NYENRODE executive pensions program

Transcriptie

1 NYENRODE executive pensions program

2 inhoudsopgave 3 Voorwoord 4 Executive Pensions Program 6 Overzicht 9 Het programma 10 Specifiek 12 Investering en locatie 13 Toelichting per module 19 Lijst met deelnemende organisaties 19 Docenten en sprekers 2 Nyenrode Executive Pensions Program

3 voorwoord Pensioenfondsen halen dagelijks de media. Bijna iedere Nederlander is betrokkene. Met nieuwe regelgeving en verscherpt toezicht wordt geprobeerd om een nieuw, meer solide, pensioenstelsel vorm te geven. Ondertussen gaat het normale pensioenbedrijf gewoon door en wordt van het bestuur, de raad van toezicht en het management daadkracht verwacht in een economisch klimaat waarin de reële rendementen zwaar onder druk zijn gekomen. En dat in een fase waarin de vergrijzing duidelijk merkbaar wordt en veel pensioenfondsen in de nabije toekomst meer pensioenen gaan uitbetalen dan zij premies zullen innen. Zonder te willen pretenderen dat wij de oplossing voor alle genoemde problemen in huis hebben, durven wij te stellen dat Nyenrode Business Universiteit eigenlijk al vanaf het moment dat de eerste voorzichtige signalen van een dreigende pensioenproblematiek zich aandienden, het nodig vond het moeilijk begaanbare terrein te verkennen. En dat niet alleen omdat Nyenrode Business Universiteit (NBU) in de academische wereld een unieke positie inneemt door zijn traditionele focus op het bedrijfsleven. Als academisch instituut heeft de NBU een uitgebalanceerde combinatie gevonden om theorie en praktijk die aandacht te geven die zij behoren te krijgen. Zo hebben wij in samenwerking met topexperts uit de pensioensector een uniek, exclusief en op maat gesneden programma ontwikkeld: het Nyenrode Executive Pensions Program. Het programma wordt sinds 2007, toen het voor het eerst in Nederland van start ging, zeer hoog gewaardeerd en wordt sindsdien voor elk jaar geactualiseerd en geoptimaliseerd. Wij vertalen academische kennis in praktische toepasbaarheid door onze H3-aanpak ( Hoofd-Hart-Handen ). Dat betekent analyse van praktijkgevallen, afwisselende leeren werkvormen, geen (schijn)kennis voorkauwen of reeds bekende informatie nog eens voorlezen of doorgeven, maar deelnemers zelf naar oplossingen laten zoeken en (schijn) waarheden toetsen aan het gezonde verstand. Het gaat er immers om kritisch naar ideeën en visies te kijken. En is een academische instelling niet per definitie een kritische instelling? Topexperts, gerenommeerde hoogleraren en praktijkdeskundigen begeleiden de programmadeelnemer op die zoektocht naar maatoplossingen voor de korte en lange(re) termijn. Speciaal voor het programma ontwikkelde simulaties ondersteunen het ingenieuze proces van probleembenadering en ideeëntoetsing. Het programma heeft het predicaat Registeropleiding BDP en succesvolle afronding van dit programma levert in combinatie met het schrijven van een essay de titel Executive Pensions Professional op (EPP). Ook is het een uitstekende opstap naar de modulaire Nyenrode MBA-opleiding, waarvoor u na het volgen van dit programma vrijstellingen kunt krijgen. Als uw interesse gewekt is dan nodigen wij u van harte uit u in te schrijven voor dit bijzondere programma. Wie nog in dubio verkeert, late zich overtuigen door de deelnemers van vorige jaargangen. Roy Kramer Ellen Stevers (Programmadirecteur) (Programmamanager) Nyenrode Executive Pensions Program 3

4 executive pensions program Ontwikkelingen in de sector De Nederlandse pensioenfondsen en het Nederlandse systeem van solidariteit en collectieve zorgplicht hebben een unieke positie in de wereld. Nederland wordt al jaren internationaal geroemd om haar pensioenstelsel en kent de grootste pensioeninstellingen ter wereld. De pensioensector is momenteel echter meer in beweging dan ooit en wordt geconfronteerd met vele nieuwe uitdagingen. Wet- en regelgeving volgen elkaar in snel tempo op, vermogensbeheer wordt met de dag complexer en ongewisser en de toekomst van de pensioensector en het pensioenstelsel staat ter discussie. Niet alleen de invloed van de Europese regelgeving wordt steeds manifester, maar ook veranderde maatschappelijke, politieke en sociale opvattingen en bemoeienis dragen bij aan de turbulentie in de sector. Daar komt nog bij dat het vertrouwen in de sector sterk is afgenomen en de deskundigheidseisen aan bestuurders steeds stringenter worden. Of het nieuwe pensioencontract een einde kan maken aan de vele discussies is de vraag. Toezichthouders, overheid en vooral deelnemers eisen heldere pensioencommunicatie. De markt vraagt om steeds meer transparantie. Media en politici plaatsen vraagtekens bij het beleggingsbeleid en de bestendigheid van de pensioensector. DNB en de AFM hebben al aangegeven het aantal pensioenfondsen te willen terugdringen. Tel daar de economische crisis, onzekere toekomstige scenario s, de discussies over professioneel bestuur, generatieproblematiek, duurzaam beleggen, marktwerking, pension fund governance, deskundigheid en kwaliteit van bestuurders, risk management, afbrokkelende solidariteit, vergrijzing, het nieuwe pensioenakkoord en maatschappelijke onrust en vertrouwenscrisis bij op, dan is het duidelijk dat er enorm veel op de pensioensector en bestuurders afkomt. Professionalisering en opleidingseisen van de sector Al deze ontwikkelingen eisen een steeds verdere professionalisering van de pensioensector. Er worden steeds hogere eisen gesteld aan de bestuurder, directeur, operationeel manager, staflid, lid van de deelnemersraad of adviseur. Volgens de DNB bedraagt het pensioenvermogen anno 2013 circa miljard euro. De competenties en capaciteiten van deze personen en andere leidinggevenden om adequaat op al deze veranderingen in te spelen, bepalen in hoge mate het succes van de sector en het pensioenfonds. De omgeving verwacht dat bestuurders en managers daar richting aan geven en de juiste beslissingen nemen. Continuïteit en gewenste toekomst staan dan ook hoog op de agenda. Sommigen verwachten dat er in de (Europese) sector een geheel nieuwe marktordening zal ontstaan en dat dit sneller zal gaan dan verwacht. Al met al is het duidelijk dat er op het gebied van deskundigheid toenemende eisen gesteld worden. DNB onderkent een zevental deskundigheidsgebieden: 1. het besturen van een organisatie 2. relevante wet- en regelgeving 3. pensioenregelingen en pensioensoorten 4. financieel technische, beleggings technische en actuariële aspecten 5. administratieve organisatie en interne controle 6. uitbesteden van werkzaamheden 7. communicatie Wie aan de gestelde eindtermen voldoet, mag zich met recht en reden ter zake deskundige noemen. Maar even duidelijk is, dat de exploratie van al die gebieden tijd en inspanning kost. Het Executive Pension Program (EPP) helpt die doelmatig in te zetten: met een uitgewogen investering van schaarse tijd en middelen een zo hoog mogelijk (kennis- en ervarings)rendement behalen. 4 Nyenrode Executive Pensions Program

5 Bewezen en unieke exclusieve opleiding Als gezegd, het Nyenrode Executive Pensions Program biedt al sinds 2007 een uitgebalanceerd en vooral actueel curriculum, dat in nauw overleg met vakdeskundigen wordt samengesteld en permanent wordt geactualiseerd. Natuurlijk, er wordt hoogwaardige en geactualiseerde kennis en ervaring overgedragen. Maar er is meer: het Nyenrode Executive Pensions Program biedt ook de zeer gewaardeerde gelegenheid om te reflecteren en ervaringen uit te wisselen en nieuwe ideeën op te doen. Kennisoverdracht mag nooit eenrichtingsverkeer zijn. Traditioneel technische onderwerpen worden met andere en vaak onvermoede vakgebieden en onderwerpen geïntegreerd, zoals strategie, verandertrajecten, scenarioanalyses, simulaties, ethiek, soft controls, integraal risicomanagement, communicatie, politiek, besturen, besluitvorming, (voorbeeld)gedrag en stijlen van leidinggeven. En dat alles toegespitst op het eigen functioneren. De mens is immers de maat der dingen. En zijn we niet allen de maat van ons functioneren? Nyenrode Executive Pensions Program 5

6 overzicht Profiel deelnemers Het programma richt zich op bedrijfstakpensioenfondsen, ondernemingspensioenfondsen, beroepspensioenfondsen en (hun) uitvoeringsorganisaties en is speciaal ontwikkeld voor diegenen die in de dagelijkse praktijk met het besturen of operationeel managen van een pensioenfonds of uitvoeringsorganisatie bezig zijn en die verder willen investeren in een brede verdieping en ontwikkeling van hun kennis, inzichten en vaardigheden. Van de deelnemers wordt verwacht dat zij een academisch werk- en denkniveau hebben. Groepssamenstelling en persoonlijke intake U maakt deel uit van een groep van 20 deelnemers. Om te bepalen of de groep bij u past en u bij de groep en om te bepalen of uw wensen, verwachtingen en leerdoelen aansluiten bij die van het programma en de groep, behoort een (al dan niet telefonisch) intakegesprek tot de aanmeldingsprocedure. Didactisch concept vandaag leren, morgen toepassen Ondanks dat het een sterk academisch programma is, is het adagium vandaag leren, morgen toepassen van toepassing op het programma. Hoogwaardige theorie wordt direct getoetst aan de in de praktijk bestaande inzichten, waarbij de deelnemer geacht wordt zijn kennis en inzicht productief en creatief te gebruiken. Een duidelijke academische basis, visievorming en conceptuele kaders, maar tegelijkertijd aansluiting op actuele ontwikkelingen en inzichten, veel voorbeelden, simulaties, workshops, casussen en vooral veel interactie. Kennis en vaardigheden waarmee u in de praktijk direct aan de slag kunt (ervaringsgericht leren). Onze ervaring leert dat juist deze opzet en multidisciplinaire samenstelling belangrijke succesfactoren zijn. Het workshop-karakter nodigt de deelnemers uit ervaringen te delen en op onbevangen wijze ideeën, (schijn)zekerheden en twijfels te analyseren en door te spreken. Van de deelnemers wordt in beginsel geen voorbereiding verwacht: zij hebben hun ervaring immers al in huis. En gaan met nóg meer ervaringen weer naar huis. Simulaties Uniek is de specifiek voor het EPP ontwikkelde Pension Simulation software. Nieuwe richtlijnen zijn nog niet ingevoerd of ze worden al weer geamendeerd door de Nederlandse of Brusselse politiek. Nieuwe rendementsstudies, risicobeheersings- en ALM-modellen bieden houvast voor de lange termijn, maar het is bekend dat een pensioenfonds nu vooral aan veel en vooral grillige middellangetermijnkrachten onderworpen is: zich voortdurend wijzigende economische ontwikkelingen, onverwachte marktfluctuaties, een immer wispelturige politiek ( waan van de dag ), veeleisende toezichthouders en ongeduldige en soms weinig begripvolle belangengroeperingen. De dagelijkse praktijk is er vaak een van besturen resultaat meten en bijsturen. Een groot beroep wordt gedaan op visie, rust, creativiteit en improvisatievermogen. Op basis van twee belangrijke principes praktijknabootsing en praktische toepassing heeft Nyenrode samen met Oxyor de Pensioen Simulator geïntroduceerd. Oefenen met het besturen van een pensioenfonds in een gesimuleerde omgeving biedt ons de mogelijkheid ervaring op te doen zonder averij op te lopen. Zoals scheepsbouwers een model testen om tijdig aanpassingen te kunnen aanbrengen, zo kunnen pensioenfondsbestuurders via modellen en scenario s testen wat er mogelijk en onmogelijk is in de Nederlandse praktijk. 6 Nyenrode Executive Pensions Program

7 met topexperts uit de praktijk. Alle onderdelen van het programma komen tijdens deze casus aan bod en de uitwerking van de deelnemers wordt gepresenteerd aan de groep en het bestuur van het desbetreffende pensioenfonds. De nadruk ligt op het ontwerp en de uitvoering van risicomanagement in de praktijk. Ook ontwikkelen de deelnemers een specifiek risicomanagement-dashboard en stellen wij best practices beschikbaar. De praktijkcasus wordt (ook buiten het programma) mede ontwikkeld door topexperts uit de praktijk, waardoor deze in topconditie wordt gehouden. Als theoretisch fundament gebruiken wij het stappenplan Proactief en integraal risicomanagement dat we onlangs hebben gepresenteerd. In de Pensioen Manager zit u aan de knoppen. U begint met het vastleggen van de doelstellingen en ambities met betrekking tot het pensioen-, indexatie-, premiebeleid en de dekkingsgraad. U neemt besluiten op alle gebieden van het pensioenbeheer. Ondertussen krijgt u regelmatig nieuwe financiële informatie over uw fonds: balans, staat van baten en lasten, kasstromen, dekkingsgraden, politieke ontwikkelingen (wetgeving), sociale ontwikkelingen (demografische en actuariële gegevens, CPB-prognoses en dergelijke). Geanimeerde animatie? Geenszins. Eerder een war game met onbekende uitkomst. U ervaart wat de gevolgen zijn van de genomen of juist niet genomen beslissingen over een periode van circa tien jaar. Rode-draad praktijkcasus Gedurende het programma krijgen de deelnemers de gelegenheid kennis, vaardigheden en visies in de praktijk te toetsen. Een bestaand, maar anoniem gehouden pensioenfonds, dat volgens ons de zaken goed op orde heeft, heeft zich bereid verklaard gedurende meerdere dagdelen zijn praktijk als rodedraadcasus aan te bieden. Het fonds legt zich tijdens deze modules als het ware in alle transparantie op de snijtafel. Gastdocenten van het fonds doceren dit programmaonderdeel samen Essay Het absolute hoogtepunt is het essay dat met bijdragen van andere deelnemers wordt opgenomen in de Nyenrode Pensioen-essaybundel. Daarvan zijn inmiddels reeds vijf delen verschenen. En enthousiast onthaald, omdat velen zich herkennen in de beschouwingen. 1 Ook hier een uniek concept. Alleen of in samenwerking met een andere deelnemer zet u zich aan het schrijven van een beschouwing over een aspect van de pensioenproblematiek. Ongehinderd, in alle rust en geheel à titre personnel kunt u uw visie en ideeën (aanbevelingen) gestalte geven. Ook hier laten wij u niet in de steek. U krijgt deskundige begeleiding en instructies aangaande de grondregels om argumenten voor uw mening (stelling) op te bouwen en tegenargumenten te weerleggen. Zoals ook uw eerste concept vakkundig wordt gereviseerd. Schrijvers met geen of weinig ervaring op dit gebied krijgen zo de gelegenheid om zich op een groot podium te laten horen voor een breder publiek. Voordat het schrijfproces wordt ingezet, verdedigt u uw concept inhoudelijk ten overstaan van een aantal docenten en de groep. Zo kunt u niet alleen uw verse kennis en ervaring etaleren, maar kunt u ook uw concept bijslijpen op grond van de reflectie met de andere deelnemers. 1 Geïnteresseerden kunnen deze bundels via ons secretariaat bestellen. Nyenrode Executive Pensions Program 7

8 8 Nyenrode Executive Pensions Program

9 het programma Het programma bestaat uit tien modules van twee dagen. Elk dagdeel bestaat uit een module van circa drie uur, onderbroken door een pauze. We beginnen met twee middagsessies en één avondsessie en vervolgen de volgende dag met de overige twee modules: ochtend en middag. Het volledige programma heeft een looptijd van ongeveer tien maanden. Modules in het programma 1. ALM: Methoden, Reflectie en Simulatie 2. Compliance, Ethiek & Integriteit 3. Pension Fund Governance 4. Actuariële aspecten en FTK 5. Pensioencommunicatie 6. Strategie, Leiderschap, Management & Pensioenfondsen 7. IFRS en Pensioenfondsen 8. Strategisch Beleggingsbeleid 9. Economische scenario s en internationale schuldenproblematiek 10. Fiduciair Beheer & Beheer van Renterisico s 11. Pensioenfonds & Vermogensbeheer 12. Pensioenfondsen, politiek en fiscaliteit 13. Pensioenen in Europees perspectief 14. Beleggen, Herverzekeren & Risicomanagement 15. Pensioenfondssimulatie 16. Uitbesteding en nieuwe vormen (PPI, API) 17. Herstructurering Nederlandse Pensioensector 18. Understanding Financial Markets & Financial Products 19. Ontwikkelingen (Europees) toezicht 20. Risicomanagement 21. Afsluitende praktijkcasus 22. Essay Accreditatie Wij houden nadrukkelijk rekening met de (veranderende) deskundigheids- en geschiktheidseisen die DNB en de AFM hebben geformuleerd. Na afronding van het programma voldoet u aan de gestelde eisen. Het programma is in nauw overleg met de sector tot stand gekomen en geeft invulling aan de eindtermen waaraan u als bestuurder moet voldoen. Docenten en sprekers De kwaliteit van de modules wordt gegarandeerd door vooraanstaande praktijkprofessionals en gerenommeerde hoogleraren, zowel van Nyenrode als van andere academische instellingen, zowel uit de pensioen- en toezichtwereld als uit de financiële wereld en de politiek. Daarnaast leveren ook vooraanstaande nationale en internationale gastsprekers hun waardevolle bijdragen. Een opsomming van een aantal sprekers en docenten die aan dit programma verbonden zijn vindt u achterin de brochure. En afhankelijk van de actualiteit vooraanstaande gastsprekers, vooraanstaande nationale en internationale pensioen-professionals, gastcolleges van enkele vooraanstaande hoogleraren. Nyenrode Executive Pensions Program 9

10 specifiek Het programma is opgezet rondom een aantal themaclusters, zoals het besturen van een pensioenfonds in een sterk veranderende omgeving, strategie en leiderschap, asset liability management, risicomanagement, het beleggingsproces, beleggingsstrategieën en -categorieën, duurzaam beleggen, organisatie- en strategieontwikkeling, financiële beoordelingstechnieken, interne beheersing, communicatie, resultaatmeting en -bewaking, regelnaleving ( compliance ), pensioenregelingen, actuariële aspecten, fiduciair management, fiscale aspecten en ontwikkelingen, corporate en pension fund governance, externe verslaggeving, toezicht door de AFM en DNB, Europese wet- en regelgeving, administratieve organisatie, uitbesteding en uiteraard wat op dat moment actueel is. Tijdens elk dagdeel is meer dan genoeg ruimte gereserveerd om een situatie, casus of eventuele adviesvraag uit de eigen praktijk in te brengen. Door de gekozen leervorm, veelal sterk interactieve workshops, krijgt u concreet toepasbare kennis aangereikt. De onderwerpen die tijdens de modules aan bod komen, worden geplaatst in relatie tot de omgeving en het krachtenveld waarin de sector en uw organisatie zich bevinden: toezichthouders, politiek, maatschappij, DNB, Europa, adviseurs, uitvoeringsorganisaties en dergelijke. Zo wordt in de module Scenarioplanning en & Strategische ontwikkeling pensioenmarkt onder meer de toekomst van de pensioensector concreet uitgewerkt. Niet alleen recente ontwikkelingen, zoals samenwerking van pensioenfondsen en het pensioenakkoord, maar zeker ook de pensioensector in Europees perspectief komen aan de orde (IORP en mogelijke invoering van Solvency II). Deelnemers maken een concrete vertaalslag naar kansen en bedreigingen voor hun eigen organisatie. Daar hoort mogelijk een meer markgerichte benadering bij, waarbij (voldoende) volume en schaalgrootte wellicht een steeds belangrijkere rol gaan spelen. Ook gaan we in op nieuwe pensioenproducten, vermogensopbouw door de deelnemers, integratie van pensioen, zorg, wonen en werk, de PPI, de API en mogelijke andere nieuwe aanbieders en toetreders in de pensioenmarkt. Genoemde ontwikkelingen laten de noodzaak zien dat professionals met een brede visie, die analytisch kunnen denken, hier moeten beslissen en handelen. Uw bekwaamheid als (verander)manager of bestuurder speelt een belangrijke rol in het slagen daarvan. In de modules Pension Fund Governance en Leiderschap en Strategie komt dit in een aantal interactieve workshops aan de orde. In deze module stelt u onder andere een diagnose van uw huidige organisatie en haar omgeving en maakt u op diverse terreinen een concrete schets van de wenselijke situatie voor de korte, de middellange en lange termijn. Wij staan nadrukkelijk stil bij de vraag hoe deskundig of professioneel bestuurders moeten zijn en wat een goede bestuurder of een goed bestuur is. Wij vergelijken diverse besturingsmodellen en staan stil bij internationale ontwikkelingen, het zogeheten in control statement en de verschillen tussen een one- & two tier board. Vermogensbeheer wordt er niet eenvoudiger op. Vandaar dat wij met het programma niet alleen ingaan op de strategische keuzes, maar ook op de uitvoering van het beleggings- en risicobeleid in de organisatie: actief of passief beleggen? En wat betekent dit voor het toezicht door het pensioenfonds, de performance, de verslaggeving en zeker ook voor de wijze waarop managers worden geselecteerd. Met de internationale regels voor verslaggeving aangaande pensioenen komt uiteraard ook IAS 19 uitgebreid aan bod in relatie tot de bedrijfstakpensioenfondsen en de Nederlandse verslaggevingsregels. De verschillen met de Nederlandse verslaggevingsregels (RJ) en de verschillen tussen ondernemings- en bedrijfstakpensioenfondsen, alsmede tussen defined benefit en defined contribution worden aan de hand van casuïstiek duidelijk behandeld. Vanzelfsprekend is er alle ruimte om de eigen casuïstiek in te brengen. Met de modules ALM en Vermogensbeheer gaan we onder andere in op de wijze waarop een beleggingsstrategie bepaald en uitgevoerd kan worden. De ALM-module sluiten we af met een uitgebreide simulatie in twee dagdelen. Daarbij komen vanzelfsprekend ook de actuele zaken aan de orde, zoals: de korte- en langetermijneffecten van de kredietcri- 10 Nyenrode Executive Pensions Program

11 sis, de ontwikkeling van de marktrente, diverse markt- en liquiditeitsrisico s, het financiële toetsingskader, duurzaam beleggen, behavioral finance en de beoordeling van de sociale, ethische en milieutechnische prestaties van de entiteiten waarin het pensioenfonds belegt. In het onderdeel performance-meting besteden we aandacht aan de zogenoemde niet-financiële criteria waaraan beleggingen worden beoordeeld, zoals ESG-informatie (Environmental, Social en Governance). Pensioenfondsen worstelen echter nog wel met de vraag wanneer risicobeheer adequaat genoemd mag worden en wat daarvoor nodig is. In de module risicomanagement gaan we aan de hand van diverse best practices en de rodedraadcasus op de praktijk in. Met behulp van analyses van diverse praktijkgevallen en een aantal gerichte praktijkopdrachten gaan we in op vragen als: wat is financieel en operationeel risicomanagement? Wat is het verschil tussen risicobeleid en risicomanagement? Hoe gaan we ermee om? In hoeverre roepen risico s andere risico s op? Welke soorten risico s zijn er? Hoe werkt een risicobudget? Wat betekent uitbesteding voor het risicomanagement? Hoe kun je de monitoring inrichten? En op welke wijze kan risicomanagement worden ingezet bij de besturing van het pensioenfonds? Uiteraard komen ook de theoretische modellen (ERM, COSO, maturitymodel, FOCUS) en de aanbevelingen van onder andere de toezichthouder, de gezamenlijke koepels en de commissies-frijns en -Goudswaard aan bod. Met de simulaties ervaart u uw computerscherm als een caleidoscoop van mogelijkheden en beperkingen. Theorie is belangrijk, maar wat centraal staat is, dat u de scenario s zelf en zeer realistisch gaat ervaren. Ervaringsgericht leren is het sleutelwoord. Risicomodellen en regulering door DNB worden niet alleen besproken en geëvalueerd, maar in de simulatie ook levensecht toegepast. Wat is value at risk (VAR)? Welke rendementen zijn mogelijk in een internationale omgeving? Is rente-hedging een goed instrument om renterisico s af te dekken? Hoe komt een afgewogen strategische asset-allocatie tot stand? Hoe gaat u om met verschil in duration en beheerst u de liquiditeit van het fonds? Hoe zorgt u voor een optimale aansluiting van de portefeuille op de doelstellingen van het fonds, op de belangen van alle belanghebbende partijen? Hoe stuurt u bij en welke derivaten kunnen daarbij een rol vervullen? Voorafgaand aan de simulatie maakt u een zelftoets. Daarmee stelt u onder andere uw beleggingsstrategie, doelstellingen van het pensioenfonds en risicohouding vast. Dit vergroot de bewustwording en maakt het mogelijk optimaal maatwerk te leveren, omdat we de zelftoetsen ook gebruiken voor de groepssamenstelling. Daarnaast speelt die zelftoetsing een belangrijke rol gedurende het programma als ijkpunt voor uw beslissingen. In de module Pensioencommunicatie blikken we terug op de lessen uit het verleden en gaan we met name in op actuele vragen. Aan de hand van een concrete praktijkcasus, gepresenteerd door de bestuurders van een tweetal fondsen, behandelen we ook de toepassingsmogelijkheden van nieuwe media (twitter, facebook en dergelijke). Spreken we over deelnemers of klanten? Over financiële planning of over pensioen? Veel casuïstiek dus, waarin vragen over de verplichtstelling, betaalbaarheid, solidariteit en zekerheid van pensioenen vanuit de optiek van de deelnemer aandacht krijgen. Het onderwerp communicatie is overigens prominent geïntegreerd in de modules Compliance en Toezicht. Achterin de brochure vindt u bijlage met een uitgebreide toelichting per module. Internationale aspecten De expertise die wij hebben opgedaan via buitenlandse contacten, geeft ons programma een extra dimensie. Naast de eerder genoemde internationale accenten heeft Nyenrode in toenemende mate intensieve contacten gelegd met partijen in China en India via ons China Instituut en India instituut. Zo was Nyenrode medeorganisator van het Pension Event in Shanghai (Expo), zijn er initiatieven voor onderzoekssamenwerking met de Indian Stock Exchange en werken wij samen met gerenommeerde opleidingsinstituten op het gebied van verzekeringen en pensioenen in Chengdu en Shanghai (China). Nyenrode heeft in 2012 een intensief onderzoeksprogramma op het gebied van pensioenen in China gestart. Nyenrode Executive Pensions Program 11

12 investering en locatie Het programma wordt gevolgd op Nyenrode Business Universiteit. U overnacht in het hotel op de campus, opdat u de tijd efficiënt kunt besteden en de gelegenheid kunt benutten om uw netwerk te onderhouden en uit te breiden. De prijs voor het programma bedraagt euro (geen BTW). Dit is inclusief alle literatuur, syllabi en alle accommodatiekosten, zoals overnachtingen, ontbijt, lunches, diners en dergelijke. Aanmelding en inlichtingen: mr. Roy Kramer RA (programmadirecteur) m e r.kramer@nyenrode.nl Ellen Stevers (programmamanagement) Straatweg BG Breukelen t e e.stevers@nyenrode.nl 12 Nyenrode Executive Pensions Program

13 toelichting per module module 1. alm: methoden, reflectie en simulatie In de module ALM gaan we onder andere in op de essentie en toegevoegde waarde van ALM-studies, ALM-modellen en andere methoden om een beleggingsstrategie te bepalen. De module is sinds 2007 in nauwe samenwerking met prof. dr. Guus Boender ontwikkeld. De ALM-module sluiten we af met een uitgebreide simulatie en self assessment. Daarbij komen ook actuele zaken zoals de korte en lange termijneffecten van de kredietcrisis, de ontwikkeling van de marktrente, het analyseren van zwarte zwanen, effecten van de UFR, diverse markt- en liquiditeitsrisico s, het financiële toetsingskader, het implementeren van ALM-studies en behaviour finance aan bod. Uiteraard wordt ook de relativiteit van ALM besproken. module 2. compliance Aan de hand van de Pensioenwet en veel casuïstiek staan de deelnemers stil bij alle compliance betreffende een pensioenfonds of pensioenuitvoerder. In ruime mate wordt aandacht besteed aan het omgaan met toezichthouders, verantwoordelijkheden van bestuurders, pensioenregelingen, reglementen, ABTN, politiek en actuele casuïstiek. ethiek & integriteit Er wordt tijdens deze module zowel gekeken naar bedreigingen als naar morele problemen en dilemma s. Integriteit vereist discussie en debat. Bij de roep om deskundigheidsbevordering van bestuurders wordt in het bijzonder aandacht gevraagd voor het thema integriteit. Terecht, want zij zitten bij uitstek in een positie om bij te dragen aan het onderhouden en versterken van de integriteit van pensioenfondsen en uitvoerders. We maken onderscheid tussen de integriteit van de bestuurder en het sturen op integriteit. De deskundigheidsbevordering van bestuurders zal zich in de eerste plaats moeten richten op hun eigen integriteit. Van hun mag worden verwacht dat zij zorgvuldig, uitlegbaar en standvastig handelen. In een dilemmaworkshop onderzoeken we de betekenis van integriteit voor de bestuurders en managers binnen de pensioensector. De nadruk ligt op het bespreken van situaties uit de dagelijkse praktijk en de voorspelende waarde van integriteit voor de regelnaleving. De deelnemers krijgen praktische handvatten aangereikt om de voorbeelden op een zinvolle wijze te onderzoeken en te bespreken. Net zoals er een voortgaand verslag bestaat van de toepassingspraktijk van het recht, die systematisch wordt neergelegd in jurisprudentie, zou ook het gesprek over integriteit en alle afwegingen, keuzes en beslissingen kunnen worden opgetekend. We zouden dit moresprudentie kunnen noemen. Tijdens het programma gaan we ook op zoek naar de moresprudentie binnen de pensioensector. module 3. pension fund governance In deze module vergelijken we diverse governancemodellen in de financiële sector. We gaan daarbij in op (internationale) wet- en regelgeving en staan uitgebreid stil bij internationale ontwikkelingen: corporate social responsability; compliance; tone at the top; integriteit; boardroom dynamics; boardroom tactics; aansluiting tussen de organisatiecultuur en strategie en het functioneren van toezichthouders en bestuurders. Nyenrode Executive Pensions Program 13

14 Alle onderwerpen worden specifiek gerelateerd aan de pensioensector. Na een update van recente ontwikkelingen, theorie en praktijkvoorbeelden, volgt een vergelijking van de governance binnen de pensioensector met peers uit de financiële sector. Daarbij brengen we in kaart hoe de complexiteit van governance terug te brengen is. Aan de hand van actuele wet- en regelgeving gaan we in op nieuwe bestuursmodellen en schetsen we het one- en two tier model. module 4. actuariële aspecten en ftk In de module Actuariële aspecten en FTK werken wij met simulaties betreffende het effect van strategische beslissingen op de balans van een pensioenfonds. Uiteraard staan wij uitgebreid stil bij de financiële kaders, het FTK-2, Solvency II en de invloed daarvan op strategie, producten, balans en risicobeheer. Aan de hand van wet- en regelgeving en casuïstiek behandelen wij onder andere: de prijs van pensioenen; langlevenrisico; FTK en Pensioenakkoord; uitvoeringskosten. module 5. pensioencommunicatie In de module Pensioencommunicatie blikken wij terug op de lessen uit het verleden en gaan wij met name in op actuele vragen als: communicatie als vast onderdeel van risicomanagement; communicatie als een investering (rendement), in plaats van een kostenpost (last); identificeren en mobiliseren van eventuele steunzenders ; positioneren van korten als één van de knoppen op het dashboard van een bestuur. Aan de hand van diverse praktijkgevallen behandelen wij de toepassingsmogelijkheden van nieuwe media. Spreken we van deelnemers of klanten? Of van financiële planning in plaats van pensioen? In deze module komt onder andere de zorgplicht en communicatie met deelnemers aan de orde. We gebruiken daarvoor twee praktijkgevallen die door de daarbij betrokken bestuurders zelf worden gepresenteerd. Veel casuïstiek met vragen over de verplichtstelling, betaalbaarheid, solidariteit en zekerheid van pensioenen vanuit de optiek van de deelnemer. Het onderwerp communicatie is overigens ook in de andere modules geïntegreerd, omdat gedachtewisselingen nu eenmaal onlosmakelijk onderdeel zijn van het menselijk verkeer. module 6. strategie, leiderschap, management & pensioenfondsen De module Strategie, leiderschap, management en pensioenfondsen werkt andere modules verder uit en verdiept de achtergronden van strategische vraagstukken die in de pensioensector actueel zijn, zoals: de zachte kant van klanttevredenheid (perceptiemanagement), de houdbaarheid van het pensioenstelsel, generatieconflicten, nieuwe pensioenproducten, complexiteit van de klantrelatie, innovatie en politiek-bestuurlijke sensitiviteit. U maakt een concrete vertaalslag naar kansen en bedreigingen voor uw eigen organisatie. Daar hoort mogelijk een meer markgerichte benadering bij met wellicht een groeiend belang van (voldoende) volume en schaalgrootte. Ook gaan wij in op nieuwe pensioenproducten, vermogensopbouw door de deelnemers, integratie van pensioen, zorg, wonen en werk, de PPI, de API en mogelijke andere nieuwe aanbieders en toetreders in de pensioenmarkt. Al deze ontwikkelingen benadrukken de noodzaak dat pensioenfondsen worden geleid en geadviseerd door professionals met een brede visie, die analytisch kunnen denken, kunnen beslissen en kunnen handelen. Hun vaardigheden als (verander)manager of bestuurder geven de doorslag als het gaat om slagen of falen. In een aantal interactieve workshops komt dit aspect ruimschoots aan de orde. U maakt op diverse terreinen een concrete schets van de wenselijke situatie voor uw organisatie op korte, middellange en lange termijn. Met behulp van een zelftoets ervaart u het belang van de factoren die leiden tot goed leiderschap. module 7. ifrs en pensioenfondsen In de module die aandacht geeft aan de internationale regels voor verslaggeving over pensioenen, komt uiteraard IAS 19 aan bod in relatie tot de bedrijfstakpensioenfondsen en de Nederlandse verslaggevingsregels. De verschillen met de Nederlandse verslaggevingsregels (RJ) en de verschillen tussen ondernemings- en bedrijfstakpensioenfondsen en defined benefit en defined contribution worden aan de hand van casuïstiek duidelijk behandeld. Actuele thema s, zoals transparantie van pensioenkosten en vermogensbeheer, het fair value-debat, de verwerking in de verslaggeving van financiële instrumenten, de waardering van contracten, de relatie met Solvency II en de voetangels en klemmen van derivaten worden grondig behandeld aan de hand van wetenschappelijk onderzoek en praktijksituaties. Er is voor de deelnemers alle ruimte om eigen casuïstiek in te brengen. module 8. strategisch beleggingsbeleid Het beleggingsrendement is een cruciale financieringspijler voor een pensioenfonds. De financiële markten zijn volatieler dan ooit en de vermogens- en fondsbeheerders van nu worden meer dan ooit geconfronteerd met tal van vragen en uitdagingen. Het automatisme van veilig beleggen door met een langetermijnfocus het geld zelf zijn werk te laten doen, bestaat niet meer. In de module Strategisch beleggingsbeleid gaan we vanuit een markperspectief in op ontwikkelingen in de internationale financiële sector. Wat beweegt financiële markten en welke gevolgen heeft de invoering van Basel III, FTK-2, de UFR en Solvency II bijvoorbeeld voor de financiële sector, financiële markten en het pensioenfonds? Voor de beoordeling en implementatie van beleid is een goed inzicht in de werking van financiële markten onontbeerlijk. Wij besteden aandacht aan de beoordeling van marktsituaties en marktpartijen in relatie tot de praktijk van de pensioensector. Tevens komen wij terug op de vraag welke producten geschikt zijn voor welke doelgroep in relatie tot de module Communicatie en het herwinnen van vertrouwen. Daarnaast geven wij inzicht in nieuwe financiële instrumenten, marktinefficiënties, de vraag of beleggen op lange termijn nog toekomst heeft en of er nog toekomst is voor de banken. Alle vraagstukken worden toegespitst op de praktijk van de pensioensector en komen in onze simulaties levensecht aan bod. Bent u wellicht wat minder vertrouwd met bepaalde financiële producten of vermogensbeheer, dan ondersteunen wij u in deze module op individuele basis. Daarnaast kunt u 14 Nyenrode Executive Pensions Program

15 gebruikmaken van onze portal waarop legio mogelijkheden tot zelfstudie worden aangeboden (testen, documentatie, trainingsmateriaal en video s). In de module wordt continu vanuit de gecombineerde aanpak van korte en lange termijn op een praktische manier gekeken naar strategisch vermogensbeheer, ALM-studies, de financiële markten en beleggingsproducten. Uiteraard is er specifieke aandacht voor de invloed van het FTK op het strategische beleggingsbeleid en behandelen we alternatieve processen (in plaats van ALM) om te komen tot een optimaal beleggingsbeleid. module 9. economische scenario s en internationale schuldenproblematiek We gaan in deze module in op de oorzaken van de kredietcrisis, de eurozone schuldencrisis, het gebruik van scenario s, methoden van scenarioanalyse, inschatting van de beleggingsrisico s voor pensioenfondsen en concrete toepassing op de eigen situatie. Aan de hand van concrete voorbeelden passen de deelnemers de techniek van scenario-analyse toe op hun eigen situatie en/of pensioenfonds. Zo worden scenarioplanning, de strategische ontwikkeling van de pensioenmarkt en de toekomst van de pensioensector concreet uitgewerkt. module 10. fiduciair beheer & beheer van renterisico s Deze module staat niet op zichzelf, maar wordt in samenhang met de modules 8, 11, 14 en 20 verzorgd. De (kleinere) pensioenfondsen hebben het niet gemakkelijk. Om de noodzakelijke rendementen te behalen construeren professionele vermogensbeheerders samengestelde portefeuilles waarin klassieke beleggingscategorieën worden gecombineerd met recente varianten. Dit vereist verfijnde instrumenten van risicobeheersing, grote deskundigheid en toegang tot specialisten op de verschillende wereldmarkten. Voor de kleinere pensioenfondsen is het onmogelijk dit alles zelf professioneel in te vullen. De veel voorkomende gebalanceerde mandaten maken deze eisen evenmin waar. Fiduciair management is een manier om de benodigde hoogwaardige specialismen in te zetten tegen aanvaardbare kosten. In deze module wordt ontstaan, theorie en praktijkvoorbeelden betreffende fiduciair management behandeld en gaat u aan de hand van praktijkvoorbeelden in debat over deze vorm van uitbesteden van vermogensbeheer. module 11. pensioenfonds & vermogensbeheer In de module Pensioenfonds & vermogensbeheer gaan wij in op de pensioenactualiteit: wat zien we gebeuren? Wat is feit en wat is fictie? Wat is de samenhang? Niet alleen de theorie (zie ook module 8) komt aan bod, maar vooral een aantal praktijkcases, waarmee wij de scope richten op vermogensbeheer, hedging, risicomanagement, doelstelling, strategie, ontwerp, werking en bevindingen. Op basis van een zelftoets en uw specifieke wensen (mede naar aanleiding van de simulatie) behandelen wij verschillende beleggingscategorieën, zoals: aandelen; vastrentende waarden; valuta; vastgoed en infrastructuur; grondstoffen;, alternatieve instrumenten; private equity ; hedge-fondsen en derivaten (swaps, swaptions etc.). Ook actuele vragen als die aangaande de korte- en langetermijneffecten van de kredietcrisis, de ontwikkeling van de marktrente, diverse markt- en liquiditeitsrisico s, het gebruik van derivaten, duurzaam beleggen, behavioural finance en de beoordeling van sociale, ethische en milieutechnische prestaties van de entiteiten waarin uw pensioenfonds belegt, komen aan bod. In het onderdeel resultaatmeting willen wij de kosten van vermogensbeheer inzichtelijk maken. Ten slotte staan we stil bij duurzaam beleggen en de niet-financiële criteria waarmee beleggingen worden beoordeeld, zoals ESG-informatie (Environmental, Social en Governance). module 12. pensioenfondsen, politiek en fiscaliteit De colleges over pensioenfondsen, politiek en fiscaliteit hebben de vorm van een participerend werkcollege, waarin vooral de politieke en actuele fiscale beleidsomgeving van de pensioenproblematiek centraal staat. Het is de bedoeling dat wij in een interactief proces zoveel mogelijk profijt kunnen trekken van de expertise van alle deelnemers. module 13. pensioenen in europees perspectief In toenemende mate bepaalt Europese wet- en regelgeving de toekomst van de Nederlandse pensioensector. Dit is een onderbelicht thema in Nederland en de sector, maar niet minder belangrijk. In deze module komen onder andere aan bod: introductie Europa en besluitvormingsproces; overzicht belangrijke spelers; directoraat Generaal Interne Markt verzekeringen & pensioenen; het nieuwe financiële toezicht in Europa; de nieuwe toezichthouder EIOPA; Groupe Consultatif Actuariel Européen; solvency en risicomanagement voor pensioen(fondsen). Na afloop van deze module zijn deelnemers in staat de potentiële gevolgen van (aanstaande) Europese wet- en regelgeving voor hun eigen organisatie te duiden, op waarde te schatten en mee te nemen in hun strategische agenda en scenario-analyses. De effecten van Solvency II op de pensioensector worden met behulp van een reële simulatie gedemonstreerd. module 14. beleggen, herverzekeren & risicomanagement In de module Beleggen, herverzekeren & risicomanagement gaan wij onder andere in op de fundamentele verschillen tussen risico en onzekerheid, de valkuilen van asset allocation en de mogelijkheden van een dynamische flexibele allocatie van activa. Tevens belichten wij de verschillende benaderingen. De juridische aspecten van herverzekering komen aan bod, evenals de risico s. De financiële crisis heeft bestuurders geleerd dat er meer risico s aan herverzekeren kleven dan vooraf werd gedacht. Daarom gaan wij dieper in op het herverzekeringscontract, de SLA, communicatie, deskundigheid en een sterkte/ zwakte-analyse. Nyenrode Executive Pensions Program 15

16 module 15. pensioenfondssimulatie In de Pensioenfondssimulatie zit u aan het roer. U ziet de balans, de verlies-en-winstrekening, de economische ontwikkelingen en de beweeglijkheid van de markten op het scherm. U navigeert samen met andere deelnemers het pensioenfonds door de tijd. U kijkt op diverse schermen waarmee u zich een beeld kunt vormen van de situatie. U bepaalt een toekomstvisie en neemt beslissingen over beleggen, pensioenbeleid, de benadering van generaties, solidariteit, premies, bestuur, ALM-studies, risicomanagement, communicatie, dekkingsgraad en de organisatie in haar geheel. In het universum van de Pensioen Simulatie gaat de tijd snel. U gaat door een turbulente periode van circa tien jaren met veranderende economieën en markten. Een jaar is voorbij in 30 minuten. U ziet dan ook meteen de gevolgen van uw eerdere beslissingen. Ook alle gedragskundige en bestuursmatige aspecten worden zichtbaar. Het gaat dus om veel meer dan techniek, vaardigheden en actief risicomanagement. De onweegbare aspecten worden nadrukkelijk getoetst, inzichtelijk gemaakt en geëvalueerd. U ervaart wat de gevolgen van de genomen of juist de niet genomen beslissingen zijn over een periode van circa 10 jaar en ervaart onder andere: Hoe groot is de impact van een verandering in de economie? Hoe groot is de impact van een verandering in het pensioenbeleid? Hoe kunnen wij bijsturen? Sturen we vooral op beleggingsbeleid? Wat zijn de andere opties? Wat levert risicomanagement op of is het alleen een kostenpost? Wat zijn de kosten van onze organisatie? Intern beheer of uitbesteden? In combinatie met de serious (bestuurs)game, worden door de simulatie ook gedragskundige en governance-aspecten zichtbaar. Het gaat dus om veel meer dan techniek, ook vaardigheden, actief risicomanagement, samenwerking, besluitvorming en groepsperformance worden nadrukkelijk getoetst, inzichtelijk gemaakt en geëvalueerd. De simulatie is daarmee uniek in de sector. Voorafgaand aan de simulatie legt u een zelftoets af, waarin u onder andere uw beleggingsstrategie, doelstellingen van het pensioenfonds en risicohouding bepaalt. Dit vergroot uw bewustwording en maakt het mogelijk optimaal maatwerk te leveren. Daarnaast speelt die zelftoetsing een belangrijke rol gedurende het programma als ijkpunt voor uw beslissingen. module 16. uitbesteding en nieuwe vormen (ppo, api) De module Uitbesteding en nieuwe vormen gaat onder andere over goed pensioen in een consoliderende pensioensector, de komst van de premie pensioeninstelling (PPI), de entree van banken en vermogensbeheerders in de pensioenmarkt, multi-opf en de uitvoeringsvoordelen van een algemene pensioeninstelling (API). Aan de hand van een praktijkcasus gaan we in op de PPI, de IORP Directive, het PPI-landschap, de verzekeringstechniek voor individueel DC en de mispercepties inzake PPI s. Aan de hand van twee praktijkgevallen worden alle facetten van uitbesteding behandeld. Tevens worden de ontwikkelingen in de markt geschetst aan de hand van een workshop, waarin u wordt geconfronteerd met de keuzes die gemaakt kunnen worden en waarin u een strategische sterkte/zwakte-analyse opstelt. Niet alleen de technische aspecten krijgen ruim aandacht, maar zeker ook de besluitvorming en bestuurlijke gevoeligheden, de soliditeit van de uitvoerder, regelnaleving, het contract, de SLA, het beheersen daarvan, het risicomanagement aangaande de uitbesteding, de communicatie met deelnemers en de rol van het bestuursbureau. module 17. herstructurering nederlandse pensioensector In de module Herstructurering Nederlandse pensioensector zoeken wij naar de ideale pensioenoplossing. Een vraag die tijdens deze module aan de orde zal komen, is de betekenis van het manipuleren van de dekkingsgraad voor jongeren en dus evenwichtige belangenbehartiging. Wij bespreken de houdbaarheid van het pensioenstelsel. Eerlijk waarderen, waarbij jongeren niet structureel beter af zijn door buiten het systeem te beleggen, eerlijkheid tussen belanghebbende partijen (met name generaties), completere contracten, haalbare zekerheid en communicatie. De actualiteit staat steeds centraal. Sprekers van verschillende belanghebbende partijen (sector, vermogensbeheer, verzekeraars, vakbonden, politiek en pensioenfondsen) voeren het debat met de deelnemers aan deze module. module 18. understanding financial markets & financial products Het doel van de module Understanding Financial Markets & Financial Products is dat u een volwaardig gesprekspartner (op bestuursniveau) bent voor externe adviseurs, financiële aanbieders en het bestuursbureau. Deze module volgt op de simulatie in module 15 en de zelftoets en wensen van de deelnemers (maatwerk dus). Het gaat om: strategische keuzes beleggingsbeleid, concretisering en relatie met ALM; financiële markten begrijpen (geldstromen, producten, spelers en risico s); overzicht van de belangrijkste beleggingscategorieën en -producten; rendement en risico van verschillende beleggingscategorieën; strategisch beleid, belang en nadelen van de asset mix en afdekkingsstrategieën; optimalisatie van risico en rendement en de correlatie tussen beleggingscategorieën; nut en noodzaak van portefeuillebeheer, inclusief herbalancering, actief en passief beleggen, balansmanagement en renteafdekking; uitbesteding, selectie van managers, resultaatmeting en monitoring (bijsturen); basiskennis van bancaire producten (aandelen, obligaties, geldmarkt, swaps derivaten); basiskennis van diverse stijlen van vermogensbeheer: actief, indexering, kwantitatief, Alpha; aansturing van het beleggingsproces: ALM, portefeuilleconstructie, risicobudgettering en strategische allocatie; vermogensklassen met hun specifieke kansen, risico s, volatiliteit, beleggingshorizon en karakteristieken. 16 Nyenrode Executive Pensions Program

17 module 19. ontwikkelingen (europees) toezicht DNB en AFM verzorgen de inhoud en presentatie van de module Ontwikkelingen (Europees) toezicht. Doel is niet alleen de actuele ontwikkelingen op het gebied van (internationaal) toezicht door te spreken, maar ook om van gedachten en ervaringen te wisselen: wat kan, mag en moet u verwachten? En wat niet? Aan de hand van concrete casuïstiek passeren de belangrijkste theorie en toezichtkaders de revue. Aan de orde komen vragen als: welke elementen bepalen de geschiktheid van een beleidsbepaler? Welke eisen gelden er individueel en collectief? Wat verwacht DNB van een bestuurder? Wat is er veranderd in de toetsing? Hoe verloopt de mars van firm naar focus? Wat zijn de ontwikkelingen op het gebied van toezicht, de eisen aan risicomanagement, goed bestuur, toezichtbeleid, handhavingsstrategieën, nieuwe financiële kaders, rules of engagement (alle geledingen), sector brede benchmarking en de kwaliteitsborging bestuur (deskundigheid)? module 20. risicomanagement Pensioenfondsen worstelen met de vraag wat nu eigenlijk adequaat risicobeheer is en wat daarvoor nodig is. In de module Risicomanagement gaan wij aan de hand van de rodedraadcasus en het stappenplan Pro-actief risicomanagement in op alle facetten van risicobeheer. Met behulp van de casus en een aantal gerichte praktijkopdrachten gaan we in op vragen als: Wat is financieel, operationeel en integraal risicomanagement? Wat is het verschil tussen risicobeleid en risicomanagement? Hoe gaan we ermee om? Hoe concretiseren wij dat alles? Hoe hangen risico s met elkaar samen? Welke soorten risico s zijn er? Hoe werkt een risicobudget? Hoe worden het risicoprofiel en de mate van risicoaanvaarding bepaald? Wat betekent uitbesteding voor het risicomanagement? Hoe kunnen we de monitoring inrichten en op welke wijze kan risicomanagement worden ingezet bij de besturing en het bestuur van het pensioenfonds? Uiteraard komen ook de theoretische modellen (ERM, COSO, maturitymodel, FOCUS) en de aanbevelingen van onder andere de toezichthouder, de gezamenlijke koepels en de commissies-frijns en -Goudswaard aan bod. In de module behandelen wij niet alleen de strategische keuzes, maar ontwikkelen wij ook een zogeheten risk dashboard, het risicobeleid, het beloningsbeleid, de desbetreffende wet- en regelgeving, IT-risicomanagement, de opzet en werking van een risk committee, social media, crisis management en operationele risico s. module 21. afsluitende praktijkcasus Aan het eind van het programma krijgt u de gelegenheid kennis, vaardigheden en visie in de praktijk te toetsen. Een bestaand ondernemingspensioenfonds heeft zich bereid verklaard om als praktijkcasus te dienen. Alle onderdelen van de opleiding komen tijdens deze simulatie aan bod en de uitwerking van de deelnemers wordt gepresenteerd aan de groep en het bestuur van het pensioenfonds. De docenten van de diverse modules zijn daarbij aanwezig om het proces te beoordelen en te begeleiden. De nadruk ligt op het risicomanagement dashboard dat door de deelnemers (verder) is ontwikkeld. Deze werkwijze heeft aanzienlijke voordelen: wat behandeld is, kan direct in praktijk worden gebracht en aan de praktijk worden getoetst; het is de snelste manier om greep op de materie te krijgen; de stof wordt herhaald, wat het leereffect aanzienlijk vergroot; er ontstaat tijdens het programma sterke intervisie, kennisdeling en vooral bewustwording; de deelnemers krijgen zo de kans zich praktisch verder te ontwikkelen. module 22. essay Ter afsluiting schrijft u een beschouwing (thesis), wat ook in twee- of drietallen mag. Tijdens de laatste dag van het programma verdedigt u deze thesis ten overstaan van een aantal docenten en de groep. Dat heeft een meerledig doel: Ten eerste laat u zien wat u weet en kan. De thesis kan als essay, een beschouwing waarmee een mening of standpunt voor een breed publiek dus ook niet-ingewijden wordt verdedigd, worden opgenomen in de Nyenrode Pensioenessaybundel. De reeks essaybundels mag zich inmiddels verheugen in een groeiende belangstelling. Voor de auteurs biedt de publicatie de gelegenheid hun ideeën te presenteren en discussiepunten en argumentatie aan te dragen. Zo kunnen zij aan het papier toevertrouwen wat in de vluchtigheid van de dagelijkse praktijk te snel zou verwaaien. Ook voor ons programma zelf, dat zich per jaargang wil optimaliseren, is de reeks een zinvol onderdeel. Het vakgebied wordt verder verkend en de bijdragen worden ingezet als reflectie voor de sector en volgende groepen deelnemers. In een tijd waarin onderzoeken, al dan niet als wetenschappelijk gepresenteerd, pretenderen de waarheid te presenteren, zijn meningen die worden onderbouwd met een deugdelijke argumentatie verfrissend en logisch ook te volgen. Het wordt nu immers aan de lezer overgelaten zich wel of niet te laten overtuigen en zelf tot een oordeel te komen. Juist die training in eerlijk argumenteren teneinde met overtuigingskracht afgewogen en gefundeerd beleid te vormen blijkt de waardevolle sluitsteen van het Nyenrode Executive Pension Program te zijn. U kunt na afloop van deze module de hoofdlijnen van het totale beleid beoordelen en een afgewogen en zelfstandig oordeel vormen over de basisrisico s en het risicobeheer. Wij behandelen dit aan de hand van het stappenplan voor proactief (risico)management voor pensioenfondsen. Het stappenplan geeft handvatten aan bestuurders om scherpe vragen te stellen, zonder van alle details op de hoogte te hoeven zijn. Alle modules van het programma worden geplaatst in de veertien stappen van het stappenplan, dat daarmee een rode draad vormt. Nyenrode Executive Pensions Program 17

18 deelnemende organisaties executive pensions program Actor Aegon Asset Management Ageas SA/NV APG / APG Vermogensbeheer Appolaris BV Werkgeversvereniging AWVN Bedrijfstakpensioenfonds voor de Bouwnijverheid BeFrank N.V. Bpf Hibin Bpf Koopvaardij Bpf Mitt CFSC BV CNV Dienstenbond Financieel Adviesbureau CSM Nederland bv De Lage Landen De Nederlandsche Bank Delta Lloyd DSM Pension Services F&C Netherlands B.V. FME FNV Bondgenoten FNV Bouw Holland Casino ING KAS BANK KLM Koninklijke Vopak NV MN NV Schadeverzekering Metaal en Technische Bedrijfstakken Pensioenfonds Horeca & Catering (PH&C) Pensioenfonds PME Pensioenfonds werk en (re)integratie PGGM Philips Pensioenfonds PwC Rabobank Robeco-Groep SCJ Europlant B.V. SPF Beheer SPO Stichting Algemeen Pensioen Fonds Provisum Stichting Bedrijfstakpensioenfonds Hibin Stichting Dow Pensioenfonds Stichting Pensioenfonds Atos Origin Stichting Pensioenfonds Ballast Nedam Stichting Pensioenfonds Campina Stichting Pensioenfonds DuPont Nederland Stichting Pensioenfonds Elsevier- Ondernemingen Stichting Pensioenfonds Grontmij Stichting Pensioenfonds Heinz Stichting Pensioenfonds Huisartsen Stichting Pensioenfonds IBM Nederland (SPIN) Stichting Pensioenfonds Interpolis Stichting Pensioenfonds Loodswezen Stichting Pensioenfonds Océ Stichting Pensioenfonds Siemens Stichting Pensioenfonds TNO Stichting Pensioenfonds Wolters Kluwer Nederland Stichting Nedlloyd Pensioenfonds Stichting Telegraafpensioenfonds 1959 Syntrus Achmea Uitvoeringsorganisatie Notariële Pensioen BV UWV docenten en sprekers Albert Akkerman MBA (Directeur Spoorwegpensioenfonds) Drs. David van As RA (Directeur Bedrijfstakpensioenfonds Bouwnijverheid). Mr. Eric Bergamin (Bergamin Pensioenrechtadvies B.V.) Kees Bethlehem (voorzitter Pensioenfonds Werk en (re) Integratie) Dr. Olof Bik (Nyenrode Business Universiteit) Prof. dr. Paul de Blot de Chauvigny Lic.Ph. (Nyenrode Business Universiteit) Prof. dr. Gijs van Bussel (Nyenrode Business Universiteit) Prof. dr. Guus Boender (ORTEC en Vrije Universiteit van Amsterdam) Paul Boerboom MSc. (Avida International) Erwin Cramer MBA (directeur pensioenfonds Koopvaardij) Drs. Lars Dijkstra (Kempen Capital Management) Ir. drs. Martijn Euverman AAG CFA (Sprenkels & Verschuren) Dr. Pieter van Foreest FRM (APG) Drs. ing. Rajesh Grobbe RC (pensioenfonds Koopvaardij) Drs. Rene Hamstra (MN) Drs. Jan van Helvoort (Nyenrode Business Universiteit) Drs. Peter Heuvelmans (Oxyor) Prof. dr. mr. Robert Kamerling RA (Nyenrode Business Universiteit) Dr. Edgar Karssing (Nyenrode Business Universiteit) Drs. Pieter J. Kasse AAG (APG) Prof. dr. Theo Kocken (Cardano en Vrije Universiteit Amsterdam) Prof. dr. Jaap Koelewijn (Nyenrode Business Universiteit) Alfred Kool MCC (Towers Watson) Prof. dr. Henk Langendijk (Nyenrode Business Universiteit) Drs. Loranne van Lieshout (ORTEC) Drs. José Meijer (Pensioenfonds Werk en (re) Integratie) Ir. Simon Meijlink (Oxyor, Nyenrode Business Universiteit) Prof. dr. Jaap van Muijen (Nyenrode Business Universiteit) Ing. Willem Noordman (FNV) Dr. Anton van Nunen (Syntrus Achmea) Dr. Alwin Oerlemans CFA, FRM (APG) Dr. Bart Oldenkamp (Cardano) Prof. dr. Leen Paape RA RO CIA (Nyenrode Business Universiteit) Drs. Diede Panneman AAG (Sprenkels & Verschuren) Prof. dr. Eduard Ponds (APG en Universiteit Tilburg) Drs. Benne van Popta (Werkgeversvoorzitter VB PMT en PF Detailhandel) Prof. mr. Steven Schuit (Nyenrode Business Universiteit) Prof. dr. Olaf Sleijpen (DNB en Universiteit Maastricht) Prof. drs. Jeroen Smit (Universiteit Groningen) Ruud Sprenkels AAG (Sprenkels & Verschuren) Prof. dr. Leo Stevens (Erasmus Universiteit) Drs. Lonneke Thissen AAG (Sprenkels & Verschuren) Drs. Hen Veerman AAG RBA (Triple A) Eric Veldpaus RA (APG) Drs. Martijn Vos RBA (ORTEC) Drs. Bernard Walschots (Rabobank) Prof. dr. Bob de Wit (Nyenrode Business Universiteit) Dr. Rob van de Wijngaert (APG) Cees de Wit (Penvita) 18 Nyenrode Executive Pensions Program

19 Nyenrode Executive Pensions Program 19

20 Nyenrode Business Universiteit Straatweg 25, 3621 BG P.O. Box 130, 3620 AC BREUKELEN t e e.stevers@nyenrode.nl