1 15 februari - 15 maart 2013 Eerste verkoop Solmates UT-spin-off moet wereld tonen dat zijn depositieproces stabiel is VAF Instruments Schepen varen zuiniger met Dordtse opto-elektronische sensoriek Agro & Food Van potrozen tot Starbucks Koppel hightech met agrotech Robots pakken zestigduizend repen per uur
Techwatch organises the third edition of the M MODEL DRIVEN DEVELOPMENT DAYS 24 AND 25 APRIL 2013 KLOKGEBOUW EINDHOVEN The Netherlands MDD, a two-day seminar on model-driven development Modeling and simulation are of increasing importance in the product development process. The tooling is advancing fast and approaches physical reality. In fact, it is possible to skip physical models or prototypes in many cases and develop a product or machine first time right. At MDD technicians, technical managers and decision makers learn the latest news, share experiences and exchange ideas about organising and managing their development flows. The conference will offer presentations on finite elements, multi-body dynamics, multi-physics development methods and simulation as well as model-based software and system development and testing. Registration open You can now register for High-Tech Systems 2013. Entrance to the exhibition and conference programme is free of charge when you register before 19 April 2013. www.hightech-events.nl/mdd Parallel to the Model-Driven Development Days 2013, High-Tech Systems 2013 will be held in the Klokgebouw, Eindhoven, as well. www.hightech-events.nl/mdd
COLUMN Alexander Pil is hoofdredacteur van Mechatronica&Machinebouw. Kruisbestuiving Nederland is een klein, dichtbevolkt land en we moeten elke vierkante meter dus nuttig besteden. Ik vraag me daarom wel eens af of Nederland wel een goede plek is voor landbouw en veeteelt. Natuurlijk, in het buitenland staan de Nederlanders bekend om exportsymbolen zoals kaas en tulpen, maar hebben we er wel genoeg ruimte voor? Hoewel Nederland zeker nog niet vol is, merken we aan de files elke dag opnieuw dat het langzaam dichtslibt. Met bijna zeventien miljoen landgenoten kunnen we de beperkte ruimte toch zeker wel beter gebruiken dan om graan te verbouwen of om koeien te laten grazen? Is het niet efficiënter om dat soort commodity s te importeren uit bijvoorbeeld Duitsland, Frankrijk of desnoods Oekraïne? Waarom zouden we onze kostbare grond eraan opofferen? Onlangs kreeg ik een rapport van ABN Amro voor mijn neus dat me anders naar de zaak deed kijken. In het document (een samenvatting vindt u op pagina 34 van deze Mechatronica&Machinebouw) hebben de auteurs Wilbert Hilkens en David Kemps een grafiekje opgenomen over productie-efficiency. Wat blijkt? Nederland haalt een gemiddelde toegevoegde waarde per hectare van 4248 euro, waar het Europees gemiddelde op een schamele 867 euro ligt (cijfers 2005). Dat scheelt bijna een factor vijf! En dat ligt niet alleen aan Oost-Europa want landen zoals Duitsland en Frankrijk presteren allebei heel gemiddeld (België doet het met ongeveer 1600 euro goed). Nederlandse boeren steken met kop en schouders boven hun Europese collega s uit. Ook als je kijkt naar de toegevoegde waarde per FTE zitten ze dik vier keer boven het gemiddelde. Als je het wat breder trekt naar de topsector Agro & Food, wordt het helemaal leuk. Die industrie genereert jaarlijks zo n 48 miljard euro aan toegevoegde waarde, aldus een rapport van het bijbehorende topteam. Daarvan komt 29 miljard direct door de primaire productie, verwerkingsindustrie en toeleveranciers (de rest is handel, retail en horeca). Met een marktaandeel van 7,5 procent is Nederland na de Verenigde Staten het grootste exportland voor agro- en foodproducten. Neem even een momentje om dat op u te laten inwerken. De op een na grootste exporteur ter wereld. Let wel: absoluut gezien, niet geschaald naar oppervlakte of aantal inwoners. Nederland is de op een na grootste exporteur ter wereld van agro- en foodproducten Die positie kan Nederland niet alleen te danken hebben aan vruchtbare grond. De topsector Agro & Food groeit door handelsgeest, kennis en innovatie. Veel agrotechnische systemen zouden niet mogelijk zijn geweest zonder mechatronica. Een zeer hechte samenwerking met de topsector Hightech Systemen & Materialen waar ik voor het gemak het grootste deel van u onder schaar is dus een no-brainer. Zoals de ABN Amro-analisten zich terecht afvragen: Kunnen systeembouwers voor vleeskuikenproductie als Vencomatic dankzij de snelgroeiende Chinese markt voor kippenvlees toeleveranciers zoals NTS aan een stabiele eindmarkt helpen? Kan het enorme marktpotentieel van Fancom, bouwer van stalbeheersingssystemen, ervoor zorgen dat toeleveranciers minder afhankelijk worden van Philips Healthcare of Fei? Het antwoord is natuurlijk volmondig: Ja! Het kan zelfs andersom. De sensorkennis die is opgedaan in bijvoorbeeld robotstofzuigers is ook interessant voor ontwikkelaars van autonoom navigerende tractors. En wellicht hebben toeleveranciers van ASML technieken in huis om verse groentes langer houdbaar te maken. Of kan de solarindustrie helpen bij de ontwikkeling van materiaal dat alleen de fotosynthetisch actieve straling in de kas toelaat, en niet de warmte. Zoek elkaar dus op. Behalve een zakelijk gewin zit er ook een morele verplichting aan de koppeling van Agro & Food en Hightech Systemen & Materialen. Innovaties zijn keihard nodig de komende decennia. Bedenk dat de wereldbevolking in 2050 naar grofweg negen miljard is gegroeid. Dat betekent twee miljard monden extra om te voeden, terwijl er nu al een miljard mensen chronisch honger lijden. Duurzame productiviteitsverhoging is dus van levensbelang. En laat Nederland daar nu net expert in zijn. MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1 3
1 10 Nieuws Eerste klant lakmoesproef voor Solmates Eind vorige maand ging de eerste machine van UT-spin-off Solmates op transport. Het Noorse Sintef kocht een Piezoflare 1200, die met gepulste lasers piëzo-elektrische lagen kan aanbrengen. Word ook abonnee Mechatronica&Machinebouw is hét magazine voor de machine- en systeembouw in Nederland en België. In dit vakblad staan nieuws, trends en achtergronden over mechatronische systemen en machinebouw centraal. Wilt u ook niets missen op dit gebied? Dan mag een abonnement op het blad Mechatronica&Machinebouw en/of de nieuwsbrief niet ontbreken. Voor meer informatie en aanmelden gaat u naar www.mechatronicamachinebouw.nl/abonneren. 28 Thema Voedselproducenten vinden weg naar tuinbouwspecialist Crea-Tech Tuinbouw was jarenlang de onbetwiste thuismarkt voor Crea-Tech. De crisis maakte dat de machinebouwer uit Ter Aar zijn horizon verbreedde naar food. Via via scoorde het een opdracht voor Starbucks. 4 MECHATRONICA&MACHINEBOUW 7
INHOUD 34 Thema De perfecte fit tussen hightech en agrotech Mede op initiatief van Nevat en Federatie Agrotechniek onderzocht ABN Amro de combinatie van de topsectoren Agro & Food en Hightech Systemen & Materialen. De kansen zijn levensgroot. OPINIE 3 Kruisbestuiving - Alexander Pil 15 Hoe vertel ik het een ander? - Jaco Friedrich 21 Stilte voor de storm - Rolf Grouve 25 Start-up kan professioneler - Dennis Schipper 65 2013 - Rob Hommersen NIEUWS 9 Kort nieuws 10 Eerste klant lakmoesproef voor Solmates 13 Maakindustrie ís de toekomst 16 VAF Instruments laat schepen zuiniger varen 22 Aftrap van spannend hightechevent met Europese allure THEMA AGRO&FOOD 28 Voedselproducenten vinden weg naar tuinbouwspecialist Crea-Tech 34 De perfecte fit tussen hightech en agrotech 38 Definieer, voer uit en analyseer (en niet meer dan dat) 40 Snelle deltarobots verwerken zestigduizend mueslirepen per uur IN BEELD 44 Van boer naar boer met Leievoeders-veevoer 40 Thema Snelle deltarobots verwerken zestigduizend mueslirepen per uur Industriële bakkerij Ravensbergen schakelde machinebouwer Overveld in voor een systeem dat zijn nieuwe krokante mueslirepen kon verwerken. Het resultaat is inmiddels naar tevredenheid geïnstalleerd. FOCUS 48 Esa onderzoekt AM-componenten Layerwise voor satellietmotoren 50 De onstuitbare opmars van digital manufacturing 52 Effectief kabeldesign op basis van mechanica 54 Productnieuws EN VERDER 6 Foto: Barge Master 56 Agenda 61 High-Tech Institute 62 Fedactueel 66 Kompas 67 Colofon MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1 5
6 MECHATRONICA 2
Bevoorradingsschepen voor bijvoorbeeld boorplatforms hebben er vaak mee te kampen: golfslag. Verdraaiingen van een paar graden zorgen er al voor dat de top van de laadkraan 4 tot 5 meter heen en weer beweegt. Behalve dat het daardoor lastig is om de lading op de goede plek neer te zetten, ontstaan er ook gevaarlijke situaties voor het personeel. Het Schiedamse Barge Master had een idee om dit probleem op te lossen. Proeven bij maritiem onderzoeksinstituut Marin lieten zien dat het concept werkte. Op de Noordzee testte de startup het systeem vervolgens in de praktijk. En eind vorig jaar kon Barge Master zijn golfcompensatieplatform lanceren. De hydraulisch gestuurde oplossing ook Barge Master geheten kan 95 procent van de deining compenseren, waardoor de last nog maar een paar centimeter schommelt. Golven tot een meter of vier vormen geen bedreiging meer. Hoe werkt het? Er zijn zes vrijheidsgraden die moeten worden gecompenseerd om een bevoorradingsplatform te stabiliseren. Door het platform bijvoorbeeld te verankeren aan het booreiland vallen er drie weg: de lineaire bewegingen in het horizontale vlak en de rotatie om de z-as. De verstoringen in de andere drie richtingen vangt de Barge Master op met drie hydraulische actuatoren van Bosch Rexroth. Met motion reference units bepaalt het systeem de grootte en de richting van de afwijking. Dat wordt vertaald naar een tegenbeweging die de cilinders overbrengen op het witte driehoekige platform waarop de kraan of de last ligt. MECHATRONICA 2 7
ZIE HET ALS... WERKEN IN EEN UITDAGENDE OMGEVING TMC Mechatronics heeft continu behoefte aan pro-actieve, ondernemende specialisten die zich willen blijven ontwikkelen, flexibel opstellen en tot de top van het vak willen behoren. Wij boeien onze mensen onder andere door uitdagende projecten, persoonlijke groei en inspraak in ons beleid binnen de organisatie. Bezoek onze website voor meer informatie en de meest actuele vacatures. WWW.TMC.NL
KORT NIEUWS Solar Solaytec verkoopt eerste productiemachine Solaytec verscheept nog dit kwartaal zijn eerste ALD-productiemachine en denkt er dit jaar nog eens vier te kunnen verkopen. Dat zegt manager marketing en sales Roger Görtzen in Link Magazine. Directeur Huib Heezen rekent uiteindelijk op een marktaandeel van dertig procent in een markt van naar schatting tweehonderd machines. Er is vraag naar kostenbesparende en rendementsverhogende technologie, en die leveren wij. En het is een markt die weer aantrekt, want steeds meer Aziatische klanten vragen ons om demo s te doen, aldus Heezen. De technologie van Solaytec valt in de smaak omdat ze met relatief weinig investeringen het rendement van zonnecellen verhoogt. Ook in een door overproductie geplaagde markt leveren die fabrikanten meer geld op. PvG Logistiek VDL scoort miljoenenorder voor nieuwe AGV s De Eindhovense VDL Groep heeft een miljoenenorder ontvangen voor de levering van 22 automatisch gestuurde voertuigen voor de Rotterdamse ECT Delta Terminal. De AGV s worden ingezet bij het transport van zeecontainers in haventerminals. Vanaf oktober zal VDL de eerste voertuigen opleveren. ECT heeft een optie genomen op nog eens 62 AGV s. Op verzoek van ECT heeft VDL in twaalf maanden een nieuwe generatie elektrisch aangedreven dieselhybride AGV s ontwikkeld en geproduceerd. Het modulaire ontwerp zorgt er volgens de VDL voor dat bij een defect of slijtage van technische componenten alleen het betreffende component vervangen hoeft te worden. Het nieuwe voertuig is zo gebouwd dat ook nieuwe technieken zoals inductie en waterstofaandrijvingen of GPS-navigatie zonder grote aanpassingen kunnen worden ingebouwd. AP Halfgeleidermachines EUV-voortgang stemt ASML hoopvol voor 2013 2013 zal een trage start kennen, met een omzet van 850 miljoen euro in het eerste kwartaal, maar vervolgens zal de business aantrekken, zodat de verkopen netto op hetzelfde niveau zullen uitkomen als in 2012. Dat is de verwachting van ASML-CEO Eric Meurice. Als drijvende kracht achter het herstel ziet de Veldhovense topman twee ontwikkelingen: de groeiende behoefte aan 14-tot-20-nm-capaciteit bij halfgeleiderfabrikanten voor de volgende generatie draagbare producten en de levering van de eerste NXE:3300B in K2. Doel is om dit jaar elf van deze EUV-systemen te verschepen, resulterend in een omzet van ongeveer zevenhonderd miljoen euro. De laatste EUV-ontwikkelingen bij zijn bedrijf stemmen Meurice hoopvol dat ASML dit target gaat halen. We hebben reeds een stabiele 40 W lichtbron gedemonstreerd en het eerste NXE:3300Bsysteem levert een goede overlay en goede beeldvormende prestaties. PvG Metaal KMWE lanceert prototypingtak KMWE Projects, zo heet de nieuwe divisie van de Eindhovense hightechtoeleverancier KMWE. Het bedrijf zegt hiermee zijn engineering-, projectmanagement- en prototypingactiviteiten beter te kunnen positioneren. Met KMWE Projects komt KMWE tegemoet aan klantenvragen rondom early supplier involvement en value engineering. Enerzijds heeft de nieuwe activiteit als doel de klant te ondersteunen op het gebied van engineering van onderdelen, modules en systemen met de beste total cost of ownership tijdens de hele levensduur. Anderzijds staat ze internationaal opgesteld ter ondersteuning van de operationele units van KMWE Components en KMWE Systems. AP Halfgeleidermachines Intel toont eerste volle 450 mm wafer Op het Semi Industry Strategy Symposium in januari heeft Intel s werelds eerste volledig bedrukte 450 millimeter wafer getoond. De processormaker gebruikte voor de lithografie een machine van Molecular Imprints, een Amerikaanse firma die nano-imprintlithografie (NIL) naar voren probeert te schuiven als alternatief voor optische litho. Bij gebrek aan optische machines die met het grotere waferformaat overweg kunnen, wordt momenteel NIL gebruikt bij de ontwikkeling van 450-millimetertechnologie. Volgens Molecular Imprint kunnen zijn machines 24-nanometerpatronen neerleggen met een line edge roughness van 2 nanometer (3 sigma) en een critical dimension uniformity van 1,2 nanometer (3 sigma). Over de overlayprestaties een bekend probleempunt van NIL geeft het bedrijf geen data. PvG Foto: Intel MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1 9
NIEUWS Eerste klant lakmoesproef voor Solmates Eind vorige maand ging de eerste machine van Solmates op transport. Het Noorse onderzoekscentrum Sintef is de eerste klant van de UT-spin-off. De Piezoflare 1200 is een machine die met een gepulste laser piëzo-elektrische lagen kan aanbrengen. De verkoop is belangrijk voor Solmates, omdat het nu aan de buitenwereld kan laten zien dat het een stabiel proces heeft voor pulsed laser deposition. Voorlopig mikt het Enschedese bedrijf op piëzo-mems maar andere toepassingsgebieden liggen binnen handbereik. Alexander Pil Piëzotechnologie is niet nieuw. Al jaren wordt geprofiteerd van de eigenschap van sommige materialen dat ze uitzetten als je er een spanning op zet, of omgekeerd: dat ze een spanning afgeven als je ze indrukt of oprekt. PbZr- TiO 3, beter bekend als PZT, is een van de meest gebruikte piëzomaterialen. De kop van een echoscopiesysteem bevat bijvoorbeeld een brokje PZT dat in trilling wordt gebracht met een elektrisch veld. In mobieltjes wordt PZT gebruikt bij de filtering van de juiste frequentie. Het nadeel van deze PZT-toepassingen is dat het gaat om bulkkristallen. Zo n blokje piëzomateriaal is al snel een paar Van consultancy naar een eigen product Solmates ontsproot in 2006 aan de vakgroep van Dave Blank en Guus Rijnders aan de Universiteit Twente. Die groep richt zich op materiaalontwikkeling, onder meer via pulsed laser deposition (PLD). Er kwamen veel vragen uit het bedrijfsleven over materiaalkunde, vertelt Solmates-CEO Arjen Janssens. Of we naar een coating wilden kijken of een analyse wilden doen. Een universiteit is niet ideaal ingericht om aan dergelijke verzoeken gehoor te geven, dus startten we Solmates, solution material science. De start-up was oorspronkelijk ingericht als consultancybureau. Maar we hielden vanaf het begin goed onze oren en ogen open of er ergens een kans lag om naar een eigen product te gaan. Dat was onze wens, zegt Janssens. Solmates kwam snel in aanraking met de Almelose opticaspecialist Sumipro. Dat ging over het direct deponeren van een antireflectielaag op kunststofoptiek. Daar kon PLD echt iets unieks. Het bleef bij een one-off-testmachine, maar bij Janssens en co begon het langzaam te broeden. De doorbraak kwam even later toen Océ in Enschede aanklopte. De Venlonaren hadden een dunne piëzolaag nodig voor in hun printkoppen. De gekozen methode Sol-gel voldeed niet helemaal. Janssens: Dat betekende de start van het Point-One-project Fluïde. Daar hebben we ons eerste R&D-systeem gebouwd en zo is het gaan rollen. Inmiddels heeft Solmates zijn consultancywerk vrijwel volledig afgebouwd. Alleen op het gebied van piëzo-mems wil het twintigkoppige bedrijf nog advies geven. De focus ligt op de ontwikkeling van de eigen machine. Dat kost veel geld, heeft Janssens ervaren. Zo n ontwikkeling duurt altijd langer dan je plant en het gaat ook nooit de eerste keer goed. Dat is nu eenmaal de praktijk. Al vrij snel moest Solmates op zoek naar investeerders. In mei 2011 kon het bekendmaken dat PPM Oost en Twente Technology Fund samen twee miljoen euro in het bedrijfje investeerden. Dat was voldoende voor de ontwikkeling van de bètaversie van de Piezoflare 1200. millimeter dik. Mobieltjesbouwers willen het graag integreren in een chip. Dat zou de deur openen naar nieuwe oplossingen zoals betere RF-Mems-technieken, gyroscopen en picoprojectoren. Door het te koppelen aan siliciumtechnologie zou bovendien de prijs naar beneden gaan. Makkelijker gezegd dan gedaan. PZT is namelijk een lastig materiaal om te laten groeien. Het lukt alleen als de omgevingscondities precies goed zijn. Heb je net de verkeerde kristalgroeifase te pakken, dan doet het materiaal niets. Op dit moment zijn er drie technieken om dunne piëzolagen te produceren. Sputteren is de meest bekende en meest gebruikte. Met een plasma schiet je dan een deel van het materiaal los en dat laat je neerslaan op het substraat. Op zich werkt dit redelijk goed, maar de betrouwbaarheid is niet al te hoog en de prestaties van het resultaat zijn niet al te goed. Het alternatief is Sol-gel. Op een wafer spincoat je een oplossing met PZT erin. Dat stop je in een oven waar de vloeistof verdampt en het PZT blijft liggen. Door het resultaat vervolgens extreem te verhitten, ontstaat een mooie kristalstructuur. Het is een vrij simpele techniek maar het nadeel is dat zo n laag erg dun is. Je moet het zeker tien keer herhalen voordat je de gewenste dikte van ongeveer een micrometer hebt bereikt. Een bewerkelijk proces dus, waarbij ook de betrouwbaarheid te wensen overlaat. Dat komt doordat er zo veel stappen nodig zijn. Als de yield van elke stap bijvoorbeeld 95 procent is, zit je na tien herhalingen al met een behoorlijke uitval van functionaliteit. UT-spin-off Solmates (zie kader) is aanhanger van de derde methode: pulsed laser deposition (PLD). Dat werkt met een 248-nm-eximeerlaser, legt medeoprichter en CEO Arjen Janssens uit. Daarmee schiet je korte pulsjes uv-licht op de PZT-target. Het is een flits van hooguit tien nanoseconden, maar het licht is zo intens dat de temperatuur oploopt tot boven de tienduizend graden. Je krijgt dan instantane verdamping. Ablatie heet dat. Dat zorgt voor een plasmawolk waarin precies alle componenten zitten uit de target. Die wolk laat je neerslaan op je wafer. Minpuntje is dat de wolk ongeveer de grootte heeft van een tennisbal. Daarmee kun je een oppervlakte van grofweg een vierkante centimeter bewerken. Voor een pure R&D-omgeving zoals de Universiteit Twente waar de technologie 10 MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1
De Piezoflare 1200 is een preproductiemachine met een doorvoer van een wafer per uur. Solmates werkt aan een opvolger die geschikt is voor productieaantallen. zijn roots heeft, is dat ruim voldoende, maar als je 6 of 8 inch wafers wilt produceren de standaard maten in de Mems-markt schiet PLD tekort. Of beter: schoot tekort want Solmates heeft het opgelost door een scanbeweging te introduceren, waarover Janssens niet al te veel kwijt wil. Dat is concurrentiegevoelige informatie, aldus de CEO. Een andere uitdaging is dat de laser niet alleen een plasmawolk genereert, maar ook allerlei brokstukken en droplets. Die troep mag natuurlijk niet op de wafer komen. Solmates heeft een ingenieuze filter ontwikkeld die de splinters en druppeltjes tegenhoudt en het gas doorlaat. Dat maakt ons systeem vrij uniek, vindt Janssens, die zijn lippen op elkaar houdt over de werking van de filter. Onlangs wist Solmates het Noorse onderzoeksinstituut Sintef te overtuigen van de mogelijkheden van zijn PLD-proces. Eind vorige maand vertrok de eerste Piezoflare 1200-machine naar Oslo. Het is een belangrijke deal voor Solmates omdat het nu aan de buitenwereld kan laten zien dat het een stabiel proces heeft voor PLD. Wat dat betreft, zijn we bezig met onze grootste marketingcampagne ooit, realiseert Janssens zich. We zien nu al dat de Sintef-deal voor andere bedrijven de drempel verlaagt. Ze zien het nu eerder als een interessante optie. Hoewel het nog niet direct heeft geleid tot een bestelling, verwachten we wel een groeiende stroom orders. Dit jaar zullen we ongetwijfeld nog een paar machines verkopen. Puppy Solmates richt zich met zijn piëzolagen in eerste instantie op micro-elektromechanische systemen (Mems). Maar net als bij de sputtertechniek is onze tool ook geschikt voor andere processen, zegt Janssens, die onder meer denkt aan magnetische lagen en transparent conducting oxides die je terugvindt in displays en zonnecellen. Met sputteren kun je al veel, dus wanneer kies je voor PLD? Bij nieuwe materialen die veel elementen bevatten. Met sputtermachines is het heel lastig om de juiste verhoudingen te houden en alles in de juiste positie te deponeren. Door de heftige ablatie kunnen we met PLD een een-op-eentransfer van het materiaal garanderen. Bovendien kunnen wij op gevoelige oppervlaktes deponeren. Dat is weer interessant voor plastic elektronica of leds. Ik hoop snel het tweede proces openbaar te kunnen maken waar we nu aan werken. We zijn bezig met onze grootste marketingcampagne ooit Dat is ook het mooie van de Sintefdeal, gaat Janssens verder. Samen met hen kunnen we aan nieuwe applicaties werken. Er is meer potentie voor het systeem dan alleen piëzo-mems; dat horen we ook uit de markt. Mensen investeren niet zomaar in jouw machine. Zeker niet als het systeem alleen nog bij ons staat. Bij Sintef moeten we nu het proces bewijzen. PZT is een van de lastigste materialen, dus als we dat kunnen... Ondanks alles is de Piezoflare 1200 nog grotendeels een onderzoeksplatform en preproductieoplossing met zijn doorvoer van een wafer per uur. Solmates is intern echter al druk bezig met de overstap naar echte productiemachines. Daar zitten we bovenop. We zijn in gesprek met productiepartijen omdat we echt die kant op willen, verzekert Janssens. Een R&D-club zoals Sintef moet ook aan zijn klant kunnen laten zien dat het proces niet alleen in het lab werkt maar dat het kan worden opgeschaald naar productieaantallen. Die link moeten we aantonen. Dat betekent dat er nog een paar technische aanpassingen nodig zijn zoals een snellere laser om de doorvoer te verhogen, of een robot die alles automatiseert. De Solmates-ontwikkelaars werken daar al aan. In de verdere toekomst kun je ook denken aan clustertools, dus meerdere reactors per laser, zodat je de doorvoer nog verder verhoogt. Productiepartijen beseffen dat ze nu betrokken moeten zijn bij de ontwikkeling. Kijk, begint Janssens. Onze eerste machine was een puppy. De alfamachine was ook nog een klein tijgertje, maar de bètaversie is al jong volwassen. De productietool wordt een volwassen tijger en die leer je slecht nog nieuwe trucjes. Als productiepartijen iets willen implementeren, moeten ze nu aansluiten. Dat snappen ze ook. Commentaar Net als andere Nederlandse machinebouwers maakt Solmates veel gebruik van hightechtoeleveranciers. Janssens: We zitten in een heel mooi land waar toeleveranciers makkelijk kunnen schakelen. In het buitenland zijn ze dat niet helemaal gewend. Als ze hier op bezoek komen en vragen waar de freesbanken en slijpmachines staan, neem ik ze mee naar onze toeleveranciers hier in de buurt om de productie te laten zien. Dan kan ik gelijk aantonen dat we de capaciteit hebben om op te schalen als dat nodig is. Solmates reserveert een groot deel van zijn resources nu voor het belangrijkste criterium: een stabiel proces. Dat is mis- MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1 11
NIEUWS stap maken, dat we het proces nog beter in de vingers hebben. Een laatste aandachtspunt is de service. Tot Sintef had Solmates dat nog niet nodig, maar nu is het tijd om daar kritisch naar te kijken. Het zou naïef zijn om te Als er geen problemen zijn, gebruikt niemand de tool Solmates-CEO Arjen Janssens: Productiepartijen beseffen dat ze nu moeten aansluiten. Een volwassen tijger leer je slecht nog nieuwe trucjes. schien wel de grootste uitdaging: hoe garandeer ik stabiliteit?, zegt Janssens. Hoe zorg je ervoor dat alle wafers hetzelfde zijn of op z n minst binnen een bepaalde bandbreedte liggen? Dat betekent dat je het systeem waarschijnlijk adaptief moet gaan aansturen omdat je het bij de eerste wafer anders moet regelen dan bij de duizendste. Drift, slijtage, dat moet je allemaal onder controle hebben. Klanten zeggen wel eens: Het maakt me nog niets eens zo veel uit wat er uit de tool komt. Het belangrijkste is hoe controleerbaar hij is. Met andere woorden: als ik aan een knop draai en het proces verander, ben ik dan weer terug bij het oude proces als ik de knop weer terugdraai? In de software hebben we die variatie wel ingebouwd. Maar of iets goed is of niet, dat bepaalt de klant. Daarom is het ook zo belangrijk dat onze machine straks ook bij een externe partij staat. Van het commentaar van Sintef gaan we heel veel leren. Hoe vaak moet je bijvoorbeeld de filter schoonmaken? Hoe gaat de laser zich in de praktijk gedragen? En zitten er eventueel nog vervuilingen in het systeem? Filosofie Ook op kostprijs denkt Janssens nog winst te kunnen halen. In de machinebouw kan alles, maar er hangt wel een prijskaartje aan. We starten nu projecten om sommige submodules goedkoper te maken. Kan het simpeler? Kan het met minder bewegende onderdelen? Werkt het ook met een reactorkamer die minder lang op de freesbank hoeft te staan? Bij de alfamachine was dat geen issue, maar het wordt nu wel belangrijk. Als ik zie dat het simpeler wordt, dan word ik blij. Dat betekent namelijk dat we een denken dat er helemaal geen problemen komen. Natuurlijk kun je voor een deel anticiperen op mogelijke problemen en alvast aan technische verbeteringen werken. Mijn filosofie is echter: als er geen problemen zijn, gebruikt niemand de tool, stelt Janssens resoluut. Een klant waardeert je vooral door hoe je met die zaken omgaat. Met Sintef hebben we één machine in het veld staan. Dat lukt nog wel. Maar als het er straks meer worden, staat de telefoon hier roodgloeiend. Op dit moment kunnen we dat nog niet behappen. Daarin moeten we nog een slag maken. We moeten dus voorzichtig te werk gaan in de markt. Ons voordeel is dat we op een veel gunstiger punt in ons ontwikkeltraject zitten dan sputteren. Die technologie bestaat al zo lang, daar is de rek langzaam wel uit. Onze machine kan zich nu al meten met sputtertools terwijl we nog door de hele S-curve moeten. We kunnen de depositiesnelheid nog verbeteren en nog andere materialen gebruiken. Bedrijven zien de potentie van PLD, ziet Janssens. Als we bij Sintef het bewijs leveren dat we een stabiel proces kunnen bieden en een volwassen serviceorganisatie hebben, zal dat heel veel bedrijven over de streep trekken. Daar ben ik van overtuigd. 12 MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1
NIEUWS Maakindustrie ís de toekomst De maakindustrie is de toekomst, ook in Nederland. Dat is de vaste overtuiging van FME-voorzitter Ineke Dezentjé Hamming-Bluemink. Nederland heeft op het gebied van technologie en proceskennis een grote voorsprong en rijkdom. Die op de juiste manier met elkaar laten samengaan en inzetten, daar gaat het volgens haar om. Janet Kooren Op het gebied van agro en food is Nederland wereldwijd het tweede exportland. Dit is een niet te onderschatten grote markt die vaak zwaar onderbelicht blijft. Met Vision2020 wil FME-voorzitter Ineke Dezentjé Hamming-Bluemink dit voor het voetlicht brengen én verder vergroten. We kunnen dat marktaandeel vergroten door samenwerking, aldus Dezentjé. Binnen het FME behartigen we met 120 brancheverenigingen de belangen van tweeënhalfduizend bedrijven in de indus trie. En veel van die bedrijven schuiven pas in een veel te laat stadium bij elkaar aan tafel als het gaat om samenwerken. Dat zou veel eerder moeten en kunnen. Maar daarvoor is een mentaliteit nodig die moed en bereidheid voor samenwerking als belangrijkste kenmerken toont. Bovendien is het in zo dat al die verenigingen met een eigen stem hun belangen proberen te behartigen in de richting van de politiek, gaat de FME-voorzitter verder. Je kunt je voorstellen dat één stem namens al die verenigingen en dus al die bedrijven iets meer gewicht in de schaal legt dan een paar afzonderlijke stemmen. We vertegenwoordigen in zijn totaliteit een omzet van zestig miljard euro. Begin 2012, na mijn aantreden, ben ik gaan inventariseren waar de behoefte van de markt ligt en wat onze leden nodig hebben om toekomstbestendig te worden, vertelt Dezentjé. Wat ik merkte, is dat er in veel van onze verenigingen gelijksoortige vragen moeten worden beantwoord en dat bovendien in veel verenigingen dezelfde markten worden bediend. Eigenlijk zit iedere vereniging op een ander stukje in de keten. En hoe bedien je die markt, die keten, nu het best? Door te kijken naar wat de opdrachtgevers beweegt, waar zij zich mee bezighouden en welke onderwerpen bij hen leven. Als je die keten dan eens geclusterd kunt benaderen, in plaats van gesegmenteerd, dan kun je grote stappen zetten. Dat vraagt wel iets van onze leden. Dat vraagt een commitment en ver- trouwen in elkaar. Delen is het nieuwe hebben is mijn persoonlijke motto. Mijn medewerkers worden er zo langzamerhand al een beetje dol van, maar ik geloof daar heilig in. Nederland moet het hebben van zijn kennis en ervaring en we moeten het verschil blijven maken ten opzichte van de opkomende markten. Die halen ons in voor we er erg in hebben. En samenwerken is in mijn ogen dé manier. Samenwerken en één stem, dat is de nieuwe kracht. En dat we ons in de samenwerking richten op export, dat is wat mij betreft de grootste stap. Nederland moet het hebben van de export. Onze eigen markt is te Ineke Dezentjé Hamming- Bluemink: We weten inmiddels dat we het in Nederland niet moeten hebben van financiele producten en andere dienstverlening. De verdienkracht van Nederland zit in de maakindustrie en in de bedenkindustrie; creativiteit verbinden met technologie. klein en juist in de export kan samenwerking hét verschil maken. En export is de motor van alle industrieën. In 2012 zijn we clusters gaan benoemen, geordend naar maatschappelijke kwesties. In totaal zijn er negen clusters en we zijn met drie clusters gestart in pilots. In die pilots is actief gewerkt aan samenwerking op projecten en aan gezamenlijke marktbewerking, onder meer in buitenlandse handelsmissies. Als je bijvoorbeeld kijkt naar het onderwerp Metropolitan Food Security, dan maken we ons sterk voor lokale productie. En niet met valse sentimenten de werkelijke problemen ontkennen, maar onder ogen zien MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1 13
NIEUWS waar een lokale markt echt behoefte aan heeft en die behoefte met lokale middelen vervullen. Met techniek en kennis van Nederlandse bedrijven de lokale productie mogelijk maken op een niveau dat het verschil maakt. Lokaal willen we een compleet ecosysteem opzetten, dus alle belangrijke toelevering zoals bijvoorbeeld water en energie ook lokaal verzorgen. In deze pilots hebben we getoetst of we op het goede spoor zitten en of de bereidheid er in de praktijk ook echt is. En met name voor het mkb willen we het verschil maken. Daar zitten veel nichespelers die elkaar kunnen versterken als ze samenwerken. FME wil daarin een katalysatorrol vervullen, aldus Dezentjé. Die pilots zijn inmiddels met succes afgesloten en in 2013 zullen we in alle clusters actief gaan worden in het organiseren van activiteiten. De basis is gelegd. We hebben in de pilots bijeenkomsten naar ecosysteem belegd en een meer geïntegreerd geluid naar Den Haag gebracht. Wat we in ieder geval helder hebben, is dat samenwerken absoluut mogelijk is. Per cluster zal er maatwerk moeten worden toegepast want de bestaande structuren liggen in elk cluster weer anders. Kennis delen zorgt voor versnelde ontwikkeling en dat is precies wat we nodig hebben. Er is Delen is het nieuwe hebben zo veel kennis in ons land! Die voorsprong moeten we gebruiken. En de overheid moet zich ook sterk maken voor behoud en ontwikkeling van kennis, besluit Dezentjé. Wat betekent dat alles voor Feda? Arthur Vernooij, programmamanager binnen FME legt uit: Voor het cluster Metropolitan Food Security geldt dat binnen Feda veel kennis voorhanden is die van onschatbare waarde is voor de wereldvoedselvoorziening. Intelligente aandrijftechnieken verhogen de zekerheid in de voedselketen, om maar niet te vergeten welke voorsprong we hebben op het gebied van procesbesturing en controle, tracking en tracing en robotica. Als we die voorsprong op de juiste manier inzetten, dan kunnen we die snel verder uitbouwen en behouden we een onderscheidende marktpositie. Dezentjé vervolgt: We weten inmiddels dat we het in Nederland niet moeten hebben van financiële producten en andere dienstverlening. De verdienkracht van Nederland zit in de maakindustrie en in de bedenkindustrie; creativiteit verbinden met technologie. Nederland heeft op dat gebied talloze prachtige bedrijven die zich wereldwijd marktleider mogen noemen. Bedrijven waar de meeste Nederlanders nog nooit van hebben gehoord. Dat vind ik te zot voor woorden. We moeten techniek weer actief promoten. Laat de jeugd ook zien wat een geweldige dingen we met techniek realiseren. Technische scholing staat nu ook eindelijk weer op de politieke agenda en daar blijf ik me hard voor maken. Freelance journalist Janet Kooren schreef dit artikel namens Feda. Onze visie: één oplossing, één compleet systeem! Betrouwbare automatiseringsoplossingen Heeft u een productieprobleem of wilt u uw productie optimaliseren en betere kansen op de markt krijgen? Pilz levert complete automatiseringsoplossingen die bewezen zijn in de markt. Pilz kan uw professionele partner zijn die met u mee denkt in concepten. Hierin wordt standaard en veilige functies meegenomen in relatie tot de weten regelgeving die van toepassing is. Het meest complete automatiseringssysteem (PSS 4000). Met zekerheid succesvol. www.pilz.nl 14 MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1
COLUMN DE COMMUNICATIETRAINER Jaco Friedrich is senior trainer en cursusleider bij het High Tech Institute. Als softskillstrainer biedt hij cursisten concrete oplossingen voor veel voorkomende uitdagingen op het gebied van communicatie en leiderschap. jaco.friedrich@ssf.nl Hoe vertel ik het een ander? Een senior engineer vraagt: Ik stuur een team engineers inhoudelijk aan en daarbij loop ik nogal eens vast. Ik vind bijvoorbeeld dat een van mijn engineers dingen anders moet doen, maar ik dring met mijn kritiek niet tot hem door. Ik maak me zorgen dat ik straks het werk over moet doen. Hoe krijg ik voor elkaar dat de engineer wél naar mijn kritiek luistert? Ook heb ik een collega van wie ik informatie nodig heb. Ik heb hem al een paar keer achter de broek gezeten maar het schiet niet op. Ik baal ervan. Door die irritatie ben ik bang dat als ik er iets van zeg het er niet lekker uit komt. Hoe pak ik dit aan? Je zegt het immers om de situatie te verbeteren, om de ander te helpen te verbeteren De communicatietrainer antwoordt: In beide situaties draait het om feedback geven. Oftewel: iemand vertellen wat je ervan vindt, met als doel het gedrag te verbeteren. Dit is een lastige soft skill, vooral als het gaat om negatieve kritiek. Hier spelen twee valkuilen: je draait eromheen, waardoor de boodschap niet overkomt, of je bent te bot, waardoor de relatie beschadigt. Vaak kiezen we ervoor om deze valkuilen te omzeilen door maar niks te zeggen. Uiteraard is het probleem daarmee niet weg. Sterker nog: het wordt erger. Het is zelfs zo dat als je na lang uitstellen je mond opendoet, je opgekropte kritiek er inderdaad te ongenuanceerd uit komt. Dus wat je wilde voorkomen, ontstaat dan juist wel, namelijk een discussie die nergens toe leidt. Als je niet uitkijkt, trek je de conclusie dat er iets van zeggen de volgende keer ook geen goed idee is. De drempel om feedback te geven, wordt zo hoger. Dat is slecht nieuws want als mens kunnen we alleen maar leren door het ontvangen van feedback. Als we ons niet bewust zijn van wat we doen en wat het effect daarvan is, kunnen we ons gedrag niet aanpassen aan wat er nodig is. Kortom: als je je wilt ontwikkelen, heb je feedback nodig van je omgeving. Of dit nou leuk is of niet. Dit geldt dus ook voor je collega. Met deze intentie wordt het al gemakkelijker om iets te gaan zeggen. Je zegt het immers om de situatie te verbeteren, om de ander te helpen te verbeteren. Om het gedrag van de collega effectief te beinvloeden en je feedback te laten landen, zijn vier stappen nodig. De stappen zijn allemaal noodzakelijk en je zet ze een voor een. Stap 1: Kondig aan dat je iets wilt zeggen over het werk of de samenwerking (duik dus niet meteen de inhoud in). De ander weet dan dat hij even moet opletten. Zeg bijvoorbeeld: Ik wil met je praten over wat me is opgevallen (of wat me dwarszit). Stap 2: Benoem in concrete en feitelijke bewoordingen wat het gedrag is van de ander en wat daar het effect van is op jou en/of op het werk (dit kan ook best een emotie zijn). Dus niet: Je pakt het verkeerd aan. Dit is niet duidelijk. Zeg: Ik zie dat je voor de derde keer je werk later aflevert dan we hebben afgesproken (gedrag van de ander). Ik raak daardoor achterop met mijn werk en heb zo te weinig tijd om het goed te doen (effect op het werk). Ik ben bang dat ik vastloop en ik maak me daar ongerust over. Bovendien irriteert het me dat je je niet aan onze afspraak houdt (effect op mij). Let op, het effect op jezelf vergeten we vaak en dat maakt dat de boodschap net niet overkomt. Stap 3: Doe een stap terug en laat de ander reageren. Dit doe je door een vraag te stellen. Zeg bijvoorbeeld: Herken je dit? of Wat vind je hiervan? en wacht dan op antwoord (een stilte van minimaal vier seconden stimuleert de ander te reageren). Dit kan voor de ander even ongemakkelijk zijn. Als dat zo is, betekent het dat je boodschap doordringt. Het is belangrijk om dit even zo te laten en niet te snel door te willen naar de oplossing. Stap 4: Kwartje gevallen? Zoek gezamenlijk naar een oplossing. Goed feedback kunnen geven is geen garantie voor succes. Het geeft je wel het gereedschap in handen waarmee je het gros van de situaties positief kunt beïnvloeden. MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1 15
NIEUWS VAF Instruments laat schepen zuiniger varen In steeds meer tankers, containerreuzen, cruiseschepen en ferry s zit apparatuur van VAF Instruments uit Dordrecht. Want bij een verbruik van veertien ton/uur en meer dan twintig miljoen dollar per jaar aan brandstofkosten levert elke procent efficiencywinst natuurlijk serieuze besparingen op, zowel qua kosten als milieubelasting. Vlaggenschip is de optoelektronische TT-Sense, die het actuele motorkoppel en de stuwkracht meet. Frank Senteur en containerschepen worden nog steeds groter, leidt Vracht- Douwe Vellinga, technisch manager van VAF Instruments, het onderwerp brandstofbesparing in. Zo lag half december het grootste containerschip ter wereld in de Europahaven van de Rotterdamse Maasvlakte. De Marco Polo is 396 meter lang, 54 meter breed en heeft een 14 cilinder Wärtsila/Sulzer-hoofdmotor met cilinderdiameters van circa een meter. Die kolossale motor levert tachtigduizend kw en verbruikt zo n veertien ton zware olie per uur. Daarmee haalt dit schip, waar zestienduizend containers op kunnen, een snelheid van bijna 40 km/uur. Als je dan weet dat een ton zware olie momenteel zo n zes- à zevenhonderd dollar kost, is het geen verrassing dat de eigenaar van dat schip per jaar meer dan twintig miljoen dollar kwijt is aan brandstof. Het kan nog extremer: in de loop van dit jaar neemt Maersk de eerste van een nieuwe generatie nog grotere containerschepen in de vaart. Op dat schip is plaats voor meer dan achttienduizend twintigvoets containers. Het verbruik van dat schip zal dus nog hoger zijn en hoewel dit natuurlijk extreme schepen zijn en niet elk schip zo veel olie verstookt, is het om meerdere redenen altijd interessant om het brandstofverbruik te minimalise- ren. Dit ook omdat alle zeeschepen boven vierhonderd ton sinds 1 januari een Ship Energy Efficiency Management Plan aan boord moeten hebben. Daarin moet staan hoe ze het energieverbruik omlaag gaan brengen. De Energy Efficiency Operational Indicator is de bijbehorende monitoringtool waarmee de efficiency in kaart wordt gebracht en het effect van operationele wijzigingen direct meetbaar is. Vellinga: Wij spelen goed op die ontwikkeling in want met onze systemen kun je de energie-efficiency van een schip per onderdeel meten en optimaliseren. De investering in de benodigde instrumenten en systemen wordt door de kostenbesparing op brandstof binnen enkele maanden tot anderhalf jaar terugverdiend, dus vandaar dat steeds meer schepen hiermee zijn en worden uitgerust. VAF zette een filmpje op Youtube over de toepassing van zijn T-Sense op een ferryschip van P&O dat tussen Nederland en Engeland vaart. Per overtocht bespaart P&O door ons systeem zo n vijfhonderd dollar, weet Vellinga. Dat vertaalt zich in een besparing van negentigduizend dollar per schip per jaar. Rekstrookjes Om het brandstofverbruik van een schip terug te dringen, zul je over een aantal Door met de optische sensoren ook de axiale lengteverandering van de schroefas te meten, ontstond het TT-Sense-systeem, waarmee naast het koppel ook de stuwkracht kan worden bepaald. 16 MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1
actuele waarden moeten beschikken zodat je de afstelling kunt optimaliseren. Zo is de brandstofflow een belangrijk gegeven. Maar ook het koppel dat de motor levert via de hoofdas en de daadwerkelijke stuwkracht van de schroef moeten bekend zijn. Om te beginnen, biedt VAF hiervoor een scala aan flowmeters. Hoewel verschillende technieken mogelijk zijn, valt de PD-flowmeter van VAF op door zijn nauwkeurigheid en betrouwbaarheid. Behuizingen, maar ook de inwendige mechanische componenten van de flowmeters, worden op moderne CNC-machines nauwkeurig bewerkt, wat resulteert in een groot en precies meetbereik. De PD-flowmeters worden gekalibreerd op een nauwkeurigheid van 0,2 procent over een groot meetbereik en dat is met geen enkel ander flowmeetprincipe haalbaar, claimt VAF. Bovendien zijn de flowmeters van VAF ongevoelig voor veranderende vloeistofeigenschappen en aansluitend leidingwerk. Wat de schroef uiteindelijk aan stuwkracht genereert, kan worden berekend aan de hand van een aantal formules. Zo levert koppel x toerental het asvermogen op en stuwkracht x rompsnelheid is het stuwvermogen. Als je die twee zaken op elkaar deelt, heb je het schroefrendement. Waar het de kapitein en de rederij om te doen is, is te weten waar en waardoor ze rendement kwijtraken en wat de effecten zijn van ingrepen, hetzij operationeel, hetzij door onderhoud, om het rendement te verhogen. Daarbij moet je denken aan een andere schroef, de bestaande schroef polijsten, de scheepshuid reinigen of coaten, of een andere trimafstelling, weet Vellinga. Daarvoor moet je precies weten hoeveel brandstof de motor verbruikt, wat dat aan motorvermogen oplevert en welk effectief schroefrendement dit geeft. Over de flowmeters hebben we het al gehad. Het meten van askoppel en stuwkracht is een ander verhaal. Hoe meet je die? In feite is het principe simpel: als je de torsie van de scheepsas meet, dan is dat een maat voor het koppel dat de motor levert. Meet je daarentegen de indrukking van de as, dan is dat een maat voor de stuwkracht die de schroef op het schip uitoefent, legt Vellinga uit. De grote uitdaging was nu om die fysieke veranderingen in de as aan boord te meten. Rekstrookjes liggen voor de hand want daarmee kun je kleine verplaatsingen meten. Ze zijn alleen niet nauwkeurig genoeg en bovendien kan de klant ze niet zelf aanbrengen op de as of tussenas. Onze sensorsystemen T-Sense alleen koppel en TT-Sense koppel en stuwkracht - kan de klant wel zelf monteren. Deze systemen meten bovendien met licht en dat is vele malen nauwkeuriger dan meten met rekstrookjes. VAF ontwikkelt en produceert ook PD-flowmeters in verschillende uitvoeringen, met meetbereiken van 1 liter/uur tot bijna 1 miljoen liter/uur. Baardgroei De T-Sense en TT-Sense van VAF bestaan uit twee nauwkeurig op maat geproduceerde metalen ringen die om de tussenas of schroefas van het schip worden geklemd. Aan elke ring worden één (T-Sense) tot vier (TT-Sense) armpjes bevestigd. De armpjes aan de eerste ring bevatten de ledjes die een smal lichtstraaltje produceren, terwijl de armpjes aan de tweede ring een grote en zeer gevoelige lichtsensor bevatten. De armpjes zijn vlak boven elkaar gemonteerd waarbij het lichtpuntje in de beginstand precies op het midden van de sensor valt. De elektronica voor voeding, besturing en communicatie is ook aan de ringen bevestigd. De signaaloverdracht verloopt draadloos via een Bluetooth-achtige verbinding naar een vaste controle-unit die bijvoorbeeld aan de wand van de machinekamer wordt bevestigd. De unit beschikt over een display en is via een digitaal netwerk, bussysteem of internet gekoppeld aan het controlesysteem op de brug, zodat koppel en ook stuwkracht daar direct zijn af te lezen. De benodigde voedingsspanning voor de TT-Sense op de schroefas wordt eveneens contactloos gegenereerd via inductie, waarbij de vaste componenten zijn ondergebracht in een kolom naast de unit op de as. Door de veranderingen in de onderlinge positie van de twee ringen viervoudig te meten is het optische meetsysteem in staat om asverdraaiingen en lineaire verplaatsingen te meten met een nauwkeurigheid van 25 nanometer. Dat komt overeen met vijf seconden baardgroei. De verplaatsingen die moeten worden gemeten voor het uitrekenen van de stuwkracht zijn een factor tien tot vijftien keer kleiner De wereldspeler VAF Instruments VAF Instruments startte in 1938 met de ontwikkeling en productie van elektrische benzinepompen. Toen de vraag hiernaar in de oorlog scherp daalde, stortte het bedrijf zich na 1945 vooral op nauwkeurige meetinstrumenten zoals flowmeters voor de melkindustrie. Geleidelijk werd het marktterrein uitgebreid en leverde VAF steeds meer meetsystemen aan de procesindustrie en de maritieme wereld. In 1960 startte het met de levering van viscositeitsmeters voor de scheepvaart, die het ontwikkelde in samenwerking met Shell. Deze Viscothermsystemen groeiden uit tot een wereldstandaard en tot op de dag van vandaag zijn er meer dan twintigduizend van verkocht. In 1963 leidde dit tot een joint venture met het Amerikaanse bedrijf Conoflow, gespecialiseerd in afsluiters en regelkleppen, waarna een overname door ITT volgde in 1966. In de jaren tachtig besloot ITT zich vooral op telecom te focussen, wat in 1988 leidde tot een managementbuy-out door het managementteam van VAF, dat tot op de dag van vandaag het bedrijf leidt. De afgelopen decennia is VAF gestaag doorgegaan met ontwikkelen. Momenteel verkoopt het viscositeitmeters, mechanische (volume)flowmeters, opto-elektronische koppelmeters en voortstuwingskrachtmeters voor scheepsaandrijvingen, maar ook olie-in-water - monitors, alarmunits en klantspecifieke olieblend- en afleverunits. In 2009 sloeg het noodlot toe en brandde de vestiging van VAF in Dordrecht tot de grond toe af. Het bedrijf wist zijn productie in de lucht te houden terwijl de fabriek opnieuw werd opgebouwd met state-of-the-art productiefaciliteiten. In de loop van 2011 kon er weer volop worden geproduceerd. Omdat ook de scheepvaart in deze economisch zwakke tijd goed op de centjes moet letten. MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1 17
ZIE HET ALS... WERKEN IN EEN UITDAGENDE OMGEVING TMC Mechatronics heeft continu behoefte aan pro-actieve, ondernemende specialisten die zich willen blijven ontwikkelen, flexibel opstellen en tot de top van het vak willen behoren. Wij boeien onze mensen onder andere door uitdagende projecten, persoonlijke groei en inspraak in ons beleid binnen de organisatie. Bezoek onze website voor meer informatie en de meest actuele vacatures. WWW.TMC.NL
NIEUWS dan de verplaatsingen die worden gemeten om het koppel te berekenen. Vandaar dat zeer gevoelige optische sensoren worden toegepast en vandaar dat het systeem in een stofdichte omkasting is ondergebracht. De ringen die op de schroefas worden gemonteerd, zijn van hetzelfde materiaal als de schroefas zodat er geen verschillen zijn in uitzettingscoëfficiënt en andere dynamische eigenschappen. Daardoor meet het systeem uitsluitend de geometrische veranderingen van de schroefas zelf en worden andere nadelige effecten uitgesloten. Na de desastreuze brand in 2009 is de productieafdeling opnieuw opgebouwd waarbij de nieuwste CNC-bewerkingsmachines zijn geïnstalleerd. Een aantal daarvan is uitgerust met laad/losrobot en geschikt voor onbemande productie. De Viscosense-viscositeitsmeter registreert zowel de instantane viscositeit als de temperatuur van de brandstof. Hij doet dat met piëzoelementen. Manarm Het fraaie van het concept van de TT- Sense is dat techneuten op het schip dit systeem zelf kunnen installeren. We leveren er een uitgebreide montagehandleiding bij, zegt Vellinga. En we hebben filmpjes gemaakt waarin de werking van de TT-Sense wordt uitgelegd en waarop je stap voor stap kunt zien hoe je hem installeert om de schroefas. De ringen en dus ook de geïsoleerde omkasting worden exact op maat gemaakt voor de diameter van de schroefas. Voor de fabricage beschikken we over een uitgebreid machinepark, waaronder veel machines die onbemand kunnen functioneren. Langdurige bewerkingen en grotere series kunnen we op die manier heel rendabel produceren, waarmee we onze concurrentiepositie versterken. VAF Instruments levert internationaal, heeft zo n negentig medewerkers en is in ongeveer 65 havens wereldwijd vertegenwoordigd. Vellinga: Met de meeste producten zijn we mondiaal marktleider en omdat we qua knowhow vooroplopen, zal daar niet snel verandering in komen. Alle producten worden in Dordrecht ontwikkeld en geproduceerd. Dat zullen we niet snel verplaatsen naar het buitenland omdat we hier de kennis en ervaring hebben. Door bovendien rendabel en zo veel mogelijk manarm te produceren met een modern machinepark kun je de kosten beperken en concurreren met iedere aanbieder waar ook ter wereld. Wij verkopen efficiency, want met onze systemen kunnen rederijen miljoenen verdienen. We leveren niet alleen sensoren maar oplossingen. Daarin gaan we erg ver en dat weet de markt inmiddels. Dit jaar bestaat VAF vijfenzeventig jaar, dus die reputatie is niet van het ene op het andere moment ontstaan. Die is zorgvuldig opgebouwd. Piëzotechniek Tot slot namen we nog even een kijkje bij de Viscosense. Dit is een gecombineerd instrument dat de instantane viscositeit en de temperatuur van de brandstof meet. Dit wordt gedaan om de optimale viscositeit van de brandstof voor inspuiting in de motor te kunnen bereiken, ondanks sterk wisselende kwaliteiten in aangeboden brandstof. Hiervoor ontwikkelde VAF een gepatenteerd meetprincipe dat het gebruikmaakt van een rotatietrilling geïnitieerd door piëzo-elektrische elementen. Door op verschillende frequenties, door veranderende fases van aandrijven, metingen te verrichten en daar de verschillen uit te berekenen, kan de viscositeit nauwkeurig worden vastgesteld. Qua hoekverdraaiingen praat je in dit geval over microradialen en ook dat vereist tot op een honderdste millimeter nauwkeurig geproduceerde componenten. Momenteel werkt VAF aan de derde generatie van deze sensoren waarbij naast de eerder gemelde functionaliteit ook de dichtheid van de vloeistof direct kan worden bepaald. Door de verschillende meetsystemen van VAF op een schip te combineren flowmeters, koppel/stuwkrachtmeters, viscositeitsmeters kan het brandstofverbruik zonder in te boeten op vaarsnelheid met zeker drie tot vijf procent en soms zelfs met bijna tien procent worden verlaagd. Daarmee zorgt VAF niet alleen voor een hoger rendement en dus meer brutowinst voor de rederij, maar ook voor een beter milieu doordat een lager brandstofverbruik ook minder uitstoot van schadelijke stoffen betekent. Frank Senteur is freelance journalist. MECHATRONICA&MACHINEBOUW 1 19
Projectmanagement Masterclass Succesvol ondernemen betekent doelstellingen realiseren. Ook in moeilijke omstandig heden. Daarom besteedt deze masterclass naast gedegen theoretische kennis ook veel aandacht aan toepassing in de dagelijkse, vaak weerbarstige praktijk. Leer hoe u als projectmanager of als lid van een projectteam tot effectief gedrag komt. Masterclass Projectmanagement 12 maart 11 april 14 mei 6 juni Aanmelden: www.holland-innovative.nl Integratie met het Product Creatie Proces In deze masterclass is een volledig overzicht van het projectmanagementvak gegarandeerd, er wordt uitgegaan van de IPMA competentie baseline NCB 3*. Waardevolle aanvulling hierop is de koppeling met het Product Creatie Proces. De masterclass is daarom bijzonder geschikt voor mensen die in de techniek en/of productontwikkeling werkzaam zijn én die willen begrijpen hoe projectmanagement wordt toegepast in combinatie met system engineering, quality management, process improvement, reliability engineering en supply chain management. * De masterclass voldoet aan de IPMA competentie baseline NCB 3 (IPMA C & IPMA D niveau). Business Case Specificatie Definitie Ontwerp Implementatie Verificatie Nazorg Leiderschap en gedrag: de factor 10 Het beheersen van methoden en technieken is belangrijk, maar om deze effectief in te zetten en altijd te komen tot resultaat is leiderschap en het juiste gedrag vaak doorslaggevend. In deze masterclass wordt deze factor 10 integraal behandeld bij alle onderwerpen. Daarnaast wordt een volledige dagmodule besteed aan leiderschap, motivatie, communicatie, teamwork, conflict beheersing en andere gedragscompetenties. User Groups Trainingen en Seminars Project Management Resultaten Product- en Procesontwikkeling Het Holland Innovative Huis: De kern De resultaten De enablers Reliability Executive Events Round Table Meetings Holland Innovative BV: Voor oplossingen in projectmanagement, procesverbetering en productbetrouwbaarheid 30 Professionals met ervaringsniveau van meer dan 20 jaar Marktgebieden: HighTech & Automotive, Solar&Energy, Zorg, Agro&Food High Tech Campus 9 β-technology Center 5656 AE Eindhoven T +31 40 85 14 611 E academy@holland-innovative.nl W www.holland-innovative.nl Focus on complex business processes