M201214 MKB Regionaal Bekeken Economische specialisatie van het MKB H.S. van der Kroon Zoetermeer, 8 oktober 2012
MKB draagt substantieel bij aan economische specialisaties van regio's Economische specialisatie staat volop in de belangstelling van beleidsmakers. Geïnspireerd door het succes van regio's als Silicon Valley proberen regio's over de hele wereld te identificeren wat ze in economisch perspectief uniek maakt, om dit vervolgens uit te bouwen. In het nieuwe beleid van de Europese Commissie spreekt men in dit kader ook wel over het begrip "the smart specialisation of European regions". Op welk schaalniveau je ook met specialisatie bezig bent (Europa, landsniveau, provincie of gemeente), in veel gevallen zijn het toch vooral de grotere bedrijven die we associëren met bepaalde economische specialisaties. Als we bijvoorbeeld kijken naar de negen topsectoren in Nederland, denken we al snel aan bedrijven als Philips, ASML, Shell, AkzoNobel en DSM. Toch kan ook het MKB substantieel bijdragen aan economische specialisatie. Immers zo'n 55 tot 60% van de toegevoegde waarde in ons land wordt door het MKB gegenereerd. Daarnaast is er binnen het MKB veel potentie voor verdere ontwikkeling van de specialisatie, bijvoorbeeld door bedrijven die door weten te groeien tot gezichtbepalende bedrijven van de toekomst. In dit rapport hebben we specifiek gekeken naar de rol van het MKB in economische specialisaties van Nederlandse regio's. De belangrijkste conclusies die we hieruit trekken zijn: Het MKB is belangrijk voor, en draagt substantieel bij aan economische specialisaties van Nederlandse regio's. Het specialisatiepatroon van het MKB volgt in grote lijnen het algehele specialisatiepatroon: waar sterke algehele specialisaties zijn, is in veel gevallen ook het MKB gespecialiseerd. Door te kijken naar specialisaties exclusief de grote bedrijven wordt de breedte van de specialisatie beter zichtbaar: is die alleen toe te schrijven aan grote bedrijven, of wordt hij breder gedragen? 2
1 Inleiding: regionale specialisatie De praktijk leert dat regio's duidelijk herkenbare economische specialisaties kunnen ontwikkelen. Zo is Silicon Valley over de hele wereld bekend geworden als hotspot voor hightechbedrijven, Parijs voor modebedrijven en Londen voor bedrijven uit de financiële wereld. Ook in Nederland zien we regio's met een sterke economische identiteit. Een goed voorbeeld hiervan is de Brainportregio rondom Eindhoven. Brainport, thuisbasis van meerdere grote Nederlandse technologiebedrijven, werd in 2011 nog uitgeroepen tot slimste regio van de wereld. Het gegeven dat regio's duidelijk herkenbare economische specialisaties kunnen ontwikkelen kan rekenen op toenemende interesse van economische beleidsmakers. Dat is logisch, omdat goed presterende, economisch gespecialiseerde regio's substantieel bijdragen aan de welvaart van een land. Beleidsmakers zijn dan ook erg geïnteresseerd in de mechanismes die verklaren hoe specialisaties ontstaan en hoe ze precies bijdragen aan het concurrentievermogen van bedrijven. Regionale specialisatie en grote bedrijven Het beeld van economische specialisaties wordt vaak sterk bepaald door grote(re) bedrijven. Kijken we bijvoorbeeld naar de economische topsectoren in Nederland (specialisatie op landniveau), dan kunnen we bij elke topsector wel een aantal grote gezichtsbepalende spelers noemen. Denk bijvoorbeeld aan de topsector hightech met bedrijven als Philips en ASML. Of aan de topsector chemie met bedrijven als DSM en AkzoNobel. Vanzelfsprekend is de vestigingsplaats van deze grote bedrijven van grote invloed als we kijken naar de specialisatie van regio's. Binnen de regiogrenzen dragen deze grote bedrijven substantieel bij aan de werkgelegenheid en de toegevoegde waarde die er wordt gegenereerd. Dit geldt in het bijzonder voor relatief kleine regio's, waar het gewicht van grote bedrijven zwaar weegt op het bruto regionaal product. Regionale specialisatie en de rol van het MKB Hoewel vaak minder direct zichtbaar, is ook het MKB belangrijk als het gaat om economische specialisaties. Zo wordt iets meer dan de helft van de totale toegevoegde waarde (circa 55 tot 60%) in Nederland door het MKB gegenereerd. 1 In een aantal regio's ligt dit zelfs nog hoger, namelijk tussen de 70 en 80%. De economische specialisatie van het MKB kan daarom een behoorlijke bijdrage leveren aan de totale specialisatie van een regio. Daarnaast blijkt uit onderzoek dat het MKB-segment in de bedrijvenpopulatie nog een andere belangrijke rol speelt bij economische specialisaties. Zo zijn er sterke aanwijzingen dat het regionale MKB een belangrijke rol speelt in 1 Dit hangt af van de gekozen definitie. Als bijvoorbeeld bepaalde sectoren als overheid, zorg en delfstoffenwinning niet worden meegerekend, gaat het percentage richting de 60%; nemen we deze wel mee, dan ligt het zo rond de 55%. 3
het valoriseren van de gespecialiseerde kennis en kunde die in een regio aanwezig is (Audretsch et al., 2012). Met andere woorden, sectorspecifieke kennis in een regio is vaak een bron voor nieuwe bedrijvigheid en snelle groeiers. Dit is wellicht nog het best te illustreren als we kijken naar Silicon Valley, waar relatief jonge bedrijven als Google, Yahoo, ebay en SanDisk doorgegroeid zijn tot gezichtbepalende spelers. Als we het hebben over de rol van het MKB en grootbedrijf in de economische specialisatie van regio's, dan is het ook goed om te beseffen dat in veel gevallen de twee ook nauw met elkaar verweven zijn. Het MKB profiteert van de aanwezigheid van grote bedrijven. Bijvoorbeeld door de vraag naar toeleveringen en de verbindingen die zij hebben met vele andere bedrijven. Grote bedrijven profiteren op hun beurt van de aanwezigheid van een groot aanbod van gespecialiseerde toeleveranciers. Er bestaat dus in veel gevallen een wisselwerking tussen verschillende bedrijven groot en klein waarbij ieder een eigen taak in het systeem vervult. Figuur 1 Bijdrage aan specialisatie Economische Specialisatie I: Grootbedrijf draagt bij aan specialisatie II: MKB draagt bij aan specialisatie I II III: Interactie draagt bij aan specialisatie Grootbedrijf III MKB Hoewel er relatief veel bekend is over de economische specialisatie van regio's in Nederland, is tot op heden relatief onbekend wat de bijdrage van het MKB hieraan is. In deze rapportage kijken we daarom specifiek naar de economische specialisatie van het MKB in Nederlandse regio's. Deze vergelijken we vervolgens met de algehele specialisatie om te kijken of we verschillen kunnen constateren. 4
2 Methodologie In dit hoofdstuk geven we de belangrijkste methodologische keuzes aan, die we in het kader van dit onderzoek hebben gemaakt. De grootste uitdaging ten aanzien van het identificeren van specialisaties is het vinden van een evenwicht tussen focus en massa. Met andere woorden: de specialisatie moet zowel significante impact hebben, als ook voldoende onderscheidend zijn. Kies je de specialisatie te gedetailleerd, dan is de impact op de economie beperkt. Kies je de specialisatie te breed, dan is de samenhang op gedeelde karakteristieken binnen dezelfde specialisatie zwak. De crux is om tot bouwblokken te komen die het midden houden tussen voldoende focus enerzijds en voldoende impact/massa anderzijds. De keuze voor deze bouwblokken vormt vervolgens de lens waardoor we naar specialisaties kijken. In dit hoofdstuk leggen we daarom uit welke argumenten ten grondslag liggen aan de: gekozen omvang van de regio's; en het gekozen detail van de bedrijfssectoren. 2.1 Indeling in COROP-gebieden Ten aanzien van de keuze voor een regionale eenheid constateren we dat Nederland op veel manieren is onder te verdelen. Dat kan op het niveau van landsdelen (noord, oost, zuid, west), op het niveau van provincies of bijvoorbeeld op het niveau van gemeentes. Wanneer we het (internationaal) hebben over clusters, dan verschilt de omvang vaak behoorlijk. Zo telt het gebied waar Silicon Valley zich bevindt bijvoorbeeld meer dan 4 miljoen inwoners, maar gaan andere onderzoekers er vanuit dat een economische specialisatie soms ook de grootte van een bedrijventerrein kan hebben. Zoals aangegeven, is het ons er om te doen een tussenweg te vinden waarin niet alleen sprake is van specialisatie, maar ook van voldoende massa. Wij kiezen er daarom voor om te kijken naar Nederland op het niveau van COROP-regio's. Deze verdeling voorziet in 40 regio's en houdt daarmee het midden tussen focus en massa. 2.2 Kijken naar een beperkt aantal hoofdsectoren Er zijn diverse mogelijkheden om de Nederlandse economie onder te verdelen in economische sectoren. Dat kan heel grof op basis van een onderscheid tussen industrie, nijverheid en diensten of heel fijn op basis van specifieke sectorcodes (SBI). Om binnen elke regio nog altijd over substantiële bouwblokken te beschikken, maar toch de mogelijkheid te houden om voldoende te differentiëren, kiezen we voor een indeling naar 20 hoofdsectoren. Deze indeling in hoofdsectoren omvat zowel een aantal dienstensectoren (o.a. zakelijke dienstverlening, overheid, groothandel, zorg) als industriële/nijverheid sectoren (o.a. chemie, metaalelektro, delfstoffenwinning, 5
bouw). Kijken we voor Nederland als geheel naar het aandeel van deze 20 sectoren, dan herkennen we drie grote sectoren met elk een aandeel in het BBP van meer dan 10%. Het gaat om de zakelijke dienstverlening, overheid en zorg. Ook de groothandel, financiële dienstverlening en de verhuur en exploitatie van onroerend goed zijn relatief grote sectoren. De bouw en metaalelektro zijn de grootste niet-dienstensectoren in de economie van Nederland. 2.3 Definities Ten slotte is het goed om aan te geven welke definities ten grondslag liggen aan de figuren die in deze rapportage worden gepresenteerd. Het gaat dan om de specialisatie die is gepresenteerd in de vorm van kaarten en figuren, waarin de MKB-specialisatie met de algehele specialisatie wordt vergeleken. o specialisatiepatronen op kaart: de kaarten met specialisatiepatronen zijn gebaseerd op het aandeel van een sector in de toegevoegde waarde die in een regio wordt geproduceerd. Kaarten specifiek voor het MKB hebben betrekking op het aandeel van de sector in de totale toegevoegde waarde die in een regio alleen door het MKB (< 250 medewerkers) wordt geproduceerd. o specialisatie in grafieken: het betreft hier dezelfde definitie als gehanteerd in de kaarten. Om verschillen inzichtelijk te maken is de score van afzonderlijke regio's vervolgens gerelateerd aan het aandeel van deze sector in Nederland als geheel. Cijfers over het MKB zijn gerelateerd aan het aandeel van de toegevoegde waarde dat door die sector enkel door MKB bedrijven wordt gegenereerd. Hierdoor krijgt elke regio een score die de afwijking ten opzichte van het gemiddelde weergeeft. 3 Resultaten Zoals in het vorige hoofdstuk aangegeven, definiëren wij specialisatie als het relatieve aandeel van een bepaalde bedrijfssector in de regionale economie. Door deze vervolgens ofwel onderling (op een kaart), ofwel met het Nederlands gemiddelde te vergelijken krijgen we een indicatie van de economische specialisatie van regio's. Het is daarbij van belang om te beseffen dat zowel tussen regio's als tussen sectoren verschillen bestaan voor wat betreft hun omvang. Zo zijn er relatief kleine sectoren binnen de Nederlandse economie (aandeel van 2-3%) en relatief grote sectoren (>10%); en zijn er relatief grote COROP-regio's (>8%) en relatief kleine (kleiner dan 1%). Deze verschillen zijn van belang, omdat vooral in de combinatie van kleine COROP-regio's en kleine sectoren al snel sprake kan zijn van uitschieters. 6
Tabel 1 Regio's met opvallende specialisaties in relatief kleine sectoren Sector Aandeel van sector in NL Economie Aandeel in meest gespecialiseerde regio (totaal) Metaalelektro 4,2% 16,9% (IJmond) Voedingsmiddelen 2,9% 17,1% (Zaanstreek) Chemie 2,8% 14,9% (Zeeuws Vlaanderen) Communicatie 2,1% 9,8% (Aggl. Den Haag) Landbouwsector 2,1% 15,2% (Delft en Westland) Aandeel van sector wanneer we alleen naar MKB kijken 3,1% (IJmond) 4,0% (Zaanstreek) 2,1% (Zeeuws Vlaanderen) 0,2% (Aggl. Den Haag) 23,0% (Delft en Westland) Tabel 1 geeft hier een goed voorbeeld van. In vier gevallen zien we dat er binnen een kleine COROP-regio een relatief kleine bedrijfssector een substantieel aandeel heeft. Zo wordt er in de regio IJmond van elke 6 euro aan toegevoegde waarde één in de metaalelektro gegenereerd, terwijl dit in Nederland ongeveer 1 op de 25 is. Overigens zien we dergelijke sterke specialisaties in relatief kleine bedrijfssectoren niet alleen terug in kleine COROP - s; ook de agglomeratie Den Haag valt op met een specialisatie in communicatie. Tabel 1 laat ook opvallende inzichten zien als we binnen de genoemde regio's kijken of we dezelfde specialisatie terugzien onder het deel van de toegevoegde waarde dat enkel door MKB-bedrijven wordt gegenereerd. Dat blijkt in de meeste gevallen niet zo te zijn. Binnen het deel van de toegevoegde waarde dat door MKB-bedrijven wordt gegenereerd, is het aandeel in vier van de vijf gevallen juist erg bescheiden. Uitzondering in Tabel 1 is de landbouwsector in Delft en Westland, waar de specialisatie in het MKB zelfs nog sterker is. 3.1 Vier bedrijfssectoren nader bekeken Bovenstaande tabel is bedoeld om te illustreren hoe de data relatief gevoelig zijn voor (de combinatie van) kleine COROP-regio's en relatief kleine bedrijfssectoren. We zien dat in dergelijke gevallen de aanwezigheid van grote bedrijven een grote impact kan hebben op de geconstateerde specialisatie van de regio. Een belangrijke eerste conclusie is derhalve dat het afzonderlijk kijken naar specialisatie van het MKB belangrijke extra informatie levert over de aard van de specialisatie. Tegelijkertijd zien we in tabel 1 ook bewijs dat er gevallen zijn waar het MKB substantieel bijdraagt aan een geconstateerde specialisatie, en hem zelfs voor een belangrijk deel verklaart. Het is daarom relevant om in detail te kijken hoe dit beeld uitpakt als we naar het relatieve belang van een aantal bedrijfssectoren kijken voor verschillende Nederlandse regio's. 7
Om meer inzicht te krijgen in hoe specialisatie van het MKB in diverse regio's eruitziet, hoe het bijdraagt aan de algehele specialisatie en hoe het zich hiermee verhoudt, kijken we in deze paragraaf in detail naar vier bedrijfssectoren. We hebben hiervoor de sectoren chemie, metaalelektro en transport gekozen vanwege de sterke raakvlakken die ze hebben met het zogenaamde topsectorenbeleid. Daarnaast is gekozen om in meer detail te kijken naar de sector zakelijke Dienstverlening, omdat dit een sector is die substantieel bijdraagt aan de Nederlandse economie. 3.1.1 Zakelijke dienstverlening In de onderstaande figuren kijken we naar de specialisatie van Nederlandse regio's in zakelijke Dienstverlening. Uit de figuren kunnen we opmaken dat de meest gespecialiseerde regio's zich concentreren in de noordvleugel van de Randstad, met Flevoland en Utrecht als hoogst scorende regio's. Opvallend daarbij is dat als we alleen naar het MKB kijken we nagenoeg dezelfde specialisatie zien. Uit Figuur 4 blijkt dat in vier van de vijf meest gespecialiseerde regio's ook het MKB bovengemiddeld gespecialiseerd is. In drie gevallen zien we zelfs een sterkere specialisatie onder het MKB dan de gemiddelde specialisatie van de regio in die sector. In Flevoland deelt het MKB de specialisatie van de regio, maar de hoge score komt toch grotendeels op het conto van grote bedrijven. Datzelfde geldt sterker voor Delft en Westland, waar op het niveau van MKB-bedrijven de regio zelfs ondergemiddeld gespecialiseerd is. Figuur 2 Specialisaties in zakelijke Dienstverlening TOTAAL 18,3 21,8 14,8 18,3 11,3 14,8 7,8 11,3 4,3 7,8 8
MKB 23,5 28,2 18,7 23,5 13,9 18,7 9,1 13,9 4,3 9,1 Figuur 3 Specialisatie in de zakelijke dienstverlening; vergelijking TOTAAL met MKB (top 5 en minste 5 gespecialiseerde regio's) Flevoland Utrecht Groot-Amsterdam Het Gooi en Vechtstreek Agglomeratie 's-gravenhage Zuidwest-Drenthe Oost-Groningen Noord-Drenthe Zeeuwsch-Vlaanderen Delfzijl en omgeving -41% -25% -51% -32% -62% -66% -68% -68% -74% -3% 21% 27% 39% 22% 39% 20% 15% 51% 63% 70% TOTALE MKB -100% -80% -60% -40% -20% 0% 20% 40% 60% 80% 9
3.1.2 Metaalelektro Kijken we naar een geheel ander soort sector, namelijk de industriële sector metaalelektro, dan zien we dat vier van de meest gespecialiseerde regio's buiten de Randstad vallen. Weergegeven op de kaart van Nederland valt op dat de algehele specialisatie in deze sector sterk overeenkomt met die van het MKB. Ook zien we het beeld bevestigd dat het vooral regio's buiten de Randstad zijn die een specialisatie in de metaalelektro hebben. Kijken we puur naar de best scorende regio's als het gaat om het gespecialiseerde MKB, dan doen naast Zeeuws-Vlaanderen, Zuidoost-Noord-Brabant en Twente ook de Achterhoek en Zuidwest-Friesland het erg goed. Grote regio's binnen de Randstad (Amsterdam, Utrecht en Den Haag) behoren tot de vijf minst gespecialiseerde regio's. IJmond blijkt zijn positie als sterkst gespecialiseerde regio in de metaalelektro (met een drie keer zo hoog aandeel in de toegevoegde waarde) te danken aan de grote bedrijven in de regio. Zonder deze grote bedrijven is er van specialisatie geen sprake meer. Dat is anders voor de vier overige regio's van de top 5. Vooral in Zuidoost-Noord-Brabant en Overig Zeeland draagt het MKB substantieel bij aan de specialisatie: het MKB kent in deze regio's een meer dan 2 keer zo sterke focus op dergelijke bedrijfsactiviteiten. Figuur 4 Specialisaties in metaalelektro TOTAAL 13,7 17,0 10,5 13,7 7,3 10,5 4,1 7,3 0,9 4,1 10
MKB 9,7 11,8 7,5 9,7 5,3 7,5 3,1 5,3 0,9 3,1 Figuur 5 Specialisatie in de metaalelektro; vergelijking TOTAAL met MKB (top 5 en minste 5 gespecialiseerde regio's) IJmond Zuidoost-Noord-Brabant Overig Zeeland Noord-Limburg Twente Utrecht Noord-Drenthe Overig Groningen Groot-Amsterdam Agglomeratie 's-gravenhage -37% -40% -40% -16% -45% -29% -79% -67% -79% -82% 186% 108% 167% 141% 124% 37% 95% 61% 20% 305% TOTALE MKB -150% -100% -50% 0% 50% 100% 150% 200% 250% 300% 350% 3.1.3 Chemie De chemie laat in grote lijnen een vergelijkbaar beeld zien als de metaalelektro. Veel sterker nog dan de metaalelektro zien we wanneer we de specialisatie op de kaart plaatsen dat de chemie een relatief kleine sector is, die in de meeste Nederlandse regio's een beperkte rol van betekenis speelt. Dan is het toch opvallend dat er enkele regio's zijn die een substantieel deel van hun toegevoegde waarde (6 15%) binnen de chemische sector genereren. Daarnaast is het ook opvallend dat als we de grote bedrijven buiten beschouwing laten er nog minder regio's overblijven waar de sector van bovengemiddeld belang is. 11
Ook binnen de chemie heeft de meest gespecialiseerde regio zijn positie te danken aan activiteiten van grote bedrijven en behoren twee grote Randstedelijke regio's (Den Haag, Amsterdam) tot de minst gespecialiseerde. Belangrijk verschil met de metaalelektro is dat in drie van de top 5-regio's het MKB de algehele specialisatie overtreft. In de regio Delfzijl dragen MKBbedrijven zelfs tot vijf keer bij aan de toegevoegde waarde van de regio dan dat chemische MKB'ers dit doen aan Nederland als geheel. Figuur 6 Specialisaties in chemie TOTAAL 11,8 14,9 8,9 11,8 6,0 8,9 3,1 6,0 0,2 3,1 MKB 13,3 16,7 10,0 13,3 6,7 10,0 3,4 6,7 0,1 3,4 12
Figuur 7 Specialisatie in de chemie; vergelijking TOTAAL met MKB (top 5 en minste 5 gespecialiseerde regio's) Zeeuwsch-Vlaanderen Delfzijl en omgeving Zuid-Limburg Groot-Rijnmond IJmond Groot-Amsterdam Delft en Westland Noord-Friesland Noord-Drenthe Agglomeratie 's-gravenhage -22% -75% -59% -79% -96% -82% -63% -93% -70% -93% -93% 104% 250% 218% 293% 200% 375% 378% 432% 519% TOTALE MKB -200% -100% 0% 100% 200% 300% 400% 500% 600% 3.1.4 Transport Ten slotte hebben we ook nog gekeken naar de economische specialisatie van COROP-regio's in transport. Gebieden waar substantiële havenactiviteit is vinden we terug in de meest gespecialiseerde regio's: Groot-Rijnmond, Groot-Amsterdam, Zeeuws-Vlaanderen en Delfzijl. Van de top 5 constateren we dat alleen in Groot-Amsterdam de specialisatie wordt verklaard door de aanwezigheid van grote bedrijven: in de andere regio's is ook het MKB gespecialiseerd en draagt substantieel bij. Kijken we puur naar de specialisatie van het MKB, dan springen Delfzijl, Groot-Rijnmond en Zeeuws-Vlaanderen er uit. Maar ook de regio's Noord- Limburg en Zuidoost-Zuid-Holland doen het wat dat betreft erg goed. Bij al deze regio's is het aandeel in de door het MKB gegenereerde toegevoegde waarde hoger dan 8%. 13
Figuur 8 Specialisaties in transport TOTAAL 9,5 11,6 7,4 9,5 5,3 7,4 3,2 5,3 1,1 3,2 MKB 9,0 10,9 7,2 9,0 5,3 7,2 3,5 5,3 1,6 3,5 14
Figuur 9 Specialisatie in transport; vergelijking TOTAAL met MKB (top 5 en minste 5 gespecialiseerde regio's) Delfzijl en omgeving Noord-Limburg Groot-Rijnmond Zeeuwsch-Vlaanderen Groot-Amsterdam -26% Agglomeratie Leiden en Bollenstreek -57% -51% -62% Agglomeratie Haarlem -58% Agglomeratie 's-gravenhage -62% -60% Het Gooi en Vechtstreek -67% -63% -74% Noord-Drenthe -5% 176% 140% 121% 93% 105% 112% 93% 153% 64% TOTALE MKB -100% -50% 0% 50% 100% 150% 200% 15