I. RECHTSHANDELINGEN PRECONTRACTUELE PLICHTEN TOTSTANDKOMING VAN OVEREENKOMSTEN EN ANDERE RECHTSHANDELINGEN... 6

Transcriptie

1 ONTWIKKELINGEN VERBINTENISSENRECHT Prof. Matthias E. Storme KORTE INHOUD I. RECHTSHANDELINGEN PRECONTRACTUELE PLICHTEN TOTSTANDKOMING VAN OVEREENKOMSTEN EN ANDERE RECHTSHANDELINGEN VERTEGENWOORDIGING ONTSTAAN RECHTEN VAN EEN DERDE UIT OVEREENKOMST NIETIGHEDEN NIETIGHEDEN EN NIET- TEGENWERPELIJKHEDEN TER BESCHERMING VAN DERDEN UITLEGGING II. ONRECHTMATIGE DAAD FOUT SCHADE EN CAUSALITEIT BIJZONDERE REGELING PROCESAANSPRAKELIJKHEID (GERECHTSKOSTEN EN RECHTSPLEGINGSVERGOEDING) AANSPRAKELIJKHEID VOOR ZAKEN AANSPRAKELIJKHEID VOOR DIEREN AANSPRAKELIJKHEID VOOR ANDEREN (PERSONEN) (ANDERE GEVALLEN VAN) FOUTLOZE AANSPRAKELIJKHEID BEWIJS VAN FEITEN III. ONGERECHTVAARDIGDE VERRIJKING ONGERECHTVAARDIGDE VERRIJKING IN HET ALGEMEEN

2 2. ONVERSCHULDIGDE BETALING (1376 BW) REGRES- OF VERHAALSRECHTEN (RÜCKGRIFFSKONDIKTION) VERGOEDING VOOR GEDANE WERKEN OF GEMAAKTE KOSTEN E.D GENOTSVERGOEDING TUSSEN MEDE- EIGENAARS VOORDEELSAFDRACHT IV. ANDERE BRONNEN VAN VERBINTENIS ZAAKWAARNEMING NATUURLIJKE VERBINTENIS KWALITATIEVE VERBINTENISSEN EN AANVERWANTE ANDERE GEVALLEN V. RECHTSTREEKSE RECHTSBESCHERMING VAN SOMMIGE SUBJECTIEVE RECHTEN VI. VERBINTENISSEN IN HET ALGEMEEN BEPALING VAN DE INHOUD VAN DE VERBINTENIS MODALITEITEN VAN NAKOMING ENKELE BIJZONDERE VORMEN VAN INHOUD WIJZIGING VAN CONTRACTUELE VERBINTENISSEN OF RECHTSVERHOUDINGEN BEËINDIGING VAN OBLIGATOIRE RECHTSVERHOUDINGEN PLURALITEIT VAN SCHULDENAARS PLURALITEIT VAN SCHULDEISERS NIET- NAKOMING EN SANCTIES BIJ NIET- NAKOMING IN HET ALGEMEEN SANCTIES BIJ NIET- NAKOMING: GEDWONGEN UITVOERING IN NATURA OPSCHORTINGSRECHTEN EN VERGELIJKBARE REMEDIES

3 11. SANCTIES BIJ NIET- NAKOMING VAN WEDERKERIGE CONTRACTUELE VERBINTENISSEN: ONTBINDING EN UITDRUKKELIJK ONTBINDEND BEDING GELDSCHULDEN EN RENTE; BEPERKING SCHADEVERGOEDING WEGENS STILZITTEN (VNL. INTEREST) SCHADEVERGOEDING WEGENS NIET- NAKOMING SCHULDVERGELIJKING VERJARING VERHAALSRECHTEN VAN SCHULDEISERS VII. WIJZIGING VAN PARTIJEN BIJ EEN VERBINTENIS OVERGANG VAN SCHULDVORDERINGEN (ACTIEFZIJDE) OVERNAME VAN SCHULD

4 I. RECHTSHANDELINGEN 1. Precontractuele plichten a) Onderhandelingen en goede-trouw-eis De goede-trouw-eis speelt ook in de contractuele faze (o.a. Cass. 4 september 2000). Parallel onderhandelen mag zolang men tegenpartij niet op het verkeerde been zet (bv. Hof Bergen 14 oktober ); een partij op kosten jagen en aan het lijntje houden en dan plots onderhandelingen afbreken kan een fout uitmaken (bv. Hof Luik 26 juni 2008, JLMB 2011, 442). Onderhandelingen afbreken omdat men elders een hogere prijs kan bekomen is op zichzelf niét onrechtmatig 2. Vaak gelden er confidentialiteitsplichten m.b.t. gegevens die men tijdens onderhandelingen heeft verkregen; voor een wettelijk geregeld voorbeeld, zie de W. 19 december 2005 Precontractuele informatie bij commerciële samenwerkingsovereenkomsten 3. b) Marktpraktijken Aangezien de uitsluiting van vrije beroepen uit het toepassingsgebied van de WMPC ongrondwettig is (GwH nr. 192/ : art. 2, 2, en 3, 2, WMPC werden in een vervolgarrest vernietigd door het GWH nr. 99/2013), gelden in het nieuw Wetboek Economisch Recht grotendeels dezelfde regels voor vrije beroepen, ook al zijn die ten dele in een apart Boek opgenomen. Enkele regels inzake marktpraktijken relevant voor precontractuele verhoudingen: - Bij bepaalde praktijken is de sanctie dat consument goed of dienst mag houden zonder te betalen (reeds sinds 2007)(zie nu o.a; art? VI.38 WER); - Cass. 11 juni : onroerende makelaardij is weliswaar in beginsel een daad van koophandel, maar is ook toegestaan aan notarissen voor zover de activiteit accessoir blijft aan hun hoofdopdracht (akten verlijden). c) Contractsweigering Contractsweigering is onwettig in een viertal gevallen: - wanneer er een bestaande verbintenis is tot contracteren (meestal een contractuele); - wanneer er een wettelijke verplichting is, bv. om een gedwongen licentie toe te kennen; - wanneer dit volgt uit de regels van mededingingsrecht; onder meer ook de eis van toegang tot essential facilities ; 1 JT 2008, Bv. Rb. Brussel 16 januari 2012, RW , Voor een overzicht van de rechtspraak in toepassing van deze wet, zie B. PONET, De wet betreffende de precontractuele informatie bij commerciële samenwerkingsovereenkomsten: zes jaar toepassing in de praktijk, RW , GwH nr. 55/2011 van 6 april 2011, = RW , 903 n. D. MERTENS Mag de vrije beroepsbeoefenaar eindelijk gewoon onderneming heten? ; GwH 15 december 2011, 5 C F, = JT 2010, 536 en bijbehorend artikel van B. KOHL, "Notariat et courtage immobilier: soleil à l'horizon" = NjW 2010, 786 noot K.V. Vgl. ook Raad van State nr van 6 mei

5 - in geval van rechtsmisbruik. Immers, niet enkel subjectieve rechten s.s. zijn vatbaar voor rechtsmisbruik, ook de vrijheid om al dan niet te contracteren is dat; contractsweigering kan dus in bepaalde gevallen abusief zijn (Cass. 7 oktober 2011) 6. Dit is bv. erg relevant voor de toegang tot elektronische markten georganiseerd door platformoperatoren op contractuele basis. Vergelijkbaar met contractsweigering: in een lopende zakenverhouding nieuw bestellingen niet meer aanvaarden onder dezelfde (betalings)voorwaarden als eerdere; in beginsel mag men weigeren aan dezelfde voorwaarden te leveren, doch het vormt rechtsmisbruik wanneer dat pas na de bestelling wordt ingeroepen, en de nieuwe voorwaarden niet enkel voor toekomstige bestellingen worden toegepast 7. Er is ook een verbod op discriminerende contractsweigering in een aantal gevallen; zie daarvoor: - enerzijds de drie Antidiscriminatiewetten (ARW 1993, ADW 2007, Wet gelijkheid mannen en vrouwen 2007); - anderzijds bijzondere discriminatieverboden uit het EU-recht, met name op grond van woonplaats, nationaliteit e.d., onder meer voor dienstverleners (nu art. III.80 en III.81 Wetboek Economisch Recht). Maar in beginsel is er vrijheid tot contractsweigering, meer algemeen vrijheid om al dan niet te contracteren en vrije partnerkeuze. Voor het economisch verkeer heeft deze vrijheid zelfs grondwettelijke status verkregen door ze te lezen in art. 16 van het Handvest EU: beperkingen moeten daardoor bij wet worden gesteld en de wezenlijke inhoud van de contractsvrijheid eerbiedigen, noodzakelijk zijn voor en daadwerkelijk beantwoorden aan een erkende doelstelling van algemeen belang of aan de eisen van de bescherming van rechten en vrijheden van anderen (HvJ 22 januari 2013, C-283/11 Sky Österreich t. Österreichischer Rundfunk, randnr. 48). d) Precontractuele informatieplichten - dubbele functie * Bepalingen inzake precontractuele informatieplichten: - in het WER voor consumentenovereenkomsten: art. VI.2 WER (onder meer over belangrijkste kenmerken product of dienst en over de verkoopsvoorwaarden, rekening houdende met de door de consument uitgedrukte behoefte aan informatie en met het door de consument meegedeelde of redelijk voorzienbare gebruik) en enkele bijzondere bepalingen (art. VI.45 WER bij overeenkomsten op afstand). - art. III.74 en v. WERD (de vroegere Dienstenwet 26 maart 2010); - algemene informatieplicht door de rechtspraak ontwikkeld - bijzondere informatieplichten in bijzondere wetten en decreten, onder meer verkoop vastgoed, inzake betalingsdiensten (Boek VII WER), de bepalingen inzake Precontractuele informatie bij commerciële samenwerkingsovereenkomsten (art. X.26 v. WER), enz. 6 Cass. 7 oktober 2011, C F, = TBBR 2012/10, noot A. DE BOECK Contractweigering en het verbod van rechtsmisbruik: de contractvrijheid onder druk = RW , 1 n. S. JANSEN Weigeren te contracteren kan rechtsmisbruik uitmaken. 7 Bv. Hof Gent 6 januari 2010, Cortina, NjW 2012, 728 n. C. LEBON. 5

6 In andere gevallen dient een document slechts in uitvoering van de overeenkomst te worden afgeleverd, bv. de Car-Pass bij tweedehandswagens (art.7 Wet 11 juni 2004 ter bestrijding kilometerfraude); dit sluit natuurlijk niet uit dat de overeenkomst nog kan worden nietig verklaard op grond van bedrog (maar dus niet op grond van het loutere feit van de nietafgifte van het document 8 ). * Functies van informatieplichten Informatieplichten kunnen meerdere functies hebben: - enerzijds ervoor zorgen dat een partij niet contracteert in dwaling zie de bespreking verder; hier is nietigverklaring maar mogelijk indien er inderdaad een dwaling is; - anderzijds kan het zijn dat een partij gewoon recht heeft op de informatie, niet om dwaling te vermijden, maar om het nadeel van de onzekerheid weg te nemen. Dat geldt bv. voor de verplichte informatie van het bodemattest. Indien die plicht met nietigheid gesanctioneerd wordt, kan die ook gelden wanneer er geen dwaling is 9 ; - informatieplichten kunnen ook als functie hebben een partij precontractueel kosten te besparen (en in die zin schade te vermijden). Waar de informatieplicht met nietigheid wordt gesanctioneerd, is de nietigheid in de meeste gevallen een relatieve nietigheid ten gunste van enkel de informatiegerechtigde (bij koopverkoop omzeggens altijd de koper) (bv. voor de informatieplicht over stedenbouwkundige vergunningen van het verkochte goed: Cass. 3 november ). e) Verbod betaling te vragen voor ongevraagde producten (Zgn. afgedwongen aankopen) zie onder meer VI.108 en XIV.75 WER. 2. Totstandkoming van overeenkomsten en andere rechtshandelingen a) Bindende kracht van een aanbod Een aanbod verschilt van een voorstel of uitnodiging om een aanbod te doen, doordat het alle elementen bevat die noodzakelijk zijn opdat door de aanvaarding een overeenkomst tot stand kan komen (voldoende inhoud). Een tekoopstelling geldt in beginsel nog niet als een aanbod, maar als een uitnodiging aan het publiek om een aanbod te doen (invitatio ad offerendum) 11. Een aanbod is in regel bindend gedurende de in het aanbod gepreciseerde termijn, of bij gebreke daarvan, gedurende een redelijke termijn (onder meer Cass. 15 april ). Deze regel geldt niet bij de internationale koop (Weens kooprecht). 8 Zo Cass. 4 mei 2012, nr. C F, = RW , Cass. 24 juni 2010, C N, = RABG 2010, 1130 n. T. MALFAIT & L. KERKSTOEL, "Nietigheid van de verkoopovereenkomst wegens ontbrekende bodemattest: mind the gap!". 10 Cass. 3 november 2011, C N, ). 11 Bv. ook op e-bay: Hof Luik 25 maart 2011, JLMB 2012, Cass. 15 april 2011, nr. C N. 6

7 Indien het aanbod de aankoop van een goed betreft dat aan meerdere personen toebehoort (inbegrepen in vruchtgebruik en blote eigendom), dan is enkel de aanvaarding ervan door allen bindend voor de bieder; voor zover het bod niet meer bindend is qua termijn, kan de aanvaarding door een van hen niet verhinderen dat het aanbod ingetrokken wordt; het aanbod betrof immers het geheel en niet een aandeel in het goed of enkel de blote eigendom 13. b) Bindende kracht van een eenzijdige rechtshandeling Wanneer is toestemming vereist? Toestemming of instemming is in ons recht in beginsel niet vereist om een schuldvordering te verwerven, dus voor de bindende kracht van de belofte van een belover. Ze is wel vereist: - opdat een persoon verbonden zou zijn (bij gebreke aan andere rechtsgrond voor de verbintenis), zij het dat de toestemming kan gegeven worden door een bevoegd vertegenwoordiger; - bij een rechtshandeling waaruit men een voordeel verkrijgt dat ook lasten met zich meebrengt, ook al gaat men geen eigenlijke verbintenis aan (bv. schenking); - wanneer het recht de instemming vereist voor de geldigheid van een rechtshandeling van een derde waardoor ma nadeel kan lijden, bv. vereiste instemming van de mede-echtgenoot bij bepaalde rechtshandelingen - wanneer het recht voor de gebondenheid van een persoon met beperkte bekwaamheid de instemming vereist van een persoon die bijstand verleent. Toepassingen Cass. 24 december : een betalingsbelofte is bindend en houdt afstand in van een verweermiddel dat tegen de aanspraak op betaling kon worden ingeroepen (in casu verhaalsrecht van een verzekeraar dat niet tijdig was ingeroepen, maar waarop een betalingsbelofte volgde); aanvaarding is niet vereist. Zo ook heeft een eenzijdige afstand van recht in beginsel bindende kracht en is daartoe geen aanvaarding vereist (Cass. 24 december ). Verder geschiedt de uitoefening van een wilsrecht in beginsel steeds door middel van een eenzijdige rechtshandeling (bv. de ontbinding en de nietigverklaring 16, de actio pauliana, het inroepen van de verjaring, de uitoefening van een optie, voorkooprecht of naastingsrecht, enz.). Men kan ook denken aan de aanvaarding van een nalatenschap, de bekrachtiging, enz. Andere bijzondere vormen van eenzijdige rechtshandelingen zijn de oprichting van een rechtspersoon (meestal meerzijdig, soms eenzijdig, zoals bij een EBVBA en vaak bij een stichting) en het testament. 13 Burg. Gent 21 juni 2011, RW , Cass. 24 december 2009, nr. C N., 15 Cass. 24 december 2009, RW , Waar er een rechterlijke beslissing vereist is, zal volgens een opvatting de rechter een constitutief vonnis uitspreken, volgens een andere opvatting echter een declaratoir vonnis waarin hij vaststelt dat de uitoefening van het wilsrecht door de gerechtigde mogelijks door het instellen van de eis - geldig is gebeurd). 7

8 Toepasselijke rechtsregels Een eenzijdige belofte is geen "quasi-contract", maar een rechtshandeling waarvoor in beginsel dezelfde bewijsregels gelden als voor meerzijdige rechtshandelingen, d.i. overeenkomsten (vgl. Cass. 8 oktober 2009) 17. c) Vorm van de toestemming Vormvereisten voor rechtshandelingen kunnen meerdere functies vervullen. Hier bespreken we de vormvereisten die vereist zijn voor een volwaardige toestemming, d.i. opdat de bestemmeling de steller van die rechtshandeling daaraan kan houden. Vormvereisten opdat de steller van de rechtshandeling deze zou kunnen inroepen tegen de bestemmeling komen onder g) aan bod (vereisten voor kennisgevingen). Louter stilzwijgen vormt geen toestemming, maar uit een omstandig stilzwijgen kan een toestemming worden afgeleid (d.i. een stilzwijgen in omstandigheden waar men had moeten spreken). Zie bv. voor een bekrachtiging Cass. 6 juni Wanneer de wet vereist dat een toestemming uitdrukkelijk moet zijn, is dat geen vormvereiste. Zo is een lastgeving uitdrukkelijk van zodra er geen twijfel bestaat over de wil van de lastgever om de handelingen, zelfs van beschikking, aan de lastgever op te dragen 19. Ook het geschriftvereiste bij dading in art BW is geen vormvereiste, maar een bewijsregel. Deze geldt enkel in burgerlijke zaken, niet in handelszaken 20. Bij arbitrageovereenkomsten geldt er geen geschriftvereiste (meer). In andere gevallen is er de verplichting om een schriftelijk document met de inhoud van de overeenkomst ter beschikking te stellen, doch is dit geen totstandkomingsvereiste maar een verplichting die uit de overeenkomst voortvloeit (bv. art W. 13 juni 2005 op de elektronische communicatie 21 ). In het gemeen recht is voor de toestemming minstens vereist dat de partijen kunnen kennisnemen van de bedingen waarvoor die toestemming vereist is (Cass. 19 december 2011) 22. In nog andere gevallen wordt de afwezigheid van een geschrift dat aan de wettelijke vereisten voldoet indirect gesanctioneerd, bv. bij huurovereenkomsten die niet op schrift zijn gesteld en geregistreerd (waartoe de akte een reeks vermeldingen moet bevatten bepaald in het nieuwe art BW (versie 2014 ingevolge de Wet 21 december 2013 houdende diverse fiscale en financiële bepalingen). 17 Cass. 8 oktober 2009, nr. C N, = RW , 1033 n. B. VAN DEN BERGH. 18 Cass. 6 juni 2011, C F, 19 Cass. 16 februari 2012, nr. F N, Cass. 19 maart 2012, C F, In die zin Rb. Antwerpen 14 mei 2010, RW , Cass. 19 december 2011, nr. C F, RW ,

9 Waar een authentieke akte vereist is, gelden de vormvereisten van de Notarisambtwet. Sedert de wijziging van art. 114 daarvan in 1999 is de akte verleden buiten het ambtsgebied van een notaris niet meer nietig (Cass. 22 maart ). Tal van vormvereisten vinden we in het consumentenrecht. NB In ons recht kan de toestemming, waartoe men een verplichting heeft, vervangen worden door een rechterlijke beslissing, zo bv.: - onrechtmatige contractsweigering; - weigering de notariële akte te verlijden van de rechtshandeling waartoe men zich verbonden heeft; - zonder gewichtige reden weigeren in te stemmen met de handeling van een mede-echtgenoot waarin men in beginsel moet instemmen (art BW). Toestemming is niet meer nodig wanneer men enkel vaststelt dat er een verbintenis is ontstaan, bv. doordat een optie geldig werd gelicht. d) Wilsovereenstemming en vertrouwensleer 1 Voldoende karakter van de overeenstemming De overeenkomst is niet gesloten zolang er punten open zijn waarvan de invulling voor een der partijen een voorwaarde is voor sluiting de zogenaamd subjectief wezenlijke bestanddelen (bv. Hof Bergen 14 oktober ). Indien de partijen bij de aanvaarding van het aanbod geen subjectief wezenlijke bestanddelen hebben voorbehouden, is de overeenkomst gesloten indien er wilsovereenstemming is over de objectief wezenlijke bestanddelen 25. Partijen kunnen de nadere invulling van de overeenkomst ook overlaten aan een derde (bindende derdenbeslissing). Daarbij moet ofwel de derde zelf bepaald (nominatim) voldoende bepaalbaar zijn, ofwel de door de derde na te even maatstaf voldoende bepaald zijn. Bij een bepaalde derde dienen er niet noodzakelijk andere criteria te worden bepaald en is de derde in dat geval gehouden naar redelijkheid en billijkheid (eisen van de goede trouw) te beslissen. 2 Wils en verklaring vertrouwensleer De vertrouwensleer vindt ook meer en meer toepassing tussen partijen. Bv. Arbeidshof Gent 12 januari (legt de verbinding met de bewijsregels van art iz. Bewijs tegen een geschrift). Voor de vertrouwensleer, zie ook Hof Luik 29 april (bank wekt foutief de schijn jegens de schuldeisers dat de schuldenaar betaald heeft). 23 Cass. 22 maart 2013, C N-C N, 24 JT 2008, Bv. Rb. Gent 10 januari 2012, RW , RW , Justel F

10 In internationale instrumenten zoals het Weens kooprecht wordt de totstandkoming veel meer in detail geregeld. Een van de vragen betreft het gevolg van een aanvaarding die een wijziging bevat, die door de aanbieder niet uitdrukkelijk wordt afgewezen. Naar omstandigheden kan daaruit een akkoord met de wijziging worden afgeleid 28. e) Bewijs rechtshandeling 1 Schriftelijk bewijs - Capita selecta: aa) Wat is schriftelijk? - elektronische handtekening; verruiming van "schriftelijkheid" (W , in werking ; kaderwet: Wet certificatiedienstverleners) bb) wettelijk voorgeschreven handgeschreven vermeldingen kunnen vervangen worden door een medeondertekening van een onderhandse akte door de advocaten van partijen zie art. 5 Wet van 29 april 2013 betreffende de door de advocaten van de partijen medeondertekende onderhandse akte. Deze medeondertekening levert ook bewijs op van de echtheid van de handtekeningen van partijen, tot inschrijving wegens valsheid (art. 2 zelfde wet). De medeondertekening leidt evenwel tot een bijzondere aansprakelijkheid voor de advocaten, nl. Door de akte mede te ondertekenen, verklaart de advocaat dat hij de partij of partijen die hij bijstaat, volledig heeft ingelicht over de rechtsgevolgen van die akte (art. 3 zelfde wet). cc) in burgerlijke zaken gelden er vormvereisten opdat iets als een akte zou gelden, zie art v. Het ontbreken van die vormen wordt echter gedekt als er een begin van uitvoering is van de in het document opgenomen overeenkomst De aanvaarde factuur Stilzwijgen als aanvaarding wanneer men diende te protesteren: - bewijslast voor de aankomst van de factuur ligt op degene die zich daarop beroept (Cass. 6 november 2003); - rechtspraak inzake stilzwijgen bij ontvangst factuur en vergelijkbare schriftelijke aanspraken blijft incoherent; maar als regel kan men stellen dat een omstandig stilzwijgen een aanvaarding inhoudt of het stilzwijgen omstandig is hangt ervan af of er een protestlast bestaat; in hoofde van professionelen en overheden wordt aanvaard dat er in beginsel een protestlast bestaat bij ontvangst van een factuur 30, en dat dit juist niet algemeen geldt bij een ingebrekestelling tot betaling van een schadevergoeding 31. Incoherent is wel de rechtspraak die stelt dat tegen een aanvaarde factuur tegenbewijs mogelijk is 32 logisch is er enkel tegenbewijs mogelijk tegen een vermoede aanvaarding, maar niet nadat eerst is vastgesteld dat er wel degelijk een aanvaarding is geweest. Eveneens incoherent is het onderscheid dat gemaakt wordt inzake de gevolgen van een 28 Zie bv. Pol. Mechelen 10 augustus 2012, RW , 871 in verband met een vergoedingsvoorstel door een verzekeraar en een tegenvoorstel. 29 Hof Gent 29 jan 2013, NjW 2014, 357 met verwijzing naar Cass. 1 februari 1973, Pas. I, Incoherent is dat een deel van de rechtspraak daarbij een onderscheid maakt tussen de factuur voor leveringen uit koop-verkoop en andere facturen; dit wordt m.i. ten onrechte gegrond op de letter van art. 25 II WvKh. zo Cass. 24 januari 2008, C N, = RABG 2008, Bv. Hof Gent 22 september 2010, RW , Bv. nog Hof Antwerpen 4 januari 2010, NjW 2010, 788. In de lijn van Cass. 7 januari

11 aanvaarde factuur naargelang het om een koop of andere overeenkomst gaat (waar dit onderscheid m.i. enkel relevant kan zijn om te bepalen of er aanvaarding is) (Cass. 24 januari 2008: buiten de koop is het enkel een feitelijk vermoeden). 3 De bekentenis - capita selecta aa) De gedraging als stilzwijgende bekentenis: - een buitengerechtelijke bekentenis vereist niet dat het document is opgemaakt met de bedoeling als bekentenis te dienen (Cass. 25 mei ; Cass. 23 januari ). - Voor een voorbeeld van een buitengerechtelijke bekentenis, in casu van een minnelijke beëindiging van een huurovereenkomst, afgeleid uit de gedraging van partijen: Cass. 2 april bb) Onsplitsbaarheid van de bekentenis Krachtens art IV BW kan een bekentenis niet gesplitst worden ten nadele van degene zie ze heeft gedaan. Dit geldt : - zowel voor de gekwalificeerde bekentenis, d.i. diegene die een rechtsfeit erkennen maar tegelijk de juridische betekenis ervan kwalificeren met een rechtsverhinderend verweer, bv. dat de rechtshandeling wel gesteld is maar nietig was door een gebrek in de toestemming, of slechts een bepaalde inhoud had (bv. een voorwaarde of andere modaliteit inhield die de wederpartij betwist) - als voor de geclausuleerde bekentenis, d.i. diegene die een rechtsfeit erkennen, maar het rechtsgevolg ervan ontkennen omwille van een ander rechtsfeit dat men inroept, dat een rechtsvernietigend verweer vormt, zoals de nakoming van de verbintenis of een andere grond voor de uitdoving ervan. Dat ook deze tweede vorm van bekentenis onsplitsbaar is werd recent nog bevestigd in Cass. 10 mei cc) Gerechtelijke bekentenis Een verklaring die niet voor een rechter is gedaan, bv. in het strafonderzoek, of in een andere zaak, is geen gerechtelijke bekentenis: Cass. 25 januari f) Zgn. zakelijke overeenkomst Traditioneel wordt gesteld dat de geldlening een zakelijke overeenkomst is die eerst door de overhandiging tot stand komt; de relevantie hiervan is erg beperkt aangezien ook de overeenkomst om geld uit te lenen een bindende overeenkomst is (ook al het die dan leningsbelofte); de regel wordt nog verder uitgehold terecht doordat de overhandiging ook kan geschieden in de vorm van een schuldvernieuwing (een schuldvordering op een nog niet betaalde koopprijs omzetten in een lening) Cass. 25 mei 2009, S F, 34 Cass. 23 januari 2012, nr. C F, RW , 1099 = JLMB 2013, Cass. 2 april 2010, RW , Cass. 10 mei 2013, C N, Cass. 25 januari 2013, C N, = RW , Cass. 15 oktober 2010, F N, 11

12 Wat de pandovereenkomst betreft, wordt het zgn. zakelijk karakter afgeschaft door de nieuwe Pandwet van 11 juli 2013 (nog niet in werking). g) Ontvangstvereiste en andere vereisten voor kennisgevingen Zie ook onder 3. vertegenwoordiging het vraagstuk van de legitimatie. 1 Buiten het procesrecht: inroepbaarheid door steller vereist ontvangst van de kennisgeving Vormvereisten kunnen ook de functie hebben dat de bestemmeling van een rechtshandeling deze kan negeren indien niet aan de vormvereisten is voldaan. Op enkele uitzonderingen na (bv. het testament) geldt dat een rechtshandeling maar uitwerking heeft bij ontvangst (ontvangstbehoevende rechtshandelingen). In die zin veronderstelt een rechtshandeling een kennisgeving. Voor een kennisgeving gelden in beginsel geen vormvereisten, in die zin dat de kennisgeving kan gebeurden op elke wijze die in de gegeven omstandigheden passend is. Indien schriftelijkheid door de wet of de overeenkomst wordt voorgeschreven, geldt art BW (verruiming van het begrip schriftelijk ): (lid 1) Wanneer een kennisgeving schriftelijk dient te gebeuren om door de kennisgever te kunnen worden aangevoerd, wordt ook een kennisgeving per telegram, telex, telefax, elektronische post of enig ander telecommunicatiemiddel dat resulteert in een schriftelijk stuk aan de zijde van de geadresseerde, als een schriftelijke kennisgeving beschouwd. Hetzelfde geldt wanneer de kennisgeving slechts daarom niet in een schriftelijk stuk resulteert aan de zijde van de geadresseerde omdat deze een andere wijze van ontvangst hanteert. (lid 3) Ontbreekt een handtekening in de zin van artikel 1322, dan kan de geadresseerde de kennisgever zonder onnodig uitstel verzoeken om een origineel ondertekend exemplaar na te zenden. Doet hij dit niet zonder onnodig uitstel, of gaat de kennisgever zonder onnodig uitstel op dit verzoek in, dan kan de geadresseerde het ontbreken van een handtekening niet aanvoeren. De kennisgeving heeft in beginsel uitwerking bij de ontvangst. Zie ook art lid 2 BW: De kennisgeving gaat in bij ontvangst ervan in de vormen genoemd in het eerste lid. De verklaring moet wel zijn verzonden naar een adres waarvan de verzender redelijkerwijs mocht aannemen dat de geadresseerde daar kon worden bereikt, en dat de verklaring daar is aangekomen (vgl. HR 14 juni ). Indien in de rechtsverhouding een woonplaatskeuze geldt, mag de kennisgeving aan de woonplaatskeuze gebeuren maar moet dat niet 40 ; kennisgeving aan de woonplaats is maar geldig zolang de kennisgever geen kennis had of (weliswaar in een fiscale zaak) 39 HR 14 juni 2013, NJ 2013, 391 = 40 Cass. (1 K), 26 februari 2010, JT 2010, nr. 6397, 371; Cass. (1 K), 10 mei 2012, RW , Uitgezonderd in het geval van art. 40 Ger.W.: art. 40 Ger.Wb., zie ook Cass. (1 K), 09 januari 1997, R.W , 811 : Indien de partij op wier verzoek de betekening in het buitenland verricht is, de gekozen woonplaats van diegene aan wie betekend wordt, in België kende, diende zij te betekenen aan die plaats. Het betreft niet een mogelijkheid, maar een verplichting, die de openbare orde raakt. 12

13 moest hebben van de intrekking van de woonplaatskeuze of het mandaat waarvan het deel uitmaakt of bijhoort (bv. mandaat ad litem 41 ). 2 In het procesrecht: inroepbaarheid door steller vereist vormen en tijdigheid. De regels van de kennisgevingen gelden in beginsel ook voor kennisgevingen aan de overheid, zij het dat er voor proceshandelingen vaak bijkomende strengere vormvereisten gelden. Daarvoor geldt dan omgekeerd de nietigheidsregeling van het Ger.W., die evenwel door de cassatierechtspraak ten dele is uitgehold. Dit wordt dan weer een stukje gecompenseerd door het beroep op overmacht toe te laten; de meeste rechtspraak inzake overmacht betreft de niet-naleving van een termijn, wat ook de gevallen betreft waarin de rechtshandeling niet in de juiste vormen is verricht binnen die termijn. Geen sprake van overmacht is er wanneer de steller van de rechtshandeling of zijn lastgever een fout heeft begaan (Cass. 21 december ; rechtspraak analoog aan de rechtspraak inzake overmacht op andere vlakken). De fout van een gerechtsdeurwaarder wordt aan zijn lastgever toegerekend, behalve wanneer het gaat om een handeling die valt binnen het monopolie van de gerechtsdeurwaarder krachtens art. 516 GerW (zie voor het laatste geval Cass. 9 november ). Ook gelden er enkele bijzondere regels i.v.m. de woonplaatskeuze voor een rechtsgeding 44. h) Tijdstip van totstandkoming van de overeenkomst De overeenkomst komt tot stand op het tijdstip van aanvaarding; zijn partijen of hun vertegenwoordigers in de tijd of in de ruimte van elkaar verwijderd, dan is dat het tijdstip en de plaats waarop de aanbieder van de aanvaarding door de wederpartij kennis neemt of daarvan redelijkerwijze kennis had kunnen nemen (Cass. 15 april ). Wanneer een partij die een aanbod dat bevoegdelijk gedaan is door een vertegenwoordiger aanvaardt, maar die aanvaarding verkeerdelijk richt aan de op dat ogenblik niet langer bevoegde vertegenwoordiger, komt er een overeenkomst tot stand met de vertegenwoordigde indien de vertegenwoordigde of diens nieuwe vertegenwoordiger van de 41 Cass. besliste dat de beëindiging van een mandaat ad litem implictet ook de woonplaatskeuze beêëndigt, zonder dat dit apart moet gebeuren: Cass. 25 februari 2013, nr. F N, 42 Cass. 21 december 2012, F N, RW , 1577 n. M. DE POTTER DE TEN BROECK 43 Cass. 9 november 2011, Ius & Actores 2012, afl. 2, 83, conclusie advocaat-generaal D. Vandermeersch = JT 2011, 773, conclusie advocaat-generaal D. Vandermeersch = Pas. 2011, 2497, conclusie advocaat-generaal D. Vandermeersch = RDP 2012, 319, conclusie advocaatgeneraal D. Vandermeersch = TBBR 2012, 444, noot R. Salzburger = P&B 2012, 80, noot D.M. = T.Strafr. 2012, 38, noot G. Schoorens. 44 de keuze van woonplaats in een akte van rechtspleging in eerste aanleg (bv. gedaan in de dagvaarding of een conclusie) slechts geldend was voor de gehele procedure in eerste aanleg, voor de uitvoering van het vonnis dat hierop volgde én voor het rechtsmiddel dat tegen dit vonnis kan worden aangewend (door de tegenpartij). Indien deze woonplaatskeuze niet in een latere instantie (bv. in hoger beroep) wordt hernomen, dan geldt de keuze van woonplaats niet in deze latere instantie (Cass. 1 K., 30 mei 2003, RW , 974; Cass. 2 K., 10 mei 2006, RW , 455, Cass. 1 K, 29 mei 2009, RW , 1561) 45 Cass. 15 april 2011, nr. C N. 13

14 aanvaarding kennis heeft genomen of hiervan redelijkerwijze kennis kon nemen (Cass. 15 april ). Bij overheidsopdrachten komt de overeenkomst tot stand op het tijdstip van de kennisgeving van de goedkeuring van de inschrijving 47. Bij een overeenkomst onder opschortende voorwaarde bestaat de overeenkomst en zijn het de verbintenissen die voorwaardelijk zijn 48. Maar het kan ook zijn dat een partij slechts een voorwaardelijk aanbod doet; in dat geval komt de overeenkomst niet tot stand zolang de voorwaarde niet vervuld is 49. Dat de overeenkomst nog door een derde (m.b. overheid) moet worden goedgekeurd, sluit niet uit dat ze gesloten is en enkel de verbintenissen voorwaardelijk is 50. i) Totstandkoming van een koop-verkoop van onroerend goed Praktijk van de gekruiste optie (artikel H. DE DECKER, NFM 2008, 285) Van belang in het Vlaams Gewest: - minnelijke ontbinding fiscaal quasi neutraal - termijn commandverklaring voor particulieren eerder (Decreet 23 november 2007) al verlengd naar 5 dagen om fiscaal neutraal te zijn; - door het Programmadecreet van 20 december 2013 wordt de termijn van 5 dagen in art. 159 W.Reg. veralgemeend. Wet-Breyne: zie mijn syllabus (versie januari 2013) op j) Totstandkoming (kosteloze) borgtocht Wet kosteloze borgtocht 2007: - vormvereisten - deze impliceren onmogelijkheid van alle-sommen-borgtocht, niet van borgtocht voor toekomstige termijnen uit een bestaande rechtshandeling. - bijkomende nietigheidsgrond, zie verder. Resultaat: wordt nauwelijks nog gebruikt in de praktijk. Omzeiling door middel van zakelijke borgtocht. Algemeen: zie mijn syllabus persoonlijke zekerheden op k) Wettelijke herroepingsrechten 46 Cass. 15 april 2011, nr. C N. 47 Cass. 15 april 2011, C N, RW , Cass. 5 juni 1981, Pas. 1981, I, p = RW , p. 245 = RCJB 1983, p. 199 n. J. HERBOTS; Cass. 15 mei 1986, Pas. 1986, I, p = RCJB 1990, p. 108 n. P. GERARD Vers une définition nouvelle de l'obligation sous condition suspensive? = JT 1997, p Cass. 18 mei 2012, C F, = RW , Het zopas vermelde arrest Cass. 5 juni 1981 betrof zo n geval. 14

15 Deze vinden we bijna uitsluitend in het consumentenrecht, i.h.b. art. VII.83 v. WER, en in een aantal bijzondere wetten (bv. art. 2, 11 KB 12 januari 2007 vastgoedmakelaars). 3. Vertegenwoordiging a) Gewone vertegenwoordiging bij het stellen van een rechtshandeling De gewone vertegenwoordiging betreft het handelen die in naam van iemand anders. - Gebondenheid De persoon in wiens naam wordt gehandeld is daaraan gebonden bij: a) bevoegdheid van de handelende persoon volgens de interne verhouding, of b) schijnvertegenwoordiging (of liever : echte vertegenwoordiging gegrond op een toerekenbaar vertrouwen op bevoegdheidsverlening); zie daarvoor Cass. 20 juni 1988; Cass. 20 januari 2000; Cass. 25 juni ; Cass. 2 september ; Cass. 26 oktober In het laatste arrest werd gebondenheid afgewezen bij gebrek aan goede trouw van de wederpartij omdat de cliënten van de bank onmogelijk te goeder trouw hebben kunnen menen dat dergelijke op fiscale fraude gerichte transacties behoren tot de handelingen die de (bank) haar agenten toelaat te verrichten. Het gaat niet om een aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad, zodat de verjaring van 10 jaar geldt en niet die van 5/20 jaar 54. of c) bekrachtiging. Zoals andere rechtshandelingen moet een bekrachtiging niet noodzakelijk uitdrukkelijk gebeuren en kan zij uit een omstandig stilzwijgen worden afgeleid 55. Bijzondere regels ( Prokura-systeem ) bij bepaalde gepubliceerde mandaten van organen van vennootschappen (niet-tegenwerpelijkheid van interne beperkingen behoudens effectieve kennis door derde); vergelijkbaar bijzonder is ook de regel inzake het mandaat ad litem advocaat, en het mandaat van de gerechtsdeurwaarder die over de uitgifte van de uitvoerbare titel beschikt. - Legitimatie: wat het omgekeerde probleem betreft, nl. de legitimatie wordt door de wederpartij betwist, aanvaardde het Hof van cassatie dat een auteursrechtenvereniging tegenover derden zijn vertegenwoordigingsbevoegdheid kan bewijzen door middel van de lijst van lastgevers die de vereniging krachtens art. 66quater 2 Auteurswet permanent moet bijhouden (en jaarlijkse aan de controlediensten moet overmaken), en die consulteerbaar is 56. De derde die met een tussenpersoon handelt, heeft het recht om vooraleer toe te stemmen de volmacht op te vragen, maar indien hij dat niet gedaan heeft, kan hij achteraf de volmacht niet betwisten indien noch de lastgever noch de lasthebber dat doet (Cass 28 oktober ). 51 RW , C F, 53 Cass. 26 oktober 2012, C N, = RW , Hof Luik 28 februari 2011, JLMB 2013, Cass. 6 juni 2011, nr. C F 56 een arrest van 30 maart 2011 (P F), Sabam t. B.K., JLMB 2012, Cass 2013, S F, = RW ,

16 NB. Draagwijdte van de toerekening: de toerekening van een rechtshandeling aan de opdrachtgever houdt niet in dat de lastgever daarmee geacht wordt om in bestuursrechtelijke of economischrechtelijke zin (vestigingswetgeving, fiscaal recht enz ) op de plaats waar de lashebber handelt een activiteit uit te oefenen 58. b) De zgn. rechtstreekse vordering tegen de onderlasthebber (art BW) Art BW verschaft een zogenaamde rechtstreekse vordering van de lastgever tegen de door de lasthebber indeplaatsgestelde lasthebber (art BW). Dit is bij ander toezien geen rechtstreekse vordering, maar het gevolg van toetreding tot of overname van de overeenkomst door een nieuwe lasthebber in een geval waarin dit volgens de oorspronkelijke lastgevingsovereenkomst kon. Het is om die reden dat de lasthebber maar excepties kan opwerpen uit zijn interne verhouding met de oorspronkelijke lasthebber indien hij dit als voorwaarde van de overname heeft bedongen 59. Bij een overschrijving waarbij meer dan één bank betrokken is, gaat men ervan uit dat de opdracht van de opdrachtgever aan zijn eigen bank ook een lastgeving inhoudt op grond waarvan die bank een opdracht kan delegeren aan de bank van de begunstigde. Hoewel het m.i. duidelijk niet énkel om lastgeving gaat maar vooreerst om een delegatie (zie de bespreking onder de delegatie in het laatste hoofdstuk) brengt dit aspect van lastgeving wel mee dat de opdrachtgever jegens de bank van de begunstigde beroep kan doen op art BW en dus een zogenaamde rechtstreekse (contractuele) vordering heeft 60. c) Vertegenwoordiging bij het ontvangen van een kennisgeving Een kennisgeving kan geldig geschieden aan een persoon die bevoegd is om voor de bestemmeling kennisgevingen te ontvangen. De wetenschap van zo n bevoegdheid verplicht de kennisgever in beginsel nog niet om aan de vertegenwoordiger kennis te geven 61, tenzij anders overeengekomen of wanneer men misbruik maakt door kennis te geven op de plaats van de bestemmeling zelf terwijl men weet dat de kennisgeving de bestemmeling daardoor niet tijdig zal bereiken 62. De kennisgeving is niet aan de vertegenwoordigde gebeurd indien ze geschiedt nadat de verzender kennis heeft gekregen van de beëindiging van het mandaat. Een woonstkeuze bij een advocaat houdt een mandaat in dat geacht wordt accessoir te zijn aan het mandaat ad litem, zodat het eindigt wanneer het mandaat ad litem eindigt Cass. 22 september 2011, F N, Provincie Oost-Vlaanderen t. NV Bank van de Post, RW , Dat hij zich in beginsel niet kan beroepen op die excepties, vinden we onder meer in Cass. 16 december 1977, RW , 2514 = RCJB 1981, 465 noot P.A. FORIERS "Observations sur l'article 1994 du code civil et l'action directe neé de la substitution". 60 Voor een toepassing van art BW, zie bv. Hof Brussel 12 juni 2012, KBC Bank t. VMSW, NjW 2014, 220 en bijbehorend artikel van K. ANDRIES, Overschrijvingen, NjW 2014, Zie voor het geval van woonstkeuze in het procesrecht Cass. 10 mei 2012, C N, RW , 1212 n. T. TOREMANS Rechtsmisbruik en bedrog bij betekening van procesakten en de primauteit van de processtukken. 62 Vgl. inzake woonstkeuze in het procesrecht Cass. 10 maart 2008, Orthopedische kliniek. 63 Cass. 23 december 2010, C F, RW , 422; Cass. 25 februari 2013, nr. F N, RW ,

17 d) Optreden in naam van te noemen of op te richten derde In deze gevallen verdwijnt de vertegenwoordiger uit de rechtsverhouding indien aan de voorwaarde van vervanging is voldaan. Optreden in naam van een rechtspersoon in oprichting: art. 60 Wb. Venn bevat een specifieke regeling met termijnen voor de oprichting en overname van de verbintenissen door de vennootschap: - enerzijds geeft het de wederpartij een aanspraak op de vertegenwoordiger als er geen tijdige overname is; toestemming wederpartij is niet vereist voor het niet verbonden zijn van de vertegenwoordiger anderzijds geeft het ook een recht aan de oprichter om zich op die bepaling te beroepen 65. W.b. commandverklaring bij onroerende verkoop, zie hoger. d) Middellijke vertegenwoordiging Middellijke vertegenwoordiging betreft de tussenpersoon die in eigen naam optreedt voor andermans rekening (openlijk dan wel verborgen). Verbintenisrechtelijk is er in beginsel geen rechtstreekse rechtsverhouding tussen principaal en derde-wederpartij. Een interessant arrest is Cass. 24 oktober over de bekrachtiging van de verkoop door iemand die in eigen naam andermans goed verkocht. Het verwart wel enkele zaken... - volgens het arrest was de eigenaar door de bekrachtiging toegetreden tot de overeenkomst, zodat beiden in solidum aansprakelijk waren voor de terugbetaling. Wat de verkoper betreft is dat zeker terecht. Wat de eigenaar betreft was dat in casu misschien terecht, maar in zijn algemeenheid is dat onjuist. Het moet ons dus aanzetten tot voorzichtigheid bij het formuleren van verklaringen die een bekrachtiging inhouden: het is best uitdrukkelijk te bepalen dat men enkel de onbevoegdheid van de verkoper wil helen maar niet toetreedt tot de overeenkomst of diens verbintenissen. 4. Ontstaan rechten van een derde uit overeenkomst a) Voorkooprechten en naastingsrechten * Er zijn een reeks wettelijke voorkooprechten, in het bijzonder dat ten gunste van de pachter en een reeks voorkooprechten ten gunste van de overheden. De specifieke regels verschillen ten dele van geval tot geval. Het Vlaams decreet harmonisatie voorkooprechten van 25 mei 2007 is op 1 oktober 2012 in werking getreden (met het elektronisch loket voorkooprechten). Bij miskenning van een wettelijk voorkooprecht heeft de voorkoopgerechtigde een naastingsrecht (recht van indeplaatsstelling). Ook in een aantal andere gevallen bestaat er een wettelijk naastingsrecht. 64 Bv. Vred. Zomergem 12 december 2008, RW , Cass. 14 september 2000, nr. C.98/0311.F. 66 nr. C N, jaarverslag Cass. 2008, 45, RW , 69 n. Ruud JANSEN, T.Not. 2009, 606 n. I. SAMOY, "Bekrachtiging en rechtstreekse aanspraken tussen lastgever en wederpartij na ene optreden van een onbevoegde lasthebber in eigen naam". 17

18 * Conventionele voorkeurrechten 67 zijn mogelijk; bij overeenkomst wordt dan aan de gerechtigde een recht toegekend dat in de meeste gevallen een zgn. eventueel recht (preciezer: eventueel wilsrecht) op het voorwerp ervan inhoudt; actueel is het recht de keerzijde van een verbintenis van de wederpartij om niet te doen (gepaard aan bijkomende verplichtingen te doen, zoals de gerechtigde informeren enz.). Conventionele voorkeurrechten worden niet gesanctioneerd met een naastingsrecht maar enkel met contractuele remedies tussen partijen; in die zin hebben ze geen zakelijke werking. Een conventioneel voorkooprecht beperkt de verhandelbaarheid van een goed niet, en is naar gemeen recht dus aan geen bijzondere beperkingen onderworpen (althans wanneer het recht binnen een redelijke termijn na aanbod moet worden uitgeoefend). Bij vennootschapseffecten gelden wel voor de geldigheid van de verbintenis de beperkende regels van het Wb.Venn. b) Derdenbeding 1 Totstandkoming, inb. Wettelijke gevallen Dat een contractant ook jegens een derde een verbintenis aangaat wordt niet vermoed. Een verbintenis In een schadeverzekering is enkel de schade aan de eigendom van de verzekeringsnemer zelf gedekt, en bv. niet de schade van de mede-eigenaars van het goed, tenzij de verzekering ook voor hun rekening of te hunnen gunste is gesloten 68. De verzekering van een onroerend goed blijft wel van rechtswege lopen ten gunste van de verkrijger van het goed gedurende drie maanden na het verlijden van de vervreemdingsakte (art. 111 VerzW (ex 57 1 LVO)); een voortijdige beëindiging van de polis door de verzekeringnemer is dan ook niet tegenwerpelijk aan die verkrijger 69. De wet houdt in dat eenmaal de overdrager de authentieke akte heeft laten verlijden, hij het voordeel voor de overnemer dat de dekking nog 3 maanden geldt, niet kan herroepen. 2 Kwalificatie Het derdenbeding kan in hoofde van de bedinger animo donandi zijn, maar ook animo solvendi; zie voor het laatste bv. Cass. 30 maart : in een overname-overeenkomst bedingt de verkoper dat de koper de door de verkoper aan een tussenpersoon verschuldigde commissie zal betalen. 3 Rechtsgevolgen 67 Het kan om een voorkooprecht in enge zin gaan, dat enkel bij verkoop speelt, of om een ruimer voorkeurrecht. 68 Cass. 4 februari 2013, C F, = TBH 2013, Cass. 1 februari 2013, C N, = RW , 1666 met concl. P.g. J.F. LECLERCQ = RW ,

19 Het recht van de derde ontstaat rechtstreeks in zijnen hoofde en passeert niet langs het vermogen van de bedinger: Cass. 16 januari De belover kan aan de bedinger alle verweermiddelen tegenwerpen uit de dekkingsverhouding, doch geen verweermiddelen uit de valutaverhouding (tenzij diegene die zouden maken dat de begunstiging strijdig is met de openbare orde). Causa stipulandi bedinger derdebegunstigde dekkingsverhouding: oorspronkelijke overeenkomst (causa promittendi) resultante rechtsverhouding belover 5. Nietigheden W.b. de sanctie van vormvereisten, zie hoger. De geldigheid of nietigheid van een rechtshandeling moet in beginsel beoordeeld worden op grond van de feiten bij het stellen van die rechtshandeling (en wordt dus niet bepaald door latere feiten). a) Absolute nietigheden ongeoorloofdheid voorwerp of oorzaak 72 Het kan zowel gaan om een overeenkomst waarvan de loutere nakoming reeds ongeoorloofd is (bv. moord, diefstal,...), als een waarvan het voorwerp ongeoorloofd is in die zin dat het om een prestatie gaat waarvan de nakoming niet ongeoorloofd is maar die niet het voorwerp van een verbintenis kan zijn (bepaalde vormen van inperking vrijheid, bv. levenslange arbeid hier kan de sanctie echter ook conversie in een opzegbare overeenkomst zijn), dan wel ongeoorloofd omdat ze niet in ruil voor de voorziene tegenprestatie mag worden aangegaan (bv. woeker, prostitutie). 71 nr. C F, 72 Voor een recente overzichtsstudie, zie A. VAN OEVELEN e.a., De nietigheid van overeenkomsten wegens strijdigheid met de openbare orde of de goede zeden: algemene beginselen en een grondslagenonderzoek, TPR 2011, 1355 v. 19

20 1 Gronden van nietigheid aa) Inperking economische vrijheid en mededingingsbeperking: - Cass. 29 september : overeenkomst met als doel de vrije beroepsuitoefening te beletten is absoluut nietig. - effectief inperken van fundamentele economische vrijheden uit het EU-recht maakt de overeenkomst ook nietig krachtens EU-recht (zie bv. HvJ C-438/05 Viking) - daarnaast natuurlijk de nietigheid van mededingingsbeperkende afspraken in strijd met o.m. art. 101 VWEU of van verboden concentraties (merger control). De regel van art. 101 werd uitgewerkt in een reeks Verordeningen, waaronder de groepsvrijstellingsverordeningen die voor bepaalde categorieën mededingingsbeperkende overeenkomsten aangeven onder meer zwarte lijsten bevatten van bedingen die niet mogen opgenomen worden om van de groepsvrijstelling te genieten. Zie bv. in de recente groepsvrijstalling voor technologieoverdrachtovereenkomsten het verbod van exclusieve grant-back-bedingen (verplichting voor licentiehouder om aan licentiegever een exclusieve licentie te geven voor verbeteringen) en termination-on-challenge-bedingen (licentie-overeenkomst vervalt indien licentienemer het intellectueel eigendomsrecht van de licentiegever aanvecht). bb) Belastingontduiking: Verkoop met prijsbewimpeling: het beding van prijsbewimpeling is nietig, maar de gedissimuleerde verkoop zelf is geldig 74. cc) Regels van stedebouw en vergelijkbare - Ongeoorloofd voorwerp? Zie voor een geval van ongeoorloofd voorwerp Cass. 8 april 1999 (onwettige woning brandt af) en 15 mei 2000 ( van openbare orde sluit niet altijd uit dat erover een overeenkomst - i.c. dading -mogelijk is). - Nietig is de verhuring als woning van een goed dat niet aan de elementaire vereisten van bewoonbaarheid voldoet 75. Is deze toestand evenwel slechts ontstaan in de loop van de huurovereenkomst, is de overeenkomst niet nietig en gelden de sancties van wanprestatie 76 (naast een eventuele publieke herstelvordering, waarover infra meer). - Bij stedebouwmisdrijven: een aannemingsovereenkomst voor vergunningsplichtige werken waarvoor geen vergunning is, is nietig volgens Hof Gent Volgens cassatie 2001 is de overeenkomst maar nietig indien ze strekt tot behoud van een wederrechtelijke toestand. Sommige rechtspraak gaat een stuk verder en beschouwt de aanspraak op betaling van de aannemingssom door de aannemer in geval van misdrijf als een onrechtmatig voordeel 78 ; dit is 73 nr. C F, JLMB 2009, 1100, Jaarverslag cass. 2008, Bv. Hof Luik 30 november 2006, TBBR 2008, 103 n. DUPONT. Met hetzelfde resultaat, maar dubbelzinniger Cass. 18 maart 1988, Pas. I 868 = RW , 711 n. E. DIRIX = Ann.Lg. 1989, 387 n. I. MOREAU-MARGREVE & P. DELNOY. Anders Hof Bergen 26 januari 2010, JLMB 2010, 1041 kritisch n. B. KOHL. 75 Arrest a quo in Cass. 10 mei 2012, nr. C N, = NjW 2013, 29 n. M. DAMBRE = RW , 985 n. A. VAN OEVELEN Gevolgen van de nietigverklaring van een woninghuurovereenkomst wegens niet-naleving van de gewestelijke woonkwaliteitsnormen = Jaarverslag cassatie 2012, 22 = TBO 2013, 108 n. J. BAECK Restitutie na vernietiging van woninghuurovereenkomst wegens overtreding van gewestelijke woonkwaliteitsnormen ; Rb. Gent 13 juni 2008, T.Vred. 2010, 338; Vred. Zomergem 30 september 2011, Huur 2011, Bv. Vred. Herzele 2 januari 2013, RW , Hof Gent 26 november 2004, RABG 2007, Bv. Hof Gent 29 mei 2009, RW , 743 ( n. 20