Economisch belang toerisme & vrije tijd. Augustus 2008

Transcriptie

1 Economisch belang toerisme & vrije tijd Augustus

2 Inleiding De bijdrage van de toerisme en vrije tijdsector aan de Nederlandse samenleving is groot. De sector draagt bij aan de kwaliteit van het leven, brengt bevolkingsgroepen met elkaar in contact en is een belangrijke drager van ruimtelijke kwaliteit (aantrekkelijke steden en een vitaal platteland). Naast een maatschappelijk belang heeft toerisme en vrije tijd ook een aanzienlijke economische betekenis. De bestedingen van Nederlandse en buitenlandse toeristen lopen jaarlijks in de tientallen miljarden euro s. Daarnaast heeft de sector een substantieel aandeel in de werkgelegenheid, met name aan de onderkant van de arbeidsmarkt. In dit rapport wordt getracht op een eenvoudige en overzichtelijke wijze inzicht te geven in het economisch belang van toerisme en vrije tijd voor Nederland. Daarbij wordt gebruik gemaakt van diverse bronnen. Afdeling Onderzoek Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen Het toekomstperspectief voor de sector is veelbelovend; toerisme en vrije tijd worden gezien als belangrijke economische peilers voor de toekomst van Nederland. 2

3 Inhoudsopgave 3 Inleiding 2 1. Economisch belang toerisme en vrijetijd Enkele belangrijke kengetallen Bestedingen aan toerisme en vrijetijd naar soort Bestedingen aan toerisme en vrijetijd naar sector Vergelijking met andere sectoren Vergelijking met andere landen 9 2. Inkomend toerisme Nederland Bestedingen van buitenlandse verblijfsgasten Bestedingen buitenlandse verblijfstoeristen naar land van herkomst Binnenlands toerisme en vrijetijdsactiviteiten Bestedingen aan binnenlandse vakanties Bestedingen aan binnenlands meerdaags zakelijk toerisme Bestedingen aan vrijetijdsactiviteiten in eigen land Bestedingen aan vrijetijdsactiviteiten in Nederland naar cluster Bestedingen van Nederlanders aan vakanties en vrijetijd 18 Bijlage 1 Definities 19 Bijlage 2 Bronvermelding 20

4 1. Economisch belang toerisme en vrije tijd voor Nederland Het samengestelde karakter van toerisme en vrije tijd (vervoer/verblijf/ vermaak) maakt het lastig om het economisch belang van de sector te duiden. In de Nationale Rekeningen wordt de sector toerisme en vrije tijd niet als aparte sector onderscheiden. Toerisme en vrije tijd vormen onderdeel van de output van bedrijfstakken als vervoer, horeca e.d. Om tot een bepaling te komen van het belang van de sector wordt door het CBS sinds enige jaren de Satellietrekeningen Toerisme (SRT) samengesteld. Deze macro-economische statistiek, gebaseerd op de nationale rekeningen, brengt het belang van de sector toerisme en vrije tijd voor de Nederlandse economie in kaart. Op de volgende slides zal nader worden ingegaan op enkele uitkomsten van de SRT. Naast enkele belangrijke kengetallen zal een analyse naar stromen en sectoren gemaakt worden. Tevens wordt het belang van de sector in perspectief gezet met ander sectoren en landen. De belangrijkste leidraad bij het samenstellen van de Nederlandse SRT is het internationale handboek Tourism Satellite Account: Recommended Methodological Framework (UNSD 2001). Uitgangspunt voor de Nederlandse SRT vormen bestedingen aan activiteiten met een recreatief of zakelijke motief (weg van huis of werk), die tenminste twee uur duren (inclusief reistijd). 4

5 1.1 Enkele belangrijke kengetallen Uitgaven aan toerisme in Nederland: 35,3 miljard euro - waarvan door Nederlanders 28,5 miljard - waarvan door buitenlanders 6,8 miljard Toeristische toegevoegde waarde*): 17,1 miljard euro (= 3,0% van het totale Bruto Binnenlands Product) Werkgelegenheid: banen (=4,3% van totale werkgelegenheid) fte s (= 3,7% van totale arbeidsvolume) Bron: CBS / SRT 2007 *) toegevoegde waarde kan grofweg omschreven worden als de omzet van bedrijven minus de waarde van ingekochte goederen en diensten De Satellietrekeningen Toerisme (SRT) bevat informatie over de uitgaven aan en productie van diensten ten behoeve van toeristen. In totaal werd er volgens het CBS in Nederland in ,3 miljard euro uitgegeven aan toerisme. Nederlanders namen hiervan 28,5 miljard voor hun rekening en buitenlandse toeristen 6,8 miljard euro. Het toeristisch Bruto Binnenlands Product (BBP) bedroeg 17,1 miljard euro in 2007 en was hiermee goed voor 3% van het totale BBP. In 2007 waren er naar schatting personen in Nederland werkzaam in de toeristische sector; 4,3% van het totaal aantal werkende personen in Nederland. Uitgedrukt in fte s lag dit aantal lager, wat verklaard kan worden door een relatief hoog aandeel part-time banen. 5

6 1.2 Bestedingen aan toerisme en vrije tijd naar soort Bestedingen aan toerisme en vrije tijd (miljarden euro s) Inkomend toerisme Binnenlands toerisme bestemming binnenland bestemming buitenland 1) Duurz. Recreatiegoederen 2) Sociale overdrachten 3) Totaal ) Het betreft hier alleen de bestedingen voor buitenlandse reizen, die ten gunste komen van de Nederlandse economie; hoofdmoot wordt gevormd door bestedingen aan vliegtickets bij een Nederlandse luchtvaartmaatschappij en commissies van Nederlandse reisorganisaties 2) Goederen die hoofdzakelijk voor recreatieve doeleinden worden gebruikt, zoals caravans, sporratikelen e.d. 3) O.m overheidssubsidies aan musea, bijstandssubsidies voor recreatieve activiteiten In totaal werd er volgens het CBS in Nederland in ,3 miljard euro uitgegeven aan toerisme en vrije tijd. Van de toeristische uitgaven in Nederland komt tweederde uit binnenlands- en eenvijfde uit inkomend toerisme. In de jaren 2002 en 2003 was door een neergaande conjunctuur sprake van een stabilisatie van de toeristische uitgaven. Na een voorzichtig herstel in 2004 en 2005 groeide de waarde van de toeristische uitgaven in 2006 en 2007 stevig met respectievelijk 4% en 6%. 6 Bron: CBS / SRT

7 1.3 Bestedingen aan toerisme en vrije tijd naar sector Bestedingen aan toerisme en vrije tijd Karakteristieke goederen en diensten (miljarden euro s) 2007 In % % - Accommodatiediensten 2.7 8% - Maaltijd- en drankverstrekking % - Passagiersvervoer % - Reisbemiddeling en reisorganisaties - Cultuur-, sport en recreatie Niet-karakteristieke goederen en diensten 1.0 3% % % BTW 2.7 8% Totaal % De meeste bestedingen voor toerisme en vrije tijd, die ten goede komen van de Nederlandse economie, worden gedaan bij de karakteristieke bedrijfsklassen*). De horeca (accommodatiebedrijven en restaurants/cafés samen) is daarbij goed voor 12,2 miljard en daarmee de grootste contributant. Vervoersbedrijven en cultuur-, sport en recreatie-instellingen (musea, theaters, attractieparken e.d.) zijn respectievelijk goed voor 5,2 en 5 miljard aan bestedingen. Relatief hoog zijn de bestedingen aan de overige (nietkarakteristieke) goederen en diensten. Een groot deel hiervan betreft de aanschaf van duurzame recreatiegoederen zoals caravans en sportartikelen. *) bedrijfsklassen die sterk afhankelijk c.q. illustratief zijn voor toerisme en vrijetijd 7 Bron: CBS / SRT

8 1.4 Vergelijking met andere sectoren Bruto Binnenlands Product 2007 (marktprijzen) 1) mln. euro % Financiële en zakelijke dienstverlening Handel, horeca en reparatie Industrie Zorg en overige dienstverlening Overheid Vervoer, opslag en communicatie Bouwnijverheid Delfstoffenwinning Energie- en waterleidingbedrijven Landbouw, bosbouw en visserij Totaal bedrijfstakken (Toerisme 2) ) In de Nationale Rekeningen, zoals hiernaast weergegeven, wordt toerisme verdeeld over verschillende bedrijfstakken. Uit de SRT blijkt dat wanneer toerisme apart bekeken wordt, de sector 3% van het Bruto Binnenlands Product (BBP) uitmaakt. Hiermee is toerisme groter dan landbouw, bosbouw en visserij, energie- en waterleidingbedrijven en delfstoffenwinning. De grootste bedrijfstak in termen van de bijdrage aan het BBP is de financiële en zakelijke dienstverlening; ruim een kwart van het BBP wordt hier gegenereerd. Bron: CBS Statline, doorrekening NBTC 8 1) Bovenstaande bedrijfstakken tellen niet op tot het totaal van 534 miljard euro. De verklaring hiervoor is dat niet alle economische kengetallen die worden gebruikt bij de berekening van het BBP toe te delen zijn aan een specifieke bedrijfstak. 2) Toerisme is in de bovenste tabel verdeeld over verschillende bedrijfstakken. Karakteristieke toeristische goederen vallen bijvoorbeeld onder handel, horeca en reparatie, agri-toerisme onder landbouw, bosbouw en visserij en vervoerskosten onder vervoer, opslag en communicatie. Hierdoor is de toeristische sector niet één op één te vergelijken met de andere sectoren.

9 1.5 Vergelijking met andere landen Belang toerisme (in % van het BBP)* Spanje Italië Frankrijk Denemarken USA UK België Nederland Duitsland Zweden Noorwegen Polen 1,9% 2,6% 2,4% 3,3% 3,1% 3,0% 2,9% 4,2% 4,0% 3,9% 3,8% 6,8% Wereldwijd wordt in steeds meer landen een SRT samengesteld. Het min of meer uniforme / gestandaardiseerde karakter van de SRT maakt het mogelijk om vergelijkingen tussen landen te maken. In de grafiek hiernaast is een overzicht opgenomen van het belang van de sector uitgedrukt als percentage van het bruto binnenlands product. Van de gepresenteerde landen neemt Nederland een middenpositie in. 0,0% 1,0% 2,0% 3,0% 4,0% 5,0% 6,0% 7,0% 8,0% Bron: CBS, WTTC 9 *Sommige richtlijnen in de internationale handboeken zijn nog niet volledig uitgewerkt, wat ruimte laat voor eigen interpretatie. Hierdoor bestaan er verschillen tussen de landen en zijn bovenstaande cijfers niet één op één te vergelijken.

10 2. Inkomend toerisme Nederland Aantal buitenlandse verblijfsgasten (x 1.000) Bron: CBS, raming 2007 van NBTC Aantal (dag)toeristen in Nederland in 2007 Meerdaags bezoek CBS-geregistreerd Niet CBS-geregistreerd Eendaags bezoek *) Totaal ,0 miljoen 1,4 miljoen 30,0 miljoen 42,4 miljoen In Nederland wordt door het CBS het aantal aankomsten van buitenlandse gasten geregistreerd. Daarbij gaat het om gasten die verblijven in een hotel, bungalowpark, camping of groepsaccommodatie. In 2007 bezochten in totaal zo n 11 miljoen buitenlandse gasten Nederland uit toeristische of zakelijke overwegingen. Vakanties op (eigen) boten, verblijven in tweede woningen, cruises, B&B e.d. worden niet meegenomen in de CBS-cijfers en vallen hier onder niet CBSgeregistreerd. Tevens blijft het dagbezoek, voornamelijk vanuit Duitsland en België, buiten beschouwing. Worden alle bezoeken (één en meerdaags) van buitenlandse toeristen bij elkaar geteld dan bezochten naar schatting zo n 42,4 miljoen buitenlandse toeristen Nederland in *) toeristisch en zakelijk dagbezoek; raming NBTC op basis van consumentenonderzoek in NRW/Niedersachsen en Vlaanderen

11 2.1 Bestedingen van buitenlandse verblijfsgasten Bestedingen voor een meerdaags bezoek aan Nederland in 2005 (basis: CBS-geregistreerde aankomsten) Bezoekmotief Per persoon per verblijf (in ) Per persoon per dag (in ) Toeristisch Zakelijk individueel zakelijk - MICE Accommodatievorm Hotel Huisjescomplex Camping & groepsaccommodatie Gemiddeld Gemiddeld wordt door buitenlandse verblijfsgasten per persoon per bezoek 354 euro uitgegeven. Aan bezoeken met een toeristisch motief wordt gemiddeld 322 euro uitgegeven; voor zakelijke bezoeken is dat 435 euro. Een zakelijke reiziger geeft daarmee per verblijf 1,3 keer meer uit dan een vakantieganger. Per dag is dat zelfs twee keer meer. Binnen het zakelijk reissegment liggen de bestedingen met name hoog voor MICE (Meetings, Incentives, Conventions and Exhibitions). Gemiddeld wordt zo n 600 euro per persoon per bezoek uitgegeven. Buitenlandse gasten die verblijven in hotels geven beduidend meer uit dan gasten in overige accommodaties. 11 Bron: NBTC /Onderzoek Inkomend Toerisme 2005

12 2.2 Bestedingen buitenlandse verblijfstoeristen naar land van herkomst Bestedingen naar herkomstland in 2005 (basis: CBS geregistreerde aankomsten) Per persoon per verblijf (in ) Per persoon per dag (in ) Duitsland Groot-Brittannië België Frankrijk Italië Spanje Scandinavië Overig Europa USA Japan Uit het Onderzoek Inkomend Toerisme van NBTC (2005) blijkt dat van de Europese herkomstmarkten de Britten per bezoek het meeste besteden. Duitsers en Belgen relatief het minst, wat terug te voeren is op het motief (vaker toeristisch) en het soort accommodatie waar men in verblijft (relatief veel bungalow en camping). Per bezoek wordt het meest besteed door gasten uit overig intercontinentale landen. In relatief veel gevallen betreft het hier zakelijke bezoeken. Overig Intercontinentaal Bron: NBTC / Onderzoek Inkomend Toerisme

13 3. Binnenlands toerisme en vrijetijdsactiviteiten Aantal binnenlandse meerdaagse verblijven vakanties zakenreizen Bron: NBTC-NIPO Research / CVO, BTM Vrijetijdsactiviteiten (buitenshuis) in Participatie: 99,3% -Frequentie: 5 activiteiten per week -Volume: 4 miljard activiteiten Bij het binnenlands toerisme kan onderscheid gemaakt worden naar a) vakanties, b) zakenreizen en c) dagtochten/vrijetijdsactiviteiten. a) Volgens het CVO (ContinuVakantieOnderzoek) werden in 2007 in totaal zo n 35,2 miljoen vakanties ondernomen, waarvan de helft in eigen land (17,6 miljoen vakanties). b) Het aantal binnenlandse meerdaagse zakenreizen bedraagt zo n 4,8 miljoen op jaarbasis (bron: Business Travel Monitor). c) Vrijetijdsactiviteiten worden door vrijwel alle Nederlanders ondernomen. Gemiddeld worden zo n 5 activiteiten per week ondernomen. In totaal ondernemen Nederlanders ruim 4 miljard uithuizige vrijetijdsactiviteiten in eigen land (bron: ContinuVrijeTijdsOnderzoek). Voor meer informatie m.b.t. gehanteerde definities zie bijlage) 13 Bron: NBTC-NIPO Research / CVTO 2006

14 3.1 Bestedingen aan binnenlandse vakanties Uitgaven binnenlandse vakanties (x mln. euro) Uitgaven binnenlandse vakantie Bestedingen p.p. per vakantie (in euro s) Bestedingen p.p. per dag (euro s) Vaste standplaats Toeristisch Toeristisch Hotel/motel/pension Appartement Zomerhuisje, 2e woning Tijdens de 17,6 miljoen binnenlandse vakanties is in 2007 voor zo n 2,7 miljard euro uitgegeven. Dit betekent dat gemiddeld 154 euro per persoon per vakantie is uitgegeven. Aan vaste standplaatsvakanties (bijvoorbeeld verblijven in eigen stacaravan, tweede woning of boot) wordt gemiddeld 74 euro per persoon per vakantie uitgegeven. Voor toeristische vakanties ligt dit aanzienlijk hoger, namelijk gemiddeld 176 euro. Naar logiesvorm liggen de bestedingen per vakantie het hoogst bij het hotel en appartement. Doordat vakanties in deze logiesvormen gemiddeld genomen wat korter duren wordt het verschil met de andere accommodatievormen per dag nog groter. Woning particulier Kamperen Overig Bron: NBTC-NIPO Research, CVO

15 3.2 Bestedingen aan binnenlands meerdaags zakelijk toerisme Uitgaven binnenlandse meerdaags zakelijke reizen 2006 Motief Bestedingen p.p. per dag (in euro's) Bestedingen p.p. per zakenreis (in euro's) vergadering installatie/reparatie bezoek aan leverancier bezoek aan klant bezoek filiaal/hoofdkantoor congres/beurs/seminar opleiding/training bedrijfsuitje Gemiddeld De omvang en structuur van het binnenlands meerdaags zakelijk reisverkeer wordt door de Business travel Monitor eens in de twee jaar in kaart gebracht. In 2006 maakten 1,2 miljoen Nederlanders in totaal 4,8 miljoen meerdaagse zakelijke reizen in eigen land (gemiddeld vier per persoon). Bij ca. 80% van de zakelijke reizen wordt overnacht in een hotel. Ruim 15% van alle ondernomen zakenreizen hadden een MICEmotief. Gemiddeld werd per ondernomen zakenreis 303 euro uitgegeven. In totaal vertegenwoordigd de meerdaagse binnenlandse zakenreismarkt daarmee een waarde van bijna 1,5 miljard euro. Bron: NBTC-NIPO Research / Binnenlands Zakelijke Reizen 15

16 3.3 Bestedingen aan vrijetijdsactiviteiten in eigen land Miljarden Totale bestedingen 56,2 miljard 2,2 7,1 abonnementen/lidmaatschappen vervoerskosten 46,9 directe kosten Bestedingen Het ContinuVrijeTijdsOnderzoek brengt wekelijks het vrijetijdsgedrag van de Nederlandse bevolking in kaart. Uit het CVTO over 2006 blijkt dat in totaal bijna 4 miljard vrijetijdsactiviteiten *) door Nederlanders in eigen land zijn ondernomen. Ten behoeve van deze activiteiten is ruim 56 miljard euro uitgegeven: 47 miljard euro aan directe kosten, 7 miljard aan vervoerskosten en 2 miljard aan vaste kosten als abonnementen, contributries e.d. *)De aantallen in het CVTO liggen aanzienlijk hoger dan die uit het Onderzoek Dagrecreatie van het CBS (dit laatste onderzoek vormt een bouwsteen voor de SRT). Redenen voor de verschillen zijn onder meer een afwijkende vraagstelling, een lagere ondergrens - CVTO meet activiteiten vanaf 1 uur - en het feit dat het CVTO een bredere definitie hanteert (funshoppen wordt bijvoorbeeld uitgebreid meegenomen in het CVTO). 16 Bron: NBTC-NIPO Research / CVTO

17 3.4 Bestedingen aan vrijetijdsactiviteiten in Nederland naar cluster Bestedingen aan vrije tijd in 2006* Vrijetijdsactiviteit Aantal activiteiten (x miljoen) Gem. bestedingen (in euro s) Totaal (mld. euro) buitenrecreatie 910 5,50 5,0 waterrecreatie- en sport 170 6,95 1,2 zelf sporten 590 7,15 4,2 sportwedstrijd bezoeken 70 13,20 0,9 wellness/beauty/ontspanning 60 27,50 1,7 attracties bezocht ,40 2,6 evenementen bezocht 90 19,55 1,8 fun shoppen ,60 23,2 cultuur ,20 1,8 uitgaan ,80 8,1 In het CVTO wordt het gedrag rond ruim honderd specifieke vrijetijdsactiviteiten in kaart gebracht. In de tabel hiernaast zijn de activiteiten gegroepeerd in een elftal clusters. Het cluster buitenrecreatie met achterliggende activiteiten als bijvoorbeeld wandelen en fietsen voor plezier - is qua aantal ondernomen activiteiten het grootste cluster, gevolgd door funshoppen. De gemiddelde bestedingen liggen het hoogst voor funshoppen en wellness/beauty activiteiten. Aan buitenrecreatie wordt gemiddeld per activiteit het minste besteed. overige hobby-, verenigingsactiviteiten en cursussen 420 7,05 3,0 Totaal ,6 54,0 17 *Vermelde bedragen zijn exclusief vaste kosten (abonnementen, contributies, ed) Bron: NBTC-NIPO Research, CVTO

18 3.5 Bestedingen van Nederlanders aan vakanties en vrije tijd Uitgaven aan vrije tijd in 2006 (in miljarden euro's) 12,98; 16% 7,00; 9% De SRT richt zich op bestedingen m.b.t. toerisme en vrije tijd die ten goed komen van de Nederlandse economie. Uitgangspunt vormen daarbij bestedingen aan activiteiten met een recreatief of zakelijke motief (weg van huis of werk), die tenminste twee uur duren. Bestedingen voor inhuizige vrijetijdsactiviteiten en uitgaven voor buitenlandse reizen, voor zo ver niet ten bate van de Nederlandse economie, blijven buiten beschouwing. 18 Inhuizige vrijetijdsactiviteiten Uithuizige vrijetijdsactiviteiten Vakanties 59,20; 75% *) Aan inhuizige activiteiten wordt naar schatting 7 miljard uitgegeven. Basis voor deze raming vormen de uitgaven aan media (o.a. audio, video, lectuur en computers) zoals geregistreerd in het Budgetonderzoek van het CBS. Wordt gekozen voor het uitgangspunt van bestedingen door Nederlandse consumenten, dan blijken Nederlanders in totaal zo n 79 miljard euro aan vakanties en vrije tijd uit te geven. Driekwart van de bestedingen wordt uitgegeven aan uithuizige vrijetijdsactiviteiten (in binnen- en buitenland). 16% van de bestedingen aan vrije tijd wordt uitgegeven aan vakanties, 9% aan inhuizige vrijetijdsactiviteiten.

19 Bijlage 1 Definities BusinessTravelMonitor (BTM) De BusinessTravelMonitor meet eens in de twee jaar het meerdaags zakenreisgedrag van de Nederlandse bevolking. Definitie zakenreis: een verblijf buiten de eigen woning voor werk, waarbij men minimaal een nacht van huis is. ContinuVakantieOnderzoek (CVO): Het ContinuVakantieOnderzoek wordt elk kwartaal uitgevoerd met als doel het in kaart brengen van het vakantiegedrag van Nederlanders. Definitie vakantie: een verblijf buiten de eigen woning voor ontspanning of plezier met ten minste 1 overnachting. ContinuVrijeTijdsOnderzoek (CVTO): Het ContinuVrijeTijdsOnderzoek (CVTO) meet wekelijks het vrijetijdsgedrag van de Nederlandse bevolking. Definitie vrijetijdsactiviteit: alle (dag)recreatieve activiteiten die worden ondernomen buiten de eigen woning en waarbij men minimaal een uur (inclusief reistijd) van huis is. Onderzoek Inkomend Toerisme (SIT): Driejaarlijks onderzoek uitgevoerd door het NBTC i.s.m. het CBS waarin de activiteiten, motieven, verblijfsduur en uitgaven van buitenlandse gasten in Nederland inzichtelijk gemaakt worden. Definitie verblijfsgast: elke buitenlandse bezoeker die minimaal één overnachting doorbrengt in een hotel, appartement, pension, jeugdhotel, jeugdherberg, kampeerterrein, bungalowpark en groepsaccommodatie. Gasten die langer dan twee maanden in een accommodatie verblijven tellen niet mee. Ook alle verblijven op een vaste standplaats blijven buiten beschouwing. Statistiek Logies Accommodaties (SLA): Deze statistiek van het CBS geeft een overzicht van het aantal gasten en overnachtingen in Nederlandse logiesaccommodaties met een uitsplitsing naar o.m. land van herkomst, bezoekmaand en verblijfsduur. Definitie verblijfsgast: elke buitenlandse bezoeker die minimaal één overnachting doorbrengt in een hotel, appartement, pension, jeugdhotel, jeugdherberg, kampeerterrein, bungalowpark en groepsaccommodatie. Gasten die langer dan twee maanden in een accommodatie verblijven tellen niet mee. Ook alle verblijven op een vaste standplaats blijven buiten beschouwing. 19

20 Bijlage 2 Bronvermelding CBS, Budgetonderzoek CBS, Satellietrekeningen Toerisme (SRT) CBS, Statline CBS, Statistiek Logies Accommodaties (SLA) NBTC-NIPO Research, Business Travel Monitor (Binnenlands zakelijke reizen) NBTC-NIPO Research, ContinuVakantieOnderzoek (CVO) NBTC-NIPO Research, ContinuVrijeTijdsOnderzoek (CVTO) Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen, Onderzoek Inkomend Toerisme (SIT) World Travel & Tourism Council (WTTC), Tourism Satellite Accounting Tool 20

21 Economisch belang toerisme & vrije tijd Augustus