Economische en maatschappelijke effecten Waardevol Waterloopbos

Economische en maatschappelijke effecten Waardevol Waterloopbos Rapportage in opdracht van: Natuurmonumenten Mei 2014 Projectnummer 13.140 ZKA Consultants & Planners Biesbosweg 16C 5145 PZ Waalwijk tel.: 088-2100 250 fax: 088-2100 210 e-mail: info@zka.nl www.zka.nl

INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING 1 1.1. Aanleiding 1 1.2. Doelstelling 1 1.3. Verrichte werkzaamheden 2 1.4. Inhoud en leeswijzer 2 2. OPERATIONALISATIE 3 2.1. Inleiding 3 2.2. Beschrijving plannen 3 2.3. Omvang en groei bezoekersaantallen en overnachtingen per onderdeel 6 3. ECONOMISCHE EN MAATSCHAPPELIJKE EFFECTEN 8 3.1. Inleiding 8 3.2. Bestedingen 8 3.3. Werkgelegenheid 10 3.4. Maatschappelijke en andere afgeleide effecten 12 4. RESUMÉ 15 ZKA Consultants & Planners

1. INLEIDING 1.1. Aanleiding Natuurmonumenten heeft voor het Waterloopbos de visie Waardevol Waterloopbos opgesteld. Deze visie beschrijft verschillende onderdelen, waarmee wordt beoogd het aantal bezoekers en de belevingswaarde van het Waterloopbos te vergroten, alsmede een bijdrage/spin-off te leveren aan de regionale economie. Ook wordt een impuls voorzien op de leefbaarheid, levendigheid en het draagvlak voor voorzieningen in de dorpen rondom het Waterloopbos. Er is behoefte aan onderzoek naar deze economisch-maatschappelijke effecten, mede in het kader van de Zuiderzeelijn-gelden. Omdat de beoogde ontwikkelingen bestaan uit meerdere en uiteenlopende functies/onderdelen is een maatwerkanalyse nodig om deze effecten te kunnen ramen (onder andere rekening houdend met combinatiebezoek tussen onderdelen). In deze rapportage leest u de resultaten. 1.2. Doelstelling Het doel van het onderzoek is antwoord te geven op de volgende vragen: Hoeveel extra bezoekers (dagtoeristen en verblijfsgasten) leveren de voorgestelde plannen op? Tot welke extra bestedingen en omzetten leiden deze bij Natuurmonumenten en bij andere bedrijven en organisaties in de gemeente Noordoostpolder/de directe regio? Welke directe en indirecte werkgelegenheid is hiervan af te leiden? Tot hoeveel extra FTE s/banen leidt dit? Wat zijn de afgeleide economische effecten, zoals de effecten op bekendheid en imago, op het vestigingsklimaat voor bedrijven, etc.? Welke maatschappelijke bijdrage leveren de voorgestelde plannen aan de omgeving, zoals verbetering van de leefbaarheid, levendigheid, sociale cohesie en het draagvlak van lokale voorzieningen? Welke aanvullingen of suggesties kunnen worden gedaan om de plannen verder te versterken en de effecten te vergroten? 1 Dit onderzoek betreft geen haalbaarheidsstudie. Uitgangspunten voor dit onderzoek (invulling verschillende onderdelen, bezoekersaantallen, bestedingsprofielen) zijn gebaseerd op uitgangspunten van Natuurmonumenten en op kengetallen en ervaringscijfers van ZKA. Voor de bestedingsniveaus wordt daarbij uitgegaan van marktconforme bestedingen en voor de verblijfscomponenten van een marktconforme bezetting en exploitatie. 1 Tussentijds zijn door ZKA diverse suggesties gedaan ter aanvulling en versterking van de plannen. Natuurmonumenten heeft vervolgens een aantal suggesties overgenomen en uitgewerkt in de visie Waardevol Waterloopbos. Deze zijn na operationalisatie door ZKA verwerkt in deze impactraming. ZKA Consultants & Planners 1

1.3. Verrichte werkzaamheden Voor deze studie zijn de volgende werkzaamheden verricht: Locatiebezoek en overleg met de opdrachtgever over de inhoud en reikwijdte van de plannen; Bestudering van alle relevante informatie en documenten; Operationalisering en afbakening van de aanwezige plannen; Interne brainstorm over de te verwachte bestedingsprofielen en het combinatiebezoek (om dubbeltellingen te voorkomen); Interne brainstorm over suggesties ter versterking van de plannen; Opstellen tussentijdse notitie over operationalisering (invulling onderdelen, bezoekers- en overnachtingscijfers, bestedingsprofielen) en aanvullende voorstellen voor versterking plannen; Overleg over deze tussentijdse notitie met opdrachtgever; Interne brainstorm over, analyse en beschrijving van de afgeleide economische en maatschappelijke effecten; Berekening van de economische effecten met het Impactmodel Vrijetijdssector; Beschrijving van de maatschappelijke en afgeleide economische effecten; Rapportage. 1.4. Inhoud en leeswijzer Deze rapportage bestaat uit de volgende onderdelen: Beschrijving van de gehanteerde uitgangspunten en de operationalisatie van de plannen (hoofdstuk 2); De raming van de economische effecten en de beschrijving van de belangrijkste maatschappelijke effecten bij realisatie van de plannen (hoofdstuk 3); Een samenvattend resumé (hoofdstuk 4). ZKA Consultants & Planners 2

2. OPERATIONALISATIE 2.1. Inleiding In dit hoofdstuk beschrijven en operationaliseren we de activiteiten en functies in kwantitatieve en kwalitatieve zin. Deze operationalisatie is nodig om de input te kunnen bepalen voor de impactraming en uiteindelijk de inhoud en omvang van de economische en maatschappelijke effecten te kunnen ramen. Achtereenvolgens komen aan de orde: Beschrijving plannen (2.2.) Omvang en groei bezoekersaantallen en overnachtingen per onderdeel (2.3.) 2.2. Beschrijving plannen De belangrijkste reden om momenteel het Waterloopbos te bezoeken uit binnen- en buitenland zijn de waterloopkundige modellen. In het Waterloopbos zijn een groot aantal oplossingen voor watervraagstukken over de hele wereld getest en ontworpen. Door de komst van de computer zijn deze schaalmodellen technisch gezien overbodig geworden, maar voor potentiële bezoekers erg interessant. Om interessant te blijven zijn nieuwe activiteiten en functies voorzien voor het Waterloopbos en uitgewerkt in de visie Waardevol Waterloopbos. Onderstaand zijn deze onderdelen kort beschreven en wordt per onderdeel ingegaan op de uitgangspunten voor bezoekersaantallen en overnachtingen. Kunstroute: Projecten met verschillende kunstobjecten die circa een half jaar (april oktober) in het Waterloopbos worden gepresenteerd. De kunstroute heeft twee keer eerder plaatsgevonden ( Drift (2012 (zie onderstaande afbeeldingen)) en Kielzog (2008)) met respectievelijk 35.000 en 50.000 bezoekers (landelijk marktbereik). Het plan is om een bescheiden entreeprijs van 2,50 te vragen (start bij bezoekerscentrum en in afsluitbare box wanneer bezoekerscentrum niet open is). Uitgangspunt is jaarlijks minimaal 50.000 bezoekers te trekken (dagrecreanten (ouderen, stellen, gezinnen), verblijfstoeristen en specifiek geïnteresseerden (techneuten, kunstliefhebbers, historici). Wij beoordelen dit aantal als reëel, onder andere gezien de bezoekcijfers van reeds georganiseerde kunstroutes, de samenwerking met andere partners (gebiedsgerichte marketing) en de intensieve landelijke marketing inspanningen (onder andere vrienden van het Waterloopbos ). Doel is de kunstroutes op termijn in te zetten als verdienmodel (betaling kunstenaars en beheer waterloopmodellen); ZKA Consultants & Planners 3

Kunst- en theaterevenementen: Jaarlijks terugkerende theaterproducties en muziekevenementen, welke de afgelopen jaren reeds een aantal maal hebben plaatsgevonden in het Waterloopbos (Oord (2008; 7.000 bezoekers (zie onderstaande afbeeldingen)), H2Ode (2011; 2.500 bezoekers) en Waterwolf (2012)). Beoogd wordt jaarlijks nieuwe kunst- en muziekevenementen van grotere schaal toe te voegen (vooral bovenregionaal bereik). Wij gaan hierbij uit van een licht hoger bezoekersaantal ten opzichte van de eerder georganiseerde buitenevenementen (reëel vanuit combinatiebezoeken met andere (nieuwe) activiteiten en gebiedsgerichte marketing), namelijk 10.000 bezoekers per jaar; Survivaltochten: Nieuwe evenementen/wedstrijden die nog niet worden georganiseerd in de regio (bijv. ATB tochten, (bijzondere) wandeltochten, hardloopwedstrijden, meerkampen, triatlons). Natuurmonumenten wil deze organiseren in samenwerking met Netl Park over het terrein van Netl, het Waterloopbos en omstreken. Uitgegaan wordt van 10.000 bezoekers per jaar. Dit aantal is in onze visie haalbaar mits evenementen met voldoende bovenlokale aantrekkingskracht worden georganiseerd (bijv. 1 à 2 relatief grootschalige evenementen per jaar met bovenlokaal marktbereik (vgl. Almere City Run) en enkele (4-6) evenementen met kleinere schaal met overwegend lokaal karakter (vgl. Menmarathon Kuinderbos of Urker Wandelevenement). Gezien de vrij excentrische ligging, de concurrentie van andere sportevenementen en sterke afhankelijkheid van vrijwilligers zijn hier naar verwachting forse inspanningen voor nodig; Jeugdevenementen: 4 grote OERRR evenementen (OERRR is jeugdafdeling Natuurmonumenten), welke in samenwerking met Netl Park georganiseerd worden. Primair gericht op kinderen (gezinnen met kinderen, kinderfeestjes, verenigingen), welke vooral vanuit huis bezocht worden als daguitstap/activiteit. Beoogd wordt te richten op de OERRR leden (circa 170.000 kinderen/jeugdleden) en niet-oerrr leden in Flevoland en gemeenten in directe omgeving (zoals Zwolle, Blokzijl, Giethoorn). Uitgangspunt is 10.000 bezoekers. Vanuit het marktgebied en het grote marktpotentieel binnen dit gebied 2 is het uitgangspunt in onze visie reëel. Speelnatuur Maascentrale: Een bijzonder waterspeelmodel voor kinderen, zoals spelen met sluizen, dammen, testen van stroming met bootjes, etc. (gratis toegankelijk). Conform de jeugdevenementen primair gericht op kinderen uit directe omgeving (bovenregionaal marktbereik). Uitgangspunt is 5.000 tot 10.000 bezoekers per jaar (uitgaande van jaarrond bezoek komt dit overeen met 50 tot 100 bezoekers per gemiddelde dag). Dit is reëel, mede gezien de bezoekcijfers van vergelijkbare activiteiten bij Speelnatuur Tiengemeten (15.000 bezoekers (zie onderstaande afbeeldingen)). Dit gebied is alleen bereikbaar per pont en bezoek vindt daardoor doelgericht plaats); 2 Het aantal kinderen tussen 6 en 12 jaar in Noordelijk Flevoland en aangrenzende gemeenten is circa 55.000. In potentie kunnen ook andere regio s worden aangetrokken, zoals de andere gemeenten in Flevoland, de regio Zwolle, etc. Inclusief deze gemeenten zal het aantal kinderen tussen 6 en 12 jaar meer richting 100.000 gaan. ZKA Consultants & Planners 4

Kunstzinnig gebruik Deltahal: Vijfjarig kunstproject in de voormalige Deltagoot en hal onder de naam Suez (betaalde toegang). Het gaat hierbij om tentoonstellen van hedendaagse kunst (jaarlijks andere tentoonstelling), deels in de hal en deels in de bijgebouwen en buiten. Streven is hiermee, in combinatie met de kunstroutes, een culturele trekpleister te realiseren. Daarnaast zijn plannen om samen te werken met universiteiten over de hele wereld en studenten te vragen een model te ontwikkelen voor het voorkomen van een waterramp. De beste modellen worden op schaal gebouwd en tentoongesteld in de Deltahal. Hiermee wordt vooral gericht op specifiek geïnteresseerden. Op termijn wordt gedacht om een slechtweervoorziening te ontwikkelen voor kinderen (zelf experimenteren en onderzoeken in een science center ), waarmee dit onderdeel interessant wordt voor een breed publiek. Voor het bezoekersaantal wordt uitgegaan van 15.000 bezoekers (helft bezoekers Museum Schokland) en vergelijkbaar met referentieproject Museum Insel Hombroich 3 ; Hotel De Vrije Vlucht: Ontwikkeling van het gebouw De Vrije Vlucht tot hotel (50 kamers, 100 bedden). Hiertoe zijn wij vooral kansen door locatiegebonden zakelijke vraag (Geomatics Park, NLR bedrijvigheid en gasten, bedrijvigheid gemeente Steenwijkerland (bijv. Royal Huisman) en individuele toeristen die de regio bezoeken. Marktbereik is derhalve vooral nationaal, maar ook zal Hotel De Vrije Vlucht door buitenlandse gasten worden bezocht. Het aantal persoonsovernachtingen per jaar is geraamd op 12.775 (uitgaande van ondergemiddelde bedbezetting van 35% (relatief kleine omvang van hotel en geen vestiging op toplocatie (zoals bijv. aan/nabij snelweg waar locatiegebonden zakelijke vraag meer terechtkomt)); Groepsaccommodatie 4 : Realisatie van groepsaccommodatie voor budgetgroepen op nieuw verworven terrein naast Waterloopbos (bijv. school- en jeugdkampen, verenigingen, reünies). Hierbij gaan wij uit van 50 bedden (gemiddelde omvang van een groepsaccommodatie in Flevoland 5 ). Op basis van een gemiddelde bedbezetting van circa 15% komt dit uit op circa 2.700 persoonsovernachtingen op jaarbasis; Verwerving NLR terrein: NLR is voornemens ruim 150 hectare te verkopen (zodat geïnvesteerd kan worden in nieuwe gebouwen, met extra werkgelegenheid tot gevolg). Door deze gronden te verwerven kan Natuurmonumenten een verbinding met Nationaal Park Wieden-Weerribben realiseren. Dit verbetert de wisselwerking met dit gebied en verleid de vele (dag en verblijfs)recreanten in dit gebied sneller tot bezoek aan het Waterloopbos. Wij gaan uit van een toename van 10% ten opzichte van het totale bezoekersaantal uit bovenstaande activiteiten (zoals voorgaand geoperationaliseerd). Dit betekent circa 10.250 extra bezoekers door verwerking van NLR gronden; 3 4 5 Op termijn is een doorgroei naar een science center beoogd. Op basis van kengetallen en eerdere studies gaan wij hiervoor uit van 25.000 tot 30.000 bezoekers per jaar. De impactraming wordt echter gebaseerd op 15.000 bezoekers aan de Deltahal. Dit onderdeel is door ZKA voorgesteld als verdere versterking van de plannen en is net als de horeca uitspanning (zie elders in deze rapportage) door Naturmonumenten verwerkt in de visie Waardevol Waterloopbos. Bron: Monitor Toerisme en Recreatie Flevoland, ZKA Consultants & Planners. ZKA Consultants & Planners 5

Andere activiteiten Voorsterbos: Daarnaast zijn er andere onderscheidende onderdelen in het Voorsterbos en het Waterloopbos, zoals het paddenstoelenparadijs (zie onderstaande afbeeldingen), het stille Wendelbos, het vlinderparadijs in het Kadoelerbos, het vogelreservaat, een beoogd landschapskunstwerk en het Kraggenburger Outdoorbos. De ontwikkeling van deze projecten zal tot extra bezoek leiden. Het gaat hierbij enerzijds om niches (bijv. paddenstoelliefhebbers, vlinderliefhebbers, vogelaars). Anderzijds kunnen deze projecten ook verder worden uitgewerkt gericht op kinderen (bijv. paddenstoelen bekijken en fotograferen), tegelijkertijd aansluiten bij andere activiteiten in het Waterloopbos (jeugdevenementen, Speelnatuur Maascentrale, science center op termijn) of bij andere regionale bedrijven (bijv. vlinderparadijs in combinatie met De Orchideeën Hoeve). Voor het aantal extra bezoekers hanteren wij dezelfde uitgangspunten als voor de verwerving van het NLR terrein. Bezoekersaantal is derhalve geraamd op 10.250 bezoekers; Horeca uitspanning: Aan de Zwolse Vaart is direct aan het water een horeca uitspanning voorzien. Deze uitspanning wordt gecombineerd met een kano- en fietsverhuur. Wij zien deze horeca vooral als ondersteunend aan de andere activiteiten (horeca voor/na activiteit, verlengen verblijfsduur) en in mindere mate voor autonoom horecabezoek (gezien excentrische ligging en andere aanwezige horeca nabij Waterloopbos). De spin off als gevolg van deze horeca uitspanning wordt geraamd op basis van de totale horecabestedingen als gevolg van alle bovenstaande activiteiten (zie volgende hoofdstuk). Wij nemen hierbij aan dat 25% van deze totale horecabestedingen uit andere activiteiten aanvullend/extra bij de horeca uitspanning worden gedaan. Op basis van de totale bestedingen bij de horeca uitspanning doen wij vervolgens een eerste inschatting voor metrages voor de horeca uitspanning (zie volgend hoofdstuk). 2.3. Omvang en groei bezoekersaantallen en overnachtingen per onderdeel In de vorige paragraaf zijn de beoogde nieuwe onderdelen omschreven en de uitgangspunten voor aantallen bezoekers geraamd. Deze aantallen zijn gebaseerd op kengetallen en ervaringscijfers uitgaande van marktconforme exploitaties en door ons niet op haalbaarheid of realiteitsgehalte getoetst. Door aan deze activiteiten bestedingsprofielen te koppelen, vormen deze de basis voor de totale bestedingen. Onderstaand is een overzicht gegeven van de onderdelen en de geraamde bezoekersaantallen per onderdeel (tabel 2.1.). In deze tabel is ook de huidige situatie weergeven. Twee onderdelen zijn reeds georganiseerd (kunstroutes en kunst- en theaterevenementen). Voor de huidige situatie wordt voor deze twee evenementen uitgegaan van het gemiddelde van de eerdere georganiseerde activiteiten. Ook aan het paddenstoelenparadijs, vlinderparadijs, etc. worden reeds bezoeken gebracht. De geraamde aantallen aan deze activiteiten zijn dus niet volledig het gevolg van Waardevol Waterloopbos. Voor de huidige situatie wordt uitgegaan van de helft van het geraamde aantal bezoekers voor deze activiteiten. ZKA Consultants & Planners 6

Tabel 2.1. Onderdelen en bezoekersaantallen Waardevol Waterloopbos Onderdelen Huidige situatie Waardevol Waterloopbos Kunstroute 42.500 50.000 Kunst- en theaterevenementen 4.750 10.000 Survivaltochten 0 10.000 Jeugdevenementen 0 10.000 Speelnatuur Maascentrale 0 7.500 Kunstzinnig gebruik Deltahal 0 15.000 Verwerving NLR terrein 0 10.250 Andere activiteiten Voorsterbos 5.125 10.250 Totaal bezoekersaantal 52.375 123.000 Uit deze tabel kan worden afgelezen dat het aantal bezoekers na de ontwikkeling van de visie Waardevol Waterloopbos in volle omvang uit komt op circa 123.000 bezoekers. In de huidige situatie worden 52.375 bezoekers getrokken. Waardevol Waterloopbos zorgt derhalve voor 70.625 extra bezoekers. Bepaalde onderdelen zullen in combinatie met elkaar worden bezocht. Dit geldt met name voor vier onderdelen: de kunstroute, Deltahal, bezoekers als gevolg van verwerving van het NLR terrein en de andere toevoegingen (paddenstoelenparadijs, vlinderparadijs, etc.). Deze vier onderdelen trekken samen in totaal 85.500 bezoekers. De andere onderdelen kunst- en theaterevenementen, survivaltochten, jeugdevenementen en Speelnatuur Maascentrale zijn zelfstandige evenementen/activiteiten die op vaste dagen worden georganiseerd en derhalve niet of nauwelijks in combinatie met andere activiteiten worden bezocht. Wij gaan uit dat 10% van de bezoeken aan de kunstroutes, aan de Deltahal, als gevolg van verwerving van NLR gronden en de andere activiteiten combinatiebezoeken betreft. Het aantal unieke bezoekers na realisatie van Waardevol Waterloopbos in volle omvang komt dan uit op 114.450 bezoekers. Dit betekent een toename van 62.075 ten opzichte van de huidige situatie. Onderstaand wordt ingegaan op het aantal overnachtingen. Deze vinden plaats in de twee nieuwe verblijfsaccommodaties (Hotel De Vrije Vlucht en de groepsaccommodatie). Daarnaast wordt ook in andere accommodaties in de directe omgeving overnacht (bijv. Camping De Voorst, Hotel van Saaze). Het aantal overnachtingen elders in de regio is geraamd op 1.875 persoonsovernachtingen (25% van aantal nieuwe bezoekers aan kunstroutes (activiteit met landelijk bereik)). Voor de huidige situatie wordt uitgegaan dat 25% van deze overnachtingen reeds plaatsvinden (elders in de regio) en niet het gevolg zijn van de beoogde toevoegingen aan het Waterloopbos. Tabel 2.2. Onderdelen en overnachtingen Waardevol Waterloopbos Onderdelen Huidige situatie Waardevol Waterloopbos Hotel De Vrije Vlucht 3.194 12.775 Groepsaccommodaties 675 2.700 Verblijfsaccommodaties elders in de regio 469 1.875 Totaal overnachtingen 4.338 17.350 Uit bovenstaande tabel kan worden afgelezen dat het aantal overnachtingen als gevolg van Waardevol Waterloopbos toeneemt met circa 13.000 persoonsovernachtingen per jaar. Dit wordt vooral veroorzaakt door Hotel De Vrije Vlucht. Op basis van het totale aantal overnachtingen 6 in Flevoland stijgt het aantal overnachtingen in Flevoland hierdoor met 0,5%. In de gemeente Noordoostpolder komt de stijging van het aantal overnachtingen als gevolg van Waardevol Waterloopbos uit op circa 10%. 6 Bron: Monitor Toerisme en Recreatie Flevoland, ZKA Consultants & Planners. ZKA Consultants & Planners 7

3. ECONOMISCHE EN MAATSCHAPPELIJKE EFFECTEN 3.1. Inleiding In dit hoofdstuk komen de economische en maatschappelijke effecten van Waardevol Waterloopbos aan bod (op basis van de uitgangspunten in hoofdstuk 2). Het gaat niet om een haalbaarheidsstudie (deze dient in een later stadium te worden getoetst), maar om de gezamenlijke effecten die gerealiseerd worden als de plannen voor Waardevol Waterloopbos in zijn geheel worden gerealiseerd en marktconform functioneert. In dit hoofdstuk beschrijven we: De economische effecten uitgedrukt in bestedingen (3.2.); De economische effecten uitgedrukt in werkgelegenheid (3.3.); De afgeleide economische en maatschappelijke effecten (3.4.). 3.2. Bestedingen Impactmodel Vrijetijdssector De economische effecten (in termen van additionele bestedingen ten opzichte van de huidige situatie) zijn berekend met behulp van het Impactmodel Vrijetijdssector. Dit model is in 1998 door ZKA ontwikkeld en wordt elk jaar geüpdate. In 2010 is het model daarnaast geheel vernieuwd. De resultaten van het model geven de economische effecten voor het Waterloopbos weer, op basis van de geplande functies en activiteiten, uitgedrukt in bestedingen (in Euro s) en werkgelegenheid (in Full Time Equivalenten). In het model wordt geen rekening gehouden met een eventueel weglekeffect (bestedingen die buiten de regio worden gedaan) of toevloei-effecten. De berekening van de bestedingen geschiedt op basis van gemiddelde bestedingen per persoon per dagbezoek en per overnachting. De totale bestedingen zijn in het model verdeeld over de sectoren waarin de bestedingen terecht komen: Logies (bij Hotel De Vrije Vlucht, de nieuwe groepsaccommodaties en bij verblijfsaccommodaties elders in de regio); Horeca (in de horeca uitspanning, horecavoorzieningen aangrenzend aan het Waterloopbos of elders in de regio); Detailhandel (in bezoekerscentrum Waterloopbos (zoals gadgets in het kader van de kustroutes), de reguliere detailhandel en merchandising van attracties, musea, etc. die in combinatie met Voorsterbos/Waterloopbos worden bezocht); Entree (entrees als onderdeel van Waardevol Waterloopbos (kunstroutes, kunst- en theaterevenementen, survivaltochten (inschrijfgeld), Delthal) en bezoek aan andere attracties, musea, etc. in de omgeving; Vervoer (uitgaven aan openbaar vervoer, brandstof (tanken) en parkeerkosten). Samenstelling bestedingsprofielen De bestedingsprofielen zijn op maat samengesteld. Hiervoor zijn twee bronnen gebruikt (aangevuld met deskresearch), welke op basis van de uitgangspunten van het concept en de kennis en ervaring van ZKA op punten zijn aangescherpt en bijgesteld: ZKA Consultants & Planners 8

Het ContinuVrijeTijdsOnderzoek (CVTO) 7 voor vergelijkbare activiteiten als beoogd in Waardevol Waterloopbos (bijv. joggen/hardlopen als basis voor de survivaltochten en wandelen/fietsen voor plezier als basis voor meer extensieve activiteiten, zoals de kunstroute) De Monitor voor Toerisme en Recreatie in de provincie Flevoland, welke wij de afgelopen elf jaar uitvoerden (de elfde meting wordt naar verwachting eind mei 2014 afgerond) voor onder andere de bestedingsprofielen bij de verblijfscomponenten en van enkele andere activiteiten (de bestedingen bij musea zijn bijvoorbeeld als referentie gehanteerd voor de Deltahal); Voor de bestedingsprofielen per onderdeel per sector wordt verwezen naar de bijlage. Om dubbeltellingen te voorkomen, zijn per onderdeel alleen die bestedingen meegenomen die op de betreffende locatie/in de functie plaatsvinden. Een voorbeeld: een deel van de bezoekers onderneemt meerdere activiteiten (bijv. kunstroute en de tentoonstellingen in de Deltahal). Deze bezoekers worden ook meegenomen in de raming voor de kunstroutes of de Deltahal. In de samenstelling van de bestedingsprofielen is rekening gehouden met deze combinaties om dubbeltellingen te voorkomen. Raming bestedingen In tabel 3.1. zijn de geraamde totale bestedingen weergegeven. Het totale jaarlijkse bestedingsniveau bij ontwikkeling van de onderdelen in volle omvang komt uit op circa 3,03 miljoen. De totale bestedingen in de huidige situatie komen uit op circa 765.000. De extra bestedingen in het Waterloopbos en andere bedrijven in Noordoostpolder en directe omgeving komen derhalve uit op circa 2,26 miljoen. Onderstaand zijn deze totale bestedingen weergegeven per sector en per onderdeel. Hieruit wordt afgelezen dat het grootste economische effect voor rekening komt van Hotel De Vrije Vlucht. Van de verschillende onderdelen binnen Waardevol Waterloopbos worden de meeste bestedingen gedaan bij de Deltahal 8 en de kunstroutes. Het grootste deel van de jaarlijkse bestedingen komt terecht in en bij het Waterloopbos. In ieder geval is dit het geval voor het overgrote deel van de logiesbestedingen en een groot deel van de horeca- en entreebestedingen. Dit komt overeen met ruim de helft van de totale bestedingen (50 tot 60%; het overgrote deel van de categorieën logies en horeca en een deel van de entreegelden). Tabel 3.1. Geraamde bestedingen Waardevol Waterloopbos Onderdeel Logies Horeca Detailhandel Entree Vervoer Totaal Kunstroute - 5.625 1.500 125.000 30.000 162.125 Kunst- en theaterevenementen - 10.500 1.050 37.500 7.875 56.925 Survivaltochten - 20.000 500 50.000 5.000 75.500 Jeugdevenementen - 40.000 2.000-40.000 82.000 Speelnatuur Maascentrale - 30.000 1.500-5.625 37.125 Kunstzinnig gebruik Deltahal - 30.000 18.750 65.250 52.500 166.500 Hotel De Vrije Vlucht 574.875 364.088 95.813 14.372 316.181 1.365.328 Verwerving NLR terrein - 35.875 2.050-15.375 53.300 Overigen Voorsterbos - 17.938 1.025-7.688 26.650 Overnachtingen elders in de regio 42.188 28.125 9.844 2.109 21.094 103.359 Groepsaccommodatie 36.450 12.150 6.075 3.038 7.088 64.800 Horeca uitspanning - 70.399 - - - 70.399 Totaal 653.513 664.699 140.106 297.269 508.425 2.264.012 7 8 Het ContinuVrijeTijdsOnderzoek (CVTO) van NBTC-NIPO Research is uitsluitend gebaseerd op Nederlanders. Hierbij worden wekelijks vragen gesteld over het vrijetijdsgedrag van Nederlanders (ondernomen activiteiten) de afgelopen week. Daarnaast vindt een jaarmeting/ijkonderzoek plaats. Door verdere ontwikkeling van de Deltahal tot een slechtweersvoorziening, zoals een science cente kan deze betekenis op termijn mogelijk verder toenemen. ZKA Consultants & Planners 9

De totale bestedingen van de horeca uitspanning komt uit op circa 70.000. Dit moet geïnterpreteerd worden als extra bestedingen die de bezoekers aan de andere activiteiten doen (wij gaan uit dat 25% hiervan terecht komt bij de horeca uitspanning en het overige deel bij het andere aanbod in/aan het Waterloopbos). Wij nemen hierbij geen autonome horecabezoekers mee, gezien de vrij excentrische ligging en het overige aanbod. De horeca uitspanning in combinatie met de fiets- en kanoverhuur leidt vooral tot verlenging van de verblijfsduur en daarmee verhoging van de bestedingen. Op basis van marktconforme kengetallen komt bovenstaande bestedingsniveau overeen met een verkoopoppervlakte van 50 tot 100 m 2. Dit is relatief klein (gemiddelde verkoopoppervlakte 9 in de drankensector in de provincie Flevoland en gemeente Noordoostpolder is respectievelijk 307 m 2 en 284 m 2 ). Wanneer de horeca uitspanning als reguliere/autonome functie wordt ingezet kunnen de metrages meer oplopen in de richting van het gemeentelijke/provinciale gemiddelde. 3.3. Werkgelegenheid Wij drukken het economisch effect van Waardevol Waterloopbos naast de jaarlijkse extra bestedingen uit in werkgelegenheid (in FTE en banen) ten opzichte van de huidige situatie. Dit betreft zowel directe als - via de multiplier - indirecte werkgelegenheid. De werkgelegenheid kan worden berekend nadat de totale bestedingen per sector zijn gecorrigeerd voor een tweetal effecten (zie figuur 3.1.): De bestedingen zijn inclusief BTW en accijns. Omdat deze tarieven geen directe invloed hebben op de werkgelegenheid in de sector, vindt hiervoor een correctie plaats; Daarnaast vindt er een correctie plaats voor de inkoopcomponent. Het aandeel inkoop van de sector levert immers geen werkgelegenheid op bij het initiatief zelf, maar genereert voornamelijk werkgelegenheid bij de groot- en tussenhandel en producenten van levensmiddelen en non-food (brandstof, e.d.). Deze werkgelegenheid is opgenomen als overig. Na bovenstaande correcties resulteren de finale bestedingen. De directe werkgelegenheid per sector wordt berekend door de finale bestedingen te vermenigvuldigen met de arbeidscoëfficiënt. De gehanteerde arbeidscoëfficiënten zijn weergegeven in termen van aantal mensjaren (FTE) werk per 1 miljoen euro finale bestedingen. Figuur 3.1. Schema Impactmodel Vrijetijdssector Input: bezoekersaantallen x Bestedingen per persoon per categorie (naar sectoren) Output: bestedingen (totaal en naar sectoren) -/- BTW/accijns desbetreffende sector -/- Inkooppercentage desbetreffende sector Finale omzet per sector x Arbeidscoëfficiënten per sector Output: Werkgelegenheid in fte s (direct naar sectoren en indirect via multiplier) 9 Bron: Bedrijfschap Horeca & Catering. ZKA Consultants & Planners 10

Na het vaststellen van de directe werkgelegenheid, kan de indirecte werkgelegenheid worden bepaald. De indirecte werkgelegenheid is met name het gevolg van toeleveranties (productiemiddelen, bouwnijverheid, dienstverleners (banken, verzekeringsmaatschappijen, wasserij, etc.)) die nodig zijn om de afzet in de diverse sectoren te kunnen realiseren. De indirecte werkgelegenheid wordt in zijn totaliteit, met behulp van een multiplier, bepaald. Deze werkgelegenheidsmultiplier bedraagt 1,39. Met andere woorden, 1 FTE directe werkgelegenheid genereert 0,39 FTE indirecte werkgelegenheid. Raming werkgelegenheid - FTE In tabel 3.2. op de volgende pagina is een overzicht gegeven van het geraamde werkgelegenheidseffect. Tabel 3.2. Werkgelegenheidseffect Waardevol Waterloopbos (in FTE) Onderdeel Logies Horeca Detailhandel Entree Vervoer Overig Totaal direct Indirect Totaal Kunstroute 0,0 0,1 0,0 1,2 0,1 0,0 1,4 0,5 1,9 Kunst- en theaterev. 0,0 0,1 0,0 0,4 0,0 0,0 0,5 0,2 0,7 Survivaltochten 0,0 0,2 0,0 0,5 0,0 0,0 0,8 0,3 1,0 Jeugdevenementen 0,0 0,4 0,0 0,0 0,1 0,1 0,7 0,3 0,9 Speelnatuur Maascentr. 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,4 0,2 0,6 Deltahal 0,0 0,3 0,1 0,6 0,1 0,1 1,3 0,5 1,9 Hotel De Vrije Vlucht 6,7 4,0 0,5 0,1 0,9 1,0 13,3 5,2 18,4 Verwerving NLR terrein 0,0 0,4 0,0 0,0 0,0 0,1 0,5 0,2 0,7 Overigen Voorsterbos 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,1 0,4 Overnachtingen elders 0,5 0,3 0,0 0,0 0,1 0,1 1,0 0,4 1,4 Groepsaccommodatie 0,4 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,7 0,3 0,9 Horeca uitspanning 0,0 0,8 0,0 0,0 0,0 0,1 0,9 0,3 1,2 Totaal 7,7 7,3 0,7 2,9 1,4 1,7 21,7 8,4 30,1 Indien de plannen voor Waardevol Waterloopbos in zijn geheel worden gerealiseerd, levert dat circa 30 FTE (Fulltime Equivalenten) per jaar op. Hiervan is bijna 22 FTE directe werkgelegenheid en ruim 8 FTE indirecte werkgelegenheid (het gevolg van toeleveranties voor onder andere inkopen, productiemiddelen, facilitaire diensten en daarnaast bij banken, verzekeringsmaatschappijen, wasserij, etc.) die nodig zijn om de bestedingen in de diverse sectoren te kunnen realiseren. Ruim de helft (50 tot 60%; het overgrote deel van de categorieën logies en horeca en een deel van de entreegelden) is werkgelegenheid bij het Waterloopbos zelf. Eenmalige werkgelegenheidseffecten door de bouw en ontwikkeling (investeringen) zijn hierin niet meegenomen. Ditzelfde geldt voor de groei van de werkgelegenheid die NLR voorziet als gevolg van de nieuwe huisvesting 10. De totale werkgelegenheid in de toeristisch-recreatieve sector in Flevoland kwam in 2012 uit op circa 7.750 banen 11. De geraamde werkgelegenheidsgroei met circa 30 FTE betekent een stijging van circa 0,5% op het niveau Flevoland. Voor de gemeente Noordoostpolder stijgt de toeristisch-recreatieve werkgelegenheid (597 FTE in 2012) met 5% na realisatie van alle onderdelen. Deze werkgelegenheid van 597 FTE bevat ook bezoeken aan horeca (café/bar, uit eten gaan, bowling, etc.). Exclusief horecabezoeken bedraagt de toeristisch-recreatieve werkgelegenheid in de gemeente Noordoostpolder 377 FTE. Ontwikkeling van Waardevol Waterloopbos betekent een stijging van circa 8% van de werkgelegenheid exclusief gerichte horecabezoeken. 10 11 NLR verwacht een groei van de werkgelegenheid met 35 tot 50 FTE. Opgave: Natuurmonumenten. Bron: Monitor Toerisme & Recreatie Flevoland, ZKA Consultants & Planners ZKA Consultants & Planners 11

Raming werkgelegenheid - banen Vanwege het feit dat in de vrijetijdseconomie veel parttime en seizoenmatig wordt gewerkt, moet het aantal FTE met 1,3-1,5 vermenigvuldigd worden om het aantal banen (uitgedrukt in personen) te krijgen. Op basis hiervan corresponderen de geraamde 30 FTE met 40 tot 45 banen (excl. vrijwilligers) per jaar in een ruime regio rondom het Waterloopbos. Onderstaand wordt ingegaan op de verdeling van deze werkgelegenheid naar opleidingsniveau. 12. Hieruit blijkt dat een substantieel deel (ruim 70%) van deze werkgelegenheid inspeelt op lager en middelbaar onderwijs. Tabel 3.3. Werkgelegenheid naar opleidingsniveau Opleidingsniveau % Banen Lager 23 10 Middelbaar 48 20 Hoger 29 12 Zowel in termen van bestedingen als werkgelegenheid hebben de plannen een grote impact en geven daardoor naar verwachting ook een impuls aan de economische vitaliteit van de gemeente en haar kleine kernen. De spin-off en bekendheid die de ontwikkeling genereert zorgt voor meer economische activiteit, waarvan ook de lokale bedrijven (MKB) kunnen profiteren. Hierop, en op andere bredere maatschappelijke effecten, gaan we in de volgende paragraaf nader op in. 3.4. Maatschappelijke en andere afgeleide effecten Op basis van ervaring met eerdere studies en kennis van de vrijetijdssector verwachten wij dat de plannen voor Voorsterbos c.a. en Schokland de volgende afgeleide economische en maatschappelijke effecten opleveren. Economie Het imago en de bekendheid van het gebied verbetert bij dagtoeristen, verblijfstoeristen en toeristische ondernemers. Noordoostpolder wordt beter op de kaart gezet als verblijfs- en recreatiebestemming; Bovenstaande krijgt een verdere impuls door de combinatie van plannen in Noordelijk Flevoland (onder andere museum/werelderfgoed Schokland en De Orchideeën Hoeve). Dit biedt kansen voor verbindende routes en de ontwikkeling van gezamenlijke arrangementen binnen de regio. Voor Natuurmonumenten/Waardevol Waterloopbos zien wij verschillende interessante aanknopingspunten voor gebiedsgerichte arrangementen (bijv. de kunstroutes en/of kunstzinnig gebruik van de Deltahal in combinatie met werelderfgoed Schokland (Museum Schokland, gebiedsprogrammering en toekomstige werelderfgoedcentrum), samenwerking met De Orchideeën Hoeve door het vlinderparadijs in het Voorsterbos, samenwerking met aanbieders in het Nationaal Park Wieden-Weerribben die in de toekomst gemakkelijker wordt door verwerving NLR terrein of arrangementen voor jeugd, waarvoor Natuurmonumenten een goede positie heeft door activiteiten als de jeugdevenementen en Speelnatuur Maascentrale; Door de combinatie van alle plannen en initiatieven in de regio ontstaat een completer en integrale toeristisch product, inspelend op verschillende doelgroepen. Hiermee wordt een basis gelegd onder 12 Bron: CBS. ZKA Consultants & Planners 12

het aanbieden van short-breaks, wat verdere doorgroeimogelijkheden biedt voor de toeristische sector; Nieuwe activiteiten en evenementen leveren een impuls op voor lokale en regionale samenwerking van vrijetijdsvoorzieningen, zowel in de directe omgeving van het Waterloopbos (bijv. Netl Park, Hof van Saaze) als in een groter gebied (Schokland, Orchideeën Hoeve). Daarnaast vormen de ontwikkelingen hier en elders in Noordoostpolder een sterk complementaire functie ten opzichte van Noordwest Overijssel (met de Wieden-Weerribben), waardoor gezamenlijk de verblijfsmarkt succesvoller bewerkt kan worden; De economische waarde van de toeristische sector in de gemeente Noordoostpolder en de regio Noordelijk Flevoland ontwikkelt zich verder tot een sector van betekenis als gevolg van de plannen voor het Waterloopbos. De werkgelegenheid in de toeristisch-recreatieve sector zal naar verwachting stijgen met 5% (wanneer gericht horecabezoek buiten beschouwing wordt gelaten zelfs met 8%). Hiermee wordt een structurele bijdrage geleverd aan de economische vitaliteit en de plattelandsontwikkeling; De ontwikkeling van de plannen vergroot het draagvlak van lokale voorzieningen (horeca, detailhandel) en verbetert de leefbaarheid en levendigheid, doordat het aantal bezoeken en overnachtingen toeneemt en er meer georganiseerd wordt; De ontwikkeling levert niet alleen naamsbekendheid op, maar kan ook het vestigingsklimaat voor bedrijven in de gemeente Noordoostpolder verbeteren en het rendement verhogen (toevoeging nieuw bedrijven en uitbreiding bestaande bedrijven). Dit geldt voor de toeristische sector, maar ook voor andere sectoren; Toeristisch-recreatieve bedrijven hebben behoefte aan diensten voor toelevering en onderhoud. De extra afzetmogelijkheden die dit biedt, kan andere bedrijven aantrekken of extra werkgelegenheid realiseren in deze sectoren/diensten (bijvoorbeeld op gebied van zakelijke dienstverlening, beheer, onderhoud, groothandel, etc.); Door infrastructurele verbeteringen wordt het Waterloopbos goed bereikbaar vanuit de omliggende kernen (bijv. fietsverbinding vanuit Marknesse, verbinding en ontsluiting vanuit het Nationale Park Wieden-Weerribben, etc.). Hierdoor wordt de binding en draagvlak in de omgeving vergroot en de grote economische potenties eerder gerealiseerd. Maatschappelijk Een toename van de lokale betekenis en binding doordat vrijwilligers worden aangetrokken rondom (de organisatie van) activiteiten in het Voorsterbos/Waterloopbos, zoals bijvoorbeeld de survivaltochten, gidsen bij de kunstroutes, etc.; De plannen bevatten veel educatieve en cultuurhistorische elementen, zoals de waterloopkundige modellen. Deze modellen gaan in op de sterkten van Nederland (watermanagement) wat door het totaalpakket aan activiteiten een impuls krijgen. Ook de kunstroutes en het kunstzinnig gebruik van de Deltahal hebben educatieve en cultuurhistorische componenten en zijn uit maatschappelijk oogpunt zeer relevant; De plannen bieden een interessante ruimte voor het opdoen van praktijkervaringen met kansen voor samenwerking met onderwijsinstellingen. Hierbij kan gedacht worden aan het runnen van horeca, het herstellen en beleefbaar maken van de waterkundige modellen (waarvoor reeds een samenwerking loopt met onder andere het Hogeschool Windesheim Zwolle); Diverse sportactiviteiten zijn beoogd (survivaltochten, jeugdevenementen). Deze bieden vanuit maatschappelijk perspectief (bijv. bijdrage aan gezondere kinderen en jongeren, stimuleren binding met de regio (cohesie/sociale samenhang)) een toegevoegde waarde; Beoogd wordt een deel van de te werven NLR gronden in te zetten voor energie opwekking met zonnepanelen en biomassa. Hiermee levert het Waterloopbos een bijdrage aan de ambitie voor Flevoland in 2020 energieneutraal te zijn; ZKA Consultants & Planners 13

Streven is het padennetwerk in het Waterloopbos zodanig vorm te geven dat deze ook goed toegankelijk is voor mensen die slecht ter been zijn. Cultuur(-historie) De kunstroutes en waterloopkundige modellen houden de (cultuur)historie levend en plaatsen deze in een hedendaagse context. Dit levert een bijdrage aan het onderscheidend vermogen van het gebied; Ambitie is de Deltahal uit te laten groeien tot culturele trekpleister van (inter)nationale schaal, waardoor het Waterloopbos en de gemeente Noordoostpolder in culturele zin een impuls krijgen en tevens een basis creërt voor regionale samenwerking met musea (bijv. Schokland) of culturele evenementen; In het NLR terrein wordt beoogd samen te werken met een biologische boer met biologische streekproducten in het bezoekerscentrum Waterloopbos te verkopen. Dit levert een bijdrage aan het versterken van de streekidentiteit; Marketing en media-aandacht De vele nieuwe activiteiten, evenementen en exposities zullen zeker in combinatie met de andere plannen in de regio voor de nodige media aanleiding zijn meer en intensiever aandacht aan het gebied en de bedrijven te besteden, waardoor de bekendheid en het bezoek verder zal toenemen; De waterloopmodellen in het Waterloopbos hebben een mondiale dimensie. Ingegaan wordt op watervraagstukken over de hele wereld (Rotterdam, Beiroet, Bangkok, etc.). Door vergroten van de aandacht voor deze modellen in combinatie met kunst en de overige onderdelen is media-aandacht op een internationale schaal mogelijk, waarvan ook de gemeente Noordoostpolder en de regio kunnen profiteren; In het waterloopbos zijn reeds enkele filmopnamen gemaakt. Doel is in de toekomst regelmatig films en documentaires op te nemen. Hierdoor is met relatief weinig inspanningen aandacht voor alle activiteiten op landelijke schaal te bereiken; De verschillende plannen leiden tot een concentratie- en synergie effect. Mensen kunnen vanuit diverse aanleidingen en motieven Noordelijk Flevoland bezoeken, waardoor de naamsbekendheid wordt vergroot en interessante arrangementen mogelijk zijn door samenwerking met lokale en regionale partijen. ZKA Consultants & Planners 14

4. RESUMÉ Onderstaand zijn de belangrijkste bevindingen van deze economisch-maatschappelijke impactraming weergegeven. Bezoekersaantallen en overnachtingen De plannen voor Waardevol Waterloopbos bestaan uit verschillende en elkaar versterkende onderdelen. Er wordt gericht op vele doelgroepen, variërend van techneuten, historici, kunstliefhebbers, sportievelingen, scholieren en studenten, jeugd, etc. Realisatie van de plannen in volle omvang leidt tot 123.000 bezoeken. Omdat een deel van deze bezoekers meerdere onderdelen in combinatie met elkaar bezoekt is het aantal unieke bezoekers lager. Het aantal unieke bezoekers is geraamd op circa 114.000 per jaar; Ten opzichte van de huidige situatie leiden de plannen voor Waardevol Waterloopbos tot circa 70.000 extra dagtoeristen (aantal bezoeken) aan het Waterloopbos. De toename van het aantal unieke bezoekers komt uit op circa 62.000; De plannen zorgen voor verder voor meer verblijfsgasten in de regio. Enerzijds door toevoeging van nieuwe verblijfsaccommodaties (Hotel De Vrije Vlucht en groepsaccommodatie). Anderzijds door de combinatie met andere dagrecreatieve onderdelen in de regio. Geraamd is dat als gevolg van Waardevol Waterloopbos jaarlijks circa 13.000 persoonsovernachtingen plaatsvinden. Dit betekent een toename van 10% van het aantal overnachtingen in de gemeente Noordoostpolder. Economische effecten (bestedingen en werkgelegenheid) Met de beoogde onderdelen is de toename van de jaarlijkse bestedingen geraamd op circa 2,3 miljoen; Deze bestedingen leiden tot een werkgelegenheidseffect van circa 30 FTE (directe en indirecte werkgelegenheid). Dit komt overeen met 40 tot 45 banen, waarbij werkgelegenheid voor bouw en ontwikkeling niet is meegenomen. Een substantieel deel (ruim 70%) van deze werkgelegenheid speelt in op lager en middelbaar onderwijs; De geraamde werkgelegenheid betekent een stijging van 5% van de toeristisch-recreatieve werkgelegenheid in de gemeente Noordoostpolder. Wanneer gericht horecabezoek (bar/café bezoek, uit eten gaan, discotheek, bowling) buiten beschouwing wordt gelaten, stijgt de toeristischrecreatieve werkgelegenheid zelfs met circa 8% wanneer de plannen voor Waardevol Waterloopbos in volle omvang zijn gerealiseerd; Het grootste deel van de economische spin off komt terecht bij het Waterloopbos, met name bij het beoogde nieuwe hotel De Vrije Vlucht. Afgeleide economische en maatschappelijke effecten Deze economische waarden leveren een structurele bijdrage aan de economische vitaliteit van Noordelijk Flevoland en de plattelandsontwikkeling. De plannen hebben naast de directe economische meerwaarde ook afgeleide effecten, zoals voor de imago en bekendheid van het gebied. Daarnaast leidt de combinatie met andere plannen en ontwikkelingen in Noordelijk Flevoland tot een completer toeristisch product met landelijk bereik en wordt een verdere basis gelegd voor doorontwikkeling naar short break destinatie; Het Waterloopbos heeft ook een grote maatschappelijk waarde (educatie, cultuur(historie), sociale samenhang). Er wordt een impuls gegeven aan lokale/regionale samenwerking, infrastructurele ingrepen maken het Waterloopbos beter bereikbaar, de waterloopmodellen en de Deltahal spelen in op cultuurhistorie en kunnen het gebied laten ontwikkelen tot culturele trekpleister, etc.; Tot slot is marketing en media-aandacht op in ieder geval nationaal niveau mogelijk door opnamen van films en documentaires en de (inter)nationale dimensie van de waterloopmodellen. ZKA Consultants & Planners 15

Bijlage 1 Bestedingsprofielen Onderdeel Logies Horeca Detailhandel Entree Vervoer Totaal Kunstroute - 0,75 0,20 2,50 4,00 7,45 Kunst- en theaterevenementen - 2,00 0,20 3,75 1,50 7,45 Survivaltochten - 2,00 0,05 5,00 0,50 7,55 Jeugdevenementen - 4,00 0,20-4,00 8,20 Speelnatuur Maascentrale - 4,00 0,20-0,75 4,95 Kunstzinnig gebruik Deltahal - 2,00 1,25 4,35 3,50 11,10 Hotel De Vrije Vlucht 60,00 38,00 10,00 1,50 33,00 142,50 Verwerving NLR terrein - 3,50 0,20-1,50 5,20 Overigen Voorsterbos - 3,50 0,20-1,50 5,20 Overnachtingen elders in de regio 30,00 20,00 7,00 1,50 15,00 73,50 Groepsaccommodatie 18,00 6,00 3,00 1,50 3,50 32,00 ZKA Consultants & Planners 16