Inleiding in de Klinische Geriatrie Leereenheid Vervolgopleiding tot Geriatrie Verpleegkundige Augustus 2013
2 Leereenheid
Inleiding in de Klinische Geriatrie VUmc Amstel Academie De Boelelaan 1109 1081 HV Amsterdam www.amstelacademie.nl Augustus 2013 VUmc Amstel Academie 3
4 Leereenheid
Inleiding in de klinische geriatrie Inhoudsopgave Leereenheid 1 Verantwoording 7 2 Leerdoelen 9 3 Overzicht van de leereenheid in schema 11 4 Uitwerking van de leeractiviteiten 13 5 Bijlagen 25 6 Reader 27 VUmc Amstel Academie 5
6 Leereenheid
1 Verantwoording Dit is de eerste leereenheid binnen de Vervolgopleiding tot Geriatrie Verpleegkundige. In deze leereenheid staat de zorg voor de geriatrische patiënt in het bijzonder, de anamnese fase, centraal. Deze kennis is nodig om in de volgende leereenheden de specialistische verdieping te kunnen begrijpen en daaropvolgend te kunnen interveniëren. Bij achteruitgang van het algehele functioneren is het doel van klinische geriatrie om door middel van relatief snelle, doelgerichte diagnostiek en behandeling, de patiënt op het premorbide niveau van functioneren terug te brengen Deze, vaak, complexe multiple problematiek van de geriatrische patiënt, vraagt om specifieke kennis, inzicht en vaardigheden om deze problemen in kaart te kunnen brengen. Ook de wijze waarop de communicatie met de oudere patiënt plaatsvindt, stelt bepaalde eisen aan de zorgverlener die anders zijn dan bij (jong) volwassenen. Om u een beeld te kunnen vormen van de gezondheidsproblemen bij ouderen, is kennis van het normale verouderingsproces noodzakelijk. Daarnaast zal het (verpleegkundig) geriatrisch onderzoek centraal staan, waarin de somatische, psychische, sociale en functionele aspecten aan de orde komen. In deze leereenheid wordt de werking van en onderzoek naar het geheugen uitgelegd: de geheugenproblematiek van de geriatrische zorgvrager geeft namelijk veelal op verschillende gebieden gezondheidsproblemen. Binnen deze leereenheid staan de rollen zorgverlener, regisseur en beroepsbeoefenaar centraal. Er wordt invulling gegeven aan de volgende competenties: technisch handelen; bewaken van vitale en andere fysiologische functies; bewaken van zorgprocessen; coördineren en organiseren van eigen werkzaamheden; begeleiden en voorlichten; samenwerken in mono- en multidisciplinair verband; professionaliseren van eigen handelen; gebruiken van informatie- en communicatie technologie. VUmc Amstel Academie 7
8 Leereenheid
2 Leerdoelen Het leerproces in deze leereenheid is erop gericht dat u zelfstandig de verpleegkundige zorg kan verlenen aan en regisseren voor geriatrische patiënten. De opname fase staat hier centraal. Leerdoelen U kunt voor een geriatrische patiënt in de anamnese fase: 1. het klinisch beeld uiteenzetten waarin de volgende aspecten worden betrokken: - mate van ziek zijn; - klachten en symptomen en typerende patronen; - (basis)parameters en typerende patronen; - invloed van de medische voorgeschiedenis op het klinisch beeld; - invloed van voorgeschreven medicatie op het klinisch beeld; - invloed van de leefwijze van de patiënt op het klinisch beeld; - urgentie en de ernst in relatie tot het tijdsbestek waarin het klinisch beeld is ontstaan; - differentiële diagnoses die passen bij dit klinisch beeld; 2. het kernprobleem bij het klinisch beeld/differentiële diagnose beredeneren vanuit: - de lichamelijke situatie van de patiënt; - de psychosociale situatie van de patiënt; - de activiteiten van het dagelijks leven van de patiënt; 3. het benodigd aanvullend onderzoek beredeneren om tot een diagnose te komen vanuit: - noodzaak en vraagstelling onderzoek; - verwachtingen en urgentie uitkomsten onderzoek; 4. de somatische, psychosociale en ADL interventies ordenen en beredeneren vanuit klinische overwegingen en kennis uit wetenschappelijke literatuur; 5. de ontwikkelingen van de ziekte en het zorgproces op de korte en lange termijn beredeneren; 6. een beschouwing geven op: - de patiëntveiligheid; - de kwaliteit van de zorg; - ethische dilemma s; 7. een bijdrage leveren aan de verbetering van de kwaliteit van de verpleegkundige zorg aan de patiënt en aan de actuele beroepsontwikkelingen door: - te participeren in (multidisciplinair)overleg; - te reflecteren op eigen functioneren in de individuele zorg en in samenwerkingsverbanden. VUmc Amstel Academie 9
10 Leereenheid
3 Overzicht van de leereenheid in schema Leeractiviteit werkvorm zelfstudie contact totale uur SBU 1. Introductie 2. Visie op ouderenzorg en het deskundigheidsgebied van de klinische geriatrie verpleegkundige college 3. De normale veroudering / werkcollege 4 uur 2 uur 6 uur Gerontologie 4. Psychosociale gerontologie college 2 uur 2 uur 4 uur 5. Kwetsbare ouderen werkcollege 3 uur 1 uur 4 uur 6. De geriatrische patiënt college 2 uur 2 uur 4 uur 7. Functionele beperkingen werkcollege 2 uur 2 uur 4 uur 8. Geriatrisch onderzoek college 3 uur 2 uur 5 uur 9. Verpleegkundig geriatrisch werkcollege 1 uur 2 uur 3 uur onderzoek 10. Neuropsychologie / het college 3 uur 2 uur 5 uur geheugen 11. Zorgaanbod werkcollege 12. Evaluatie leereenheid evaluatie 13. Toetsing integratief SBU uur uur uur VUmc Amstel Academie 1
12 Leereenheid
4 Uitwerking van de leeractiviteiten Inleiding In dit hoofdstuk wordt uitleg gegeven over de leeractiviteiten welke in hoofdstuk 3 schematisch zijn weergegeven. De leeractiviteiten hebben tot doel u voor te bereiden op het behalen van uw rollen en competenties in de praktijk. Bij de leeractiviteiten staat vermeld welke rollen met bijbehorende competenties centraal staan. De stuurvragen en voorbereidende opdrachten zijn een hulpmiddel om voor uzelf te toetsen of u in hoofdlijnen de literatuur heeft begrepen. U wordt door de voorbereiding op de leeractiviteiten, het werken in werkgroepen of het volgen van colleges in de gelegenheid gesteld kennis en ervaring op te doen welke u in de praktijk toe kunt passen. VUmc Amstel Academie 13
Leereenheid 1. Introductie De docent introduceert de leereenheid en gaat in op eventuele vragen en/of onduidelijkheden. Deze kunnen zowel inhoudelijk als organisatorisch van aard zijn. Binnen dit uur is er ruimte om ervaringen uit de praktijk uit te wisselen. Voorbereiding Neem de gehele leereenheid door. Noteer vragen zodat u deze tijdens de lesactiviteit in kunt brengen. 14
3. De normale veroudering / Gerontologie De docent behandelt naar aanleiding van de bestudeerde literatuur de normale veroudering. Aan de orde komen: de fysiologische (biologische) aspecten van veroudering; de functionele veroudering: het effect op het dagelijks leven; cognitieve veranderingen bij het ouder worden; sociale aspecten van het ouder worden. Kennis van de normale veroudering is noodzakelijk voor het bewaken van vitale en andere fysiologische functies, zorgprocessen en begeleiden en voorlichten. Deze competenties zijn gerelateerd aan de rol van zorgverlener en regisseur. Lesdoelen Na de les kunt u: verschillende zienswijze rondom veroudering onderscheiden; de betekenis van het effect van de dubbele vergrijzing uitleggen; beredeneren wat de effecten zijn van fysiologische-, sociale- en cognitieve aspecten van het ouder worden op het functioneren van de orgaansystemen en de subsystemen en het effect op het dagelijks leven; benoemen wat de betekenis is van homeostase in relatie tot de cascade breakdown. Voorbereiding Bestudeer uit boek: Verpleegkundige zorgverlening aan ouderen, T. van der Kruk e.a., > Hoofdstuk 5, Levensloop vanuit biologisch perspectief; Ouderenpsychologie, A.M. Pot e.a., > Hoofdstuk 5, Biologische veroudering en leeftijdsgerelateerde aandoeningen; > Hoofdstuk 7, Cognitie. VUmc Amstel Academie 15
Leereenheid 4. Psychosociale gerontologie In deze context worden de psychosociale gevolgen van ouder worden besproken. Veel ouderen verliezen contacten doordat ze bijvoorbeeld minder mobiel zijn, waardoor ze minder sociale contacten kunnen onderhouden. Ook het overlijden van een partner kan van grote invloed zijn op het sociaal functioneren van de oudere. Sociale isolatie en eenzaamheid komen onder ouderen vaak voor. Door achteruitgang van de cognitie kan de oudere sociale contacten verliezen en bijvoorbeeld zorg gaan mijden. In deze les wordt ingegaan op het herkennen van deze problematiek en de mogelijke interventies. Begeleiding van de patiënt en zijn omgeving, het plannen en organiseren van de zorg en inschakelen van en samenwerking met andere disciplines zijn o.a. competenties die in deze leeractiviteit aan de orde komen in de rol van zorgverlener, coach en regisseur. Lesdoelen Na de les kunt u: beredeneren welke psychosociale- en cognitieve aspecten een risico vormen voor sociale isolatie en eenzaamheid; verwoorden welke psychosociale gebeurtenissen vanuit de levensloop van een zorgvrager van invloed kunnen zijn op het dagelijks functioneren; sociale isolatie en eenzaamheid herkennen en daartoe interventies formuleren. Voorbereiding Bestudeer uit boek: Handboek Ouderenpsychologie, A.M. Pot e.a., > Hoofdstuk 3, Ouder worden in sociaal-culturele en omgevingscontext; > Hoofdstuk 4, Ouder worden in sociaal-relationeel perspectief; Verpleegkundige zorgverlening aan ouderen, T. van der Kruk e.a., > Hoofdstuk 6, Psychologische theorieën over het ouder worden; > Hoofdstuk 8, Onderzoek naar sociaaleconomische verschillen en de gevolgen voor de gezondheid; > Hoofdstuk 17, Sociale isolatie en zorgmijding. 18
5. Kwetsbare ouderen Niet iedere oudere is even kwetsbaar. Met behulp van o.a. scorelijsten kan de kwetsbaarheid opgespoord en gemeten worden. Met deze gegevens is het mogelijk om (preventieve) interventies toe te passen. De mogelijkheden om kwetsbare ouderen op te sporen in de instelling en hoe preventie toe te passen, worden toegelicht onder andere vanuit het VMS project Kwetsbare ouderen. De docent bespreekt met u de voorbereidende opdracht na. Er is ruimte voor discussie over het nut en de noodzaak van screeningsinstrumenten met betrekking tot kwetsbare ouderen. De rollen zorgverlener, regisseur en beroepsbeoefenaar komen in deze les aan de orde. Het bewaken van vitale en andere fysiologische functies, zorgprocessen en gebruik maken van informatie en communicatie technologie zijn competenties die hier onderdeel van zijn. Lesdoelen Na de les kunt u: het ontstaan van het VMS programma kwetsbare ouderen verklaren; verschillende screeningsinstrumenten voor kwetsbaarheid onderscheiden; beredeneren en beargumenteren welk screeningsinstrument u in bepaalde situatie kiest. Voorbereiding Bestudeer uit boek: Handboek Ouderenpsychiatrie, M. Kat e.a., > Hoofdstuk 9, Het concept frailty ; achtergronden, mogelijkheden en beperkingen. Van blackboard: De Praktijkgids kwetsbare ouderen.(bron: http://www.vmszorg.nl/themas/kwetsbare-ouderen) Aanbevolen www.vmszorg.nl (10 thema s/ kwetsbare ouderen) Opdracht Ga in uw eigen instelling na of er specifiek beleid is met betrekking tot kwetsbare ouderen. Neem eventuele scorelijsten mee naar de les. Zoek op internet scorelijsten met betrekking tot kwetsbare ouderen. (GFI, ISAR, Katz-ADL6, Barthel etc.) Welke methode om kwetsbare ouderen te screenen zou u kiezen? Motiveer waarom u voor deze kiest. VUmc Amstel Academie 19
Leereenheid 6. De geriatrische patiënt De geriatrische patiënt is een oudere patiënt, die door een veelvoud van ziektes, stoornissen in lichamelijk en/of geestelijk functioneren en/of ontregelde sociale situatie, een complex ziektebeeld vertoont. In deze les wordt ingegaan op wat de geriatrische patiënt anders maakt dan een volwassene patiënt en op welke wijze u hier in uw zorg rekening mee kunt houden. De rollen zorgverlener en regisseur staan centraal in deze lesactiviteit. Om het zorgproces te bewaken heeft u kennis nodig van de specifieke kenmerken van de geriatrische patiënt. Lesdoelen Na de les kunt u: beredeneren welke aspecten vanuit de somatische-,psychosociale- en functionele dimensies ten grondslag liggen aan de definitie geriatrische patiënt en de betekenis die dit heeft voor de zorgvraag. Voorbereiding Bestudeer uit boek: Probleemgeoriënteerd denken in de geriatrie, M. Olde Rikkert e.a., > Hoofdstuk 1, De geriatrische patiënt; Verpleegkundige zorgverlening aan ouderen, T. van der Kruk e.a., > Hoofdstuk 10, De geriatrische patiënt: een kwetsbare oudere. 20
Leereenheid 7. Functionele beperkingen Veel functies verminderen bij het ouder worden. Functionele beperkingen die invloed hebben op het dagelijks leven, kunnen grote impact hebben op bijvoorbeeld het sociale leven van de oudere. Ook op de dagelijkse handelingen kan functieverlies van invloed zijn. Functieverlies van de zintuigen en de (I)ADL staan centraal in deze lesactiviteit. De docent bespreekt, vanuit de verschillende oorzaken, het ontstaan van functionele beperkingen en wat dit betekent voor de zorgverlening. Het organiseren en coördineren van de werkzaamheden en bewaken van de zorgprocessen zijn de betreffende competenties binnen de rol van regisseur en zorgverlener. Lesdoelen Na de les kunt u benoemen: wat onder de functionele status wordt verstaan; welke metingen er plaatsvinden om functieverlies vast te stellen; welke oorzaken voor vallen, incontinentie, gehoor en visusverlies bij de geriatrische patiënt ten grondslag liggen. Voorbereiding Bestudeer uit boek: Probleemgeoriënteerd denken in de geriatrie, M. Olde Rikkert e.a., > Hoofdstuk 6, De patiënt met functieverlies; Ouderengeneeskunde, onder redactie van J.W.M. Muris e.a, > Hoofdstuk 7, Sarcopenie en andere vormen van functieverlies; Verpleegkundige zorgverlening aan ouderen, T. van der Kruk e.a., > Hoofdstuk 12, Functionele beperkingen: vallen, incontinentie, obstipatie, immobiliteit, zintuigen. 22
8. Geriatrisch onderzoek De docent bespreekt met u de principes van (hetero)anamnese en geriatrisch onderzoek aan de hand van casuïstiek. Een aantal meetinstrumenten wordt aan de hand van beeldmateriaal aan u gedemonstreerd. Na deze les kunt u het geleerde herkennen en toepassen in de praktijk van het zorgproces rond de geriatrische patiënt. De rol van regisseur en zorgverlener zijn van toepassing. Lesdoelen Na de les kunt u: 4 assen benoemen waar het geriatrisch onderzoek uit bestaat; afleiden welke screeningsinstrumenten worden ingezet bij het diagnosticeren; de aandachts- en observatiepunten benoemen bij het afnemen van de screenings instrumenten MMSE en GDS. Voorbereiding Bestudeer uit boek: Probleemgeoriënteerd denken in de geriatrie, M. Olde Rikkert e.a., > Hoofdstuk 1, De geriatrische patiënt; Handboek ouderenpsychiatrie, M. Kat e.a., > Hoofdstuk 10, Het psychiatrisch onderzoek bij ouderen; > Hoofdstuk 14.2, Meetinstrumenten in de ouderenpsychiatrie. Aanbevolen Bestudeer via internet: www.kwaliteitskoepel.nl ga naar kwaliteitsbibliotheek/richtlijnen/ en vul specialisme Geriatrie in. Comprehensive Geriatric Assessment. www.ouderenpsychiatrie.nl kopje Praktijk/Meetinstrumenten VUmc Amstel Academie 23
9. Verpleegkundig geriatrisch onderzoek De docent bespreekt klassikaal een casus uit de praktijk. Aan de hand van de stappen van het klinisch redeneren wordt deze uitgewerkt. U vormt zich op deze wijze een beeld van (verpleegkundige)diagnoses, de klinische probleemstellingen en het aanvullende onderzoek wat ingezet dient te worden. Aan het eind van de leeractiviteit dient u door middel van het klinisch redeneren in staat te zijn om de verschillende orgaanaandoeningen te kunnen plaatsen binnen de (sub)systemen en deze te beredeneren. Daarnaast wordt verwacht dat u een vertaalslag kunt maken naar het zorgproces, door de verpleegkundige zorg en interventies te kunnen beredeneren. Lesdoelen Na de les kunt u: aan de hand van het oefenen met een patiëntencasuïstiek het klinisch beeld in kaart brengen; de 4 assen van de geriatrie (somato-psyche-socio en functionaliteit) onderscheiden; de betekenis van de gesprekstechnieken herkennen; aan de hand van de casus de betekenis van de hetero anamnese (h)erkennen. Voorbereiding Verwacht wordt dat u op de hoogte bent van de stappen van het klinisch redeneren. Neem het boek Pro Active Nursing mee naar de les. 24
Leereenheid 10. Neuropsychologie / het geheugen Een neuropsycholoog bespreekt met u de gelezen literatuur. Aan de orde komen de theorie van Luria, lateralisatie, opbouw van de hersenen vanuit fylogenetisch oogpunt, aandacht, geheugen, emoties en normale veroudering. Kennis van het functioneren van het brein geeft u de mogelijkheid de vitale functies en andere fysiologische functies te bewaken. Het bewaken van het zorgproces is een ander competentie waaraan u werkt in deze les. Lesdoelen Na de les kunt u: de verschillende uitgangspunten van de verschillende theorieën over de opbouw van het geheugen onderscheiden; de cognitieve veranderingen bij de ouder wordende mens benoemen; uitleggen, middels uw kennis over het algemeen functioneren van linker- en rechterhemisfeer van het brein bij hersenbeschadigingen, de specifieke gevolgen die dit heeft voor linker en rechterhemisfeer laesie, frontale- en dieper gelegen problematiek. Voorbereiding Bestudeer van blackboard: Neuropsychologie, T. Koene. Aanbevolen Bestudeer van blackboard Hoofdstuk 8, De hiërarchische opbouw van het zenuwstelsel, uit: Neurowetenschappen, B. van Cranenburgh; Hoofdstuk 17, Lokalisatie van functies, uit: Neurowetenschappen, B. van Cranenburgh. 24
5 Bijlagen Deze leereenheid bevat geen bijlagen. VUmc Amstel Academie 25
26 Leereenheid
6 Reader Deze leereenheid bevat geen reader. VUmc Amstel Academie 27
28 Leereenheid