai loro problemi. Ed oggi, tra le nuove professioni si annota codista, un neologismo per indicare chi svolge file per gli altri. È noto che l Italia soffre di una crisi economica e lavorativa notevole, dove soprattutto i giovani hanno difficoltà a trovare un lavoro stabile e remunerativo; ma il paese è noto anche per la sua burocrazia, che obbliga gli italiani a code interminabili davanti agli sportelli delle istituzioni pubbliche. La combinazione disoccupazione e burocrazia ha portato alla creazione di una nuova professione: quella del/della codista, ovvero di colui che fa le code agli sportelli per conto terzi. Bollette, cartelle di Equitalia, non importa quale sia la pratica da risolvere: il codista accetta tutto per evitare a chi paga le lungaggini della burocrazia italiana. E al professionista delle code agli sportelli bastano 10 euro all ora. Non è un lavoretto in nero e in barba al fisco, ma è una vera e propria professione regolata da un contratto nazionale, retribuita ad ore dai clienti, che dopo il pagamento ricevono uno scontrino fiscale. L idea è venuta a Giovanni Cafaro, un giovane originario di Salerno; da anni vive a Milano dove lavorava, ma improvvisamente si ritrova senza lavoro. Dopo mesi occupati a scrivere lettere e a fare colloqui, a trascorrere ore ed ore nell anticamera di aziende ed imprese senza successo, gli viene una brillante idea: e se qualcuno prendesse le code per gli altri? per chi non ha tempo o voglia di farle? Potrebbe essere un lavoro a tempo pieno, quotidiano e regolarmente retribuito. Crea un volantino, dal titolo: La tua coda allo sportello? Da oggi la prendo io! Lo fa stampare in 5000 copie e inizia a distribuirlo personalmente ai passanti nelle zone centrali di Milano. Dopo pochi giorni le prime telefonate, i primi contatti e così nasce la professione codista. Cafaro può a tutti gli onori vantarsi di essere il primo codista ufficiale in Italia. E non è tutto! Ha deciso di diffondere le sue conoscenze 27

28 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 organizzando corsi per aspiranti professionisti delle code. Oggi come oggi si contano in Italia ben 500 codisti distribuiti tra 54 città italiane. Calcolando un trenta ore alla settimana di lavoro si può arrivare a guadagnare tra i 1200 e i 1500 euro al mese: dipende naturalmente dall efficienza locale, per cui a Napoli c è di sicuro più lavoro che a Milano... Insomma per citare una codista di Galliate nel Novarese: Le code per fortuna in Italia non mancano mai e una volta tanto l odiata e vituperata burocrazia si è trasformata nella mia migliore alleata perché sempre più persone non hanno il tempo o la voglia di fare la fila agli sportelli e si affidano a me che ho fatto di banche, uffici postali e agenzie delle Entrate il mio pane quotidiano. Marisa Jansen-Miglioli adressen leden Het blijkt maar al te vaak dat de adressen van de leden zijn gewijzigd, zonder dat de secretaris hiervan op de hoogte is. Dit lijkt niet zo belangrijk, maar hierdoor bent u niet meer bereikbaar voor de nieuwsbrief en mededelingen omtrent cursussen of activiteiten. Ook kunt u niet meer inloggen bij onze website. We verzoeken u dan ook vriendelijk om uw juiste adres door te geven aan de secretaris van de vereniging, Lex Plompen (segretario@dante-alighieri.nl). 28

29 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Via Appia Ook wel genoemd de Koningin der Wegen, waarlangs sinds de tweede eeuw voor Christus reizigers zonder onderbreking de bijna 550 kilometer van Rome naar Brindisi kunnen afleggen. Eerst waren dat alleen soldaten, later ook officiële delegaties en heel veel handelaren, pelgrims en toeristen. Maar er bestaat slechts één reisverslag, van de hand van de dichter Horatius, die een satirisch beeld schetst van deze route: herbergen, kaarten en mijlstenen passeren de revue maar ook beroemde schrijvers en schilders die de Via Appia hebben belopen. Auteur en Romedeskundige Fik Meijer volgt hun spoor en vertelt daarnaast over het levenseinde van Cicero, de moord op de volkstribuun Clodius en de slachting onder de volgelingen van Spartacus. Fik Meijer, Via Appia, uitg. Atheneum Nederlanders in Rome Dit boek is een verrassende wandeling langs plekken in Rome met een Nederlandse geschiedenis. Langs de antieke ruïnes die Nederlandse kunstenaars en dichters inspireerden, langs kerken en kroegen waar ze hun toevlucht zochten; in de voetspoeren van een Nederlandse prinses die met haar minnaar naar Rome vluchtte,van een ingenieur uit Amsterdam die de loop van de Tiber wilde verleggen, van een Brabantse priester op audiënte bij Mussolini, en met Couperus uitkijken over de koepels van de stad. Een mooie aanvulling op de vele reisgidsen over de Eeuwige Stad. Arthur Weststeijn, Nederlanders in Rome, Prometheus 29

30 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 Donkere wolken boven Rome In 180 na Christus overlijdt de Romeinse keizer en filosoof Marcus Aurelius. Na zijn dood gaat het snel bergafwaarts met het Romeinse rijk. Zeventien keizers volgen elkaar op in krap zestig jaar tijd, onder wie Caracalla, Heliogabalus, soldatenkeizers, een gladiator... Het rijk wankelt. Deze turbulente tijd werd vastgelegd door de Griekstalige ambtenaar Herodianus, als ooggetuige van de bizarre gebeurtenissen van zijn tijd. Zijn geschriften zijn in een herziene vertaling uitgebracht onder bovengenoemde titel. Herodianus, Donkere wolken boven Rome, Atheneum Carissimo figlio, Het oorlogsverhaal van een Haagse Italiaan De geplande lezing van november kon niet doorgaan, maar in plaats daarvan werden we geboeid door Paolo Giuseppin, die ons aan de hand van zijn boek meenam naar de wereld van de Italiaanse immigranten in Nederland. Paolo s vader Enrico kwam op 8-jarige leeftijd met zijn ouders, zusje en broertje naar Den Haag. Hij past zich goed aan en kan goed leren. Maar als de oorlog uitbreekt wordt hij, als Italiaan, opgeroepen voor de militaire dienst. Hij vertrekt eerst naar Italië, later wordt hij aan het front in Rusland ingezet. Enkele van zijn vrienden overleven het niet en ook Enrico zelf ontsnapt enige malen aan de dood. In het boek lezen we over deze oorlogservaring en over de gevoelens van Enrico en zijn vader die met elkaar in contact proberen te blijven door middel van brieven. Carissimo figlio (Liefste zoon), zo beginnen de brieven van vader Luigi aan Enrico. Deze aanhef vond de schrijver van het boek moeilijk te vertalen zonder te sentimenteel te klinken: hij gebruikte hem onvertaald als titel van dit boek. Naast de brieven maakte de schrijver ook gebruik van de verhalen die hij zich herinnert en van gevonden aantekeningen van zijn vader. Paolo Giuseppin : Carissimo figlio, Het oorlogsverhaal van een Haagse Italiaan 30

31 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Tentoonstelling. Pompeii, the Immortal City Te Brussel tot en met 15 april 2018 Deze tentoonstelling in de beurs van Brussel dompelt de bezoeker onder in het hart van het drama en de ruïnes van de antieke stad Pompeï. Via machinemodellen en 3D-reconstructies beleeft de bezoeker de verwoesting van de stad en komt hij in contact met de bewoners uit die tijd, die verstard zijn in de assen van de vulkaan. Meer dan honderd archeologische stukken uit Pompeï, waaronder heel wat objecten die voor het eerst tentoongesteld worden, onthullen de wetenschappelijke kennis van de Romeinen en hun technische vaardigheden op het moment van de uitbarsting van de Vesuvius in 79 na Christus. Meer info: Venetiaans Carnaval in het Concertgebouw Amsterdam Stravinsky en Mozart koesterden een voorliefde voor de Commedia dell Arte en het Venetiaanse carnaval. Ook het strijkorkest Ciconia Consort is gefascineerd door dit theaterfeest met tijdloze karakters en vertaalt het naar muziek. In de kleine zaal laat contrabassist Rick Stotijn alle mogelijke Italiaanse acrobatiek horen. Violiste Emmy Storms brengt een uitvoering ten gehore van Giovanni Bottesini, die in de negentiende eeuw bekend stond als virtuoos op de contrabas. 27 januari, Concertgebouw Amsterdam. 31

32 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 Kale Kerst in Rome Het heeft de gemeente bijna euro gekost om hem daar te krijgen, maar de boom in Rome verliest vóór de Kerst al zijn naalden. Hij wordt door de Romeinen dan ook Spelacchio genoemd, wat je zou kunnen vertalen met de onthaarde, of in dit geval de naaldloze. De vrouwelijke burgemeester van Rome, Virginia Raggi, is natuurlijk het mikpunt van kritiek. Is ze niet eens in staat om een goede kerstboom uit te kiezen? Die op het Sint-Pietersplein, uitgekozen door het Vaticaan, is een stuk mooier! Er worden ook grappen over de boom gemaakt. Zo spreekt men, gezien de naam van het plein waar de boom staat, over de boom als De dood in Venetië, naar het gelijknamige boek van Thomas Mann, verfilmd door Luchino Visconti. De kritiek op de kale kerstboom is zo wijdverbreid, dat sommige mensen sympathie voor hem krijgen. Zo is er spontaan een actie #jesuisspelacchio ontstaan, die een behoorlijk grote aanhang heeft. Ondertussen zijn er versieringen aangebracht, die de kale boom toch wat meer aanzien moeten geven! Uit: De Telegraaf 16 december Meer op: Film: Il colore nascosto delle cose De succesvolle reclameman Teo, prototype van de Italiaanse macho, heeft twee vriendinnen maar wil zich ondanks zijn 40 jaar nog lang niet binden. Als hij de blinde therapeute Emma ontmoet, valt hij ook voor haar. Zij zal hem de ogen openen over zijn levenswijze! Goed geacteerd, luchtig romantisch drama van regisseur Silvio Soldini, die eerder Pane e Tulipani en Cosa voglio di più op zijn naam schreef. O.a. in Pathé Buitenhof, Den Haag; tot wanneer niet bekend 32

33 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Film: A Ciambra De Italiaanse Oscarinzending van 2017, bekroond met verschillende internationale prijzen. Regisseur Jonas Carpignano, die eerder de opnames voor Mediterranea (2015) maakte in Calabrië, keert terug naar deze streek voor zijn nieuwe film. Vier generaties van de Roma zij spelen zichzelf wonen opeengepakt in een bouwvallig huis en leven van kleine criminaliteit, hetgeen de plaatselijke maffia niet altijd welgevallig is. De jonge Pio, 14 jaar, wordt na het verdwijnen van zijn vader en zijn oudere broer verantwoordelijk voor het inkomen van de familie. Hoe gaat hij zich staande houden? Vanaf 4 januari in o.a. het Haagse filmhuis Little Italy Event 2 t/m 4 februari 2018 In het eerste weekend van februari vindt in de Westergasfabriek in Amsterdam de derde editie plaats van Little Italy. Van wijnworkshops tot design, van proeverijen tot live muziek, van bijzondere huizen tot reizen per klassieke cabrio of originele Vespa, alles staat in het teken van Italiaans genieten. Voor meer info: Italië Evenement 1,2 &3 juni Het duurt nog even maar ook de data van het Italië Evenement zijn al bekend: 1, 2 en 3 juni Het evenement zal net als in de voorgaande jaren plaatsvinden in de parken en tuinen van Kasteel de Haar in Haarzuilens. Kasteel de Haar is het meest luxueuze kasteel van Nederland. Sinds 2004 is Kasteel de Haar al het toneel van het Italië Evenement. 33

34 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 MOSTRE IN ITALIA: 34 Arcimboldo Fino all 11 febbraio a Palazzo Barberini a Roma, l occasione unica di vedere esposti alcuni grandi capolavori autografi di Giuseppe Arcimboldi, conosciuto col nome di Arcimboldo. In mostra i suoi capolavori più noti dalle Stagioni agli Elementi, dal Bibliotecario al Giurista, da Priapo al Cuoco i ritratti, i suoi preziosissimi disegni acquarellati di giostre e fontane, e una serie di oggetti delle famose Wunderkammer imperiali e delle botteghe numismatiche. Roma, Palazzo Barberini fino all 11 febbraio 2018 L Eterno e il tempo tra Michelangelo e Caravaggio Un percorso espositivo che utilizza la Chiesa conventuale di San Giacomo Apostolo a Forlì come sede espositiva. Questa mostra documenta quello che è stato uno dei momenti più affascinanti della storia occidentale. Gli anni tra il Sacco di Roma (1527) e la morte di Caravaggio (1610), tra l avvio della Riforma protestante (1517) e il Concilio di Trento ( ), tra il Giudizio universale di Michelangelo (1541) e il Sidereus Nuncius di Galileo (1610) rappresentano l avvio della nostra modernità. Tra l ultimo Michelangelo e Caravaggio, passando attraverso Raffaello, Lotto, Correggio, Vasari, Parmigianino, El Greco, Veronese, Tiziano, ed altri. Forlì, Musei San Domenico, dal 10 febbraio al 17 giugno 2018 Raffaello e l eco del mito A Bergamo, all Accademia Carrara, un esposizione che approfondisce le opere e il mito cresciuto attorno a Raffaello, il genio d Urbino, che ha affascinato artisti fino ad oggi. È un punto di riferimento oppure un oggetto di polemica, come dimostrano alcune opere in mostra di Picasso, De Chirico o Giulio Paolini. L esposizione è la prima delle celebrazioni per il quinto centenario della sua morte e raccoglie prestiti provenienti dagli Uffizi all Hermitage di San Pietroburgo, dall Academia di Venezia al Metropolitan di New York. Bergamo, Accademia Carrara, dal 27 gennaio al 6 maggio 2018.

35 Inverno 2017 Il Bollettino, 153 Da Giotto a De Chirico: I Tesori Nascosti La nuova esposizione nel Museo Civico del Castello Ursino a Catania racconta lo svolgimento della storia dell arte italiana dal Medioevo al Novecento. In un arco temporale di oltre sette secoli, si darà conto dell evoluzione degli stili, correnti e snodi fondamentali attraverso una selezione di oltre cento opere di proprietà private o bancarie con l obiettivo di valorizzare un patrimonio artistico nascosto, perché non esposto nei musei pubblici, e viene dunque come estensione naturale della straordinaria mostra Il Tesoro d Italia all Esposizione Universale di Milano del Catania, Museo civico Castello Ursino, fino al 20 maggio 2018 La pizza napoletana patrimonio Unesco: premiata l arte del pizzaiuolo Fare il pizzaiuolo è un arte e ora questo antico mestiere è riconosciuto patrimonio dell umanità. Il via libera è arrivato nella notte dal consiglio dell'unesco. Ed è stato voto unanime del Comitato di governo dell Unesco per l unica candidatura italiana. Congratulazioni Italia, ha twittato l Unesco annunciando l'inserimento dell arte del pizzaiuolo napoletano nella rappresentativa lista dei patrimoni culturali intangibili dell umanità. Il forno storico del '700 dove fu infornata la prima pizza al mondo! Per l Unesco, si legge nella decisione finale, il know-how culinario legato alla produzione della pizza, che comprende gesti, canzoni, espressioni visuali, gergo locale, capacità di maneggiare l impasto della pizza, esibirsi e condividere è un indiscutibile patrimonio culturale. 7 dicembre 2017 ndr: Notate le parole inglesi utilizzate in questo testo (twittato e know-how)! 35

36 Il Bollettino, 153 Inverno 2017 Bestuur van Dante Leiden-Den Haag Voorzitter: Jan Spoelstra, Tel Secretaris: Lex Plompen Pompstationweg 7, 2597 JT Den Haag Penningmeester (tevens vice-voorzitter): Léon van Raaij Brugsestraat 8, 2587 XS Den Haag Tel IBAN NL58INGB , t.n.v. Dante Alighieri te Den Haag Cursusorganisator: Jan Spoelstra Frankenslag 307, 2582 HM Den Haag Tel: Lezingen: Anneke Sewandono Tel: Beurzen: Ad Spliet (Bestuursondersteuning) Tel: Redactie: Coralie van Nes De vereniging Dante Alighieri De vereniging heeft ten doel het bevorderen van de kennis van de Italiaanse taal en cultuur. (Statuten, art. 2.1) De vereniging is genoemd naar Italië s beroemde dichter, filosoof en politicus, die leefde van 1265 tot De vereniging werd in 1889 opgericht en heeft Rome als hoofdzetel. Oorspronkelijk was de Società Dante Alighieri bedoeld om bij de Italianen in het buitenland de kennis van de Italiaanse taal en cultuur levend te houden. Later kwam daar een tweede doelstelling bij, namelijk het verbreiden van de Italiaanse taal en cultuur voor niet-italianen. De vereniging heeft zich over de hele wereld vertakt. In Nederland bestaan zeventien afdelingen (comitati). Het comitato Leiden-Den Haag is in 1979 ontstaan uit een fusie van de afdeling Leiden, opgericht in 1916, en die van Den Haag, het oudste comitato van Nederland opgericht in De vereniging organiseert maandelijkse lezingen zowel in het Italiaans als in het Nederlands. Daarnaast worden taalcursussen Italiaans op verschillende niveaus en ook cursussen over literatuur, kunstgeschiedenis en muziek aangeboden. Het blad van de vereniging, Il Bollettino, houdt de leden van alle activiteiten op de hoogte. 36