CONGRES Waterstof in de regio Vlaanderen / Zuid- Realisaties, ervaringen en perspectieven. Het WaterstofNet congres 29 februari 2012 - Antwerpen
2 Inhoud Het WaterstofNet congres 29 februari 2012 - Antwerpen Inhoudsopgave Inleiding pag. 03 Inleiding pag. 21 Colruyt Group Medio 2009 is, met steun van Interreg, de se uitgewerkte onder- pag. 04 Programma pag. 21 Energieonderzoek Centrum (ECN) overheid, de Vlaamse overheid, de se provincies wijsprogramma vanaf pag. 22 E-Trucks Europe Noord-Brabant, Limburg en Zeeland en de industrie, het september 2012 worden Stand van zaken projecten pag. 22 Fontys Hogeschool Engineering project Waterstofregio Vlaanderen / Zuid- opgenomen in het lessenpakket en zijn een aantal demon- pag. 07 Verplaatsbaar tankstation pag. 23 HZ University of Applied Sciences opgestart. Doel van het project is de regio op de kaart stratie- en ontwikkelingsprojecten in uitvoering, die in de duurzame waterstof in Vlaanderen pag. 23 Hoppecke Batterijen BV zetten als een toonaangevende waterstofregio in Europa, loop van 2012 worden gerealiseerd. pag. 08 1MW Brandstofcelplant pag. 24 Hogeschool Zuyd door het realiseren van concrete projecten. Dat de regio pag. 09 Heftruck met brandstofcel pag. 24 Hydrogenics Europe NV hiertoe potentieel heeft, bleek uit een analyse waarbij meer Als WaterstofNet, coördinator van het Interreg pag. 10 Heftruck met motor pag. 25 HyEngine Solutions NV dan 100 regionale spelers (industrie, overheden, onder- programma, zijn we oprecht fier over de geboekte pag. 11 Transportwagentje met motor pag. 25 Imec zoek, onderwijs) werden geïdentificeerd, die ofwel actief resultaten en ontwikkelen we ondertussen bijkomende pag. 12 Vuilniswagen met brandstofcel pag. 26 Karel de Grote-Hogeschool waren op vlak van waterstof of interesse toonden. waterstofprojecten in Vlaanderen / Zuid-, die pag. 13 Hydrogen Xperiance (HX) pag. 26 Katholieke Hogeschool Kempen (KCE) het Interreg-project overstijgen. Ook in de toekomst pag. 14 Weco sloep pag. 27 Katholieke Hogeschool Limburg Vanuit dit ruime regionale draagvlak is een duide- zal WaterstofNet als katalysator voor regionale pag. 15 Verplaatsbaar waterstoftankstation pag. 27 MTSA Technopower lijk omschreven programma uitgewerkt met focus op waterstofprojecten optreden en hiervoor structureel in Zuid- pag. 28 Nedstack Fuel Cell Technology B.V. duurzame waterstof, vroege markt toepassingen en samenwerken met de leidende technologiebedrijven pag. 16 pag. 17 Waterstof uit zonne-energie Waterstof in het onderwijs Partners pag. 28 pag. 29 pag. 29 pag. 30 Power-Link, Universiteit Gent Solvay / Solvin SolviCore Strategische Projectenorganisatie Kempen vzw onderwijs. Concreet resulteert het in een tiental concrete en innovatieve projecten, die de basis vormen voor een regionaal De samenwerking leidt tot sterke resultaten en geïnteresseerde overheden. Het Interreg-project Waterstofregio Vlaanderen / Zuid- vormt zo een pag. 19 Avans Hogeschool pag. 30 Universiteit Gent ecosysteem en hoogwaardige werkgelegenheid in de regio. krachtige start voor de verdere professionele uitbouw van pag. 19 Ballast Nedam pag. 31 Unitron Group de regio Vlaanderen / Zuid- tot trendsetting International Project Management pag. 31 WaterstofNet vzw Begin 2012 kunnen we stellen dat Waterstofregio waterstofregio in Europa. pag. 20 Blue Planet Hydrogen Vlaanderen / Zuid- op kruissnelheid functi- pag. 20 NV Brabantse Ontwikkelings Maatschappij oneert, dat de eerste projecten zijn opgeleverd en dat In deze brochure vindt u de stand van zaken van de bijkomende projecten in de steigers staan. De brandstof- lopende projecten en een overzicht van de betrokken celtestfaciliteit bij Solvay in Antwerpen (gebouwd door organisaties in het waterstofregioproject. Hieruit blijkt dat het se Nedstack en MTSA, samen met het industriële draagvlak voor waterstof in de regio is geac- het Duitse SolviCore), is begin februari aan tiveerd en dat de samenwerking leidt tot sterke resultaten, het grote publiek voorgesteld. Ook het die ook elders in Europa worden opgemerkt. waterstoftankstation van WaterstofNet voor Vlaanderen, gebouwd door Wilt u als organisatie mee bouwen aan deze waterstofre- het Vlaamse Hydrogenics en gio, dan nodigen wij u graag uit om contact op te nemen geëxploiteerd door Colruyt met WaterstofNet, om zo het in aanbouw zijnde regionale Group in Halle, is begin ecosysteem te vervolledigen en bijkomende projectideeën februari in gebruik geno- te ontwikkelen en te realiseren. men. Verder zal het - door de betrokken Adwin Martens Paul Gosselinck hogescholen en Directeur WaterstofNet vzw Voorzitter raad van bestuur universiteiten WaterstofNet vzw
4 Programma Het WaterstofNet congres 29 februari 2012 - Antwerpen Voorzitter ochtendprogramma: Bart Wuyts, SPK 08.30 uur Registratie en koffie 09.15 uur Welkom Peter Bellens, Gedeputeerde Provincie Antwerpen 09.30 uur Waterstof binnen de Vlaamse Overheid Vlaanderen in Actie Karel Tobback, kabinetchef socio-economisch beleid van Vlaams minister-president Kris Peeters 09.50 uur Resultaten van de Waterstofregio Vlaanderen / Zuid- en actieplan voor de toekomst Adwin Martens, WaterstofNet 10.20 uur Ervaringen met 1 MW brandstofcel plant bij Solvay in Antwerpen Patrick Françoisse, Solvay en Jorg Coolegem, Nedstack 10.50 uur Koffiepauze 11.20 uur Waterstof en duurzaamheid E.J. de Vries, Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie 11.40 uur Ervaringen met waterstofbussen in openbaar vervoer (1) Ruud Bouwman, APTS 12.00 uur Towards the deployment of fuel cells and hydrogen technologies Bert De Colvenaer, Fuel Cells and Hydrogen Joint Undertaking 12.30 uur Lunch Voorzitter namiddagprogramma: Paul Gosselink, BOM 14.00 uur Interactief onderwijspakket voor waterstof in Vlaanderen en Jack Theunisz, HS Zuyd 14.20 uur Experience and vision of Hyundai on hydrogen in electromobility William Meerschaut, Hyundai 14.50 uur De visie van Ballast Nedam op de ontwikkeling van een infrastructuur voor duurzame brandstoffen Hans van Wermeskerken, Ballast Nedam 15.15 uur Koffiepauze 15.45 uur Waterstof en hernieuwbare energie Roel De Maeyer, Hydrogenics 16.10 uur Ervaringen met waterstofbussen in openbaar vervoer (2) Paul Jenne, Van Hool 16.30 uur Logistieke toepassingen van waterstof binnen Colruyt Group 17.00 uur Receptie Ludo Sweron, Colruyt Group Liesbet Vanhoof WaterstofNet vzw Campus Blairon 711 B-2300 Turnhout T +32 (0) 14 71 11 34 M +32 (0) 486 40 56 53 F +32 (0) 14 42 89 41 liesbet.vanhoof@ waterstofnet.eu Betrokkenen
6 7 De stand van zaken projecten Het project Waterstofregio Vlaanderen / Zuid- focust op drie specifieke domeinen: duurzame waterstof early-market toepassingen onderwijs Deze drie speerpunten zijn vertaald in concrete projecten, zoals in onderstaande figuur schematisch is toegelicht. Op de volgende pagina s vindt u de stand van zaken van de individuele projecten en een beschrijving van de betrokken partners en hun rol in het project. Verplaatsbaar tankstation duurzame waterstof in Vlaanderen Om waterstoftoepassingen te kunnen demonstreren is het noodzakelijk om waterstofinfrastructuur te hebben. Aangezien in Vlaanderen geen waterstoftankstation beschikbaar was, is er binnen dit project een verplaatsbaar waterstoftankstation geïnstalleerd. Het tankstation bestaat uit een waterstofgenerator (elektrolyse), gevoed door hernieuwbare elektriciteit (wind en zon) en water. De on-site geproduceerde waterstof wordt opgeslagen bij een druk van 350 bar en kan gebruikt worden als brandstof voor brandstofcellen en motoren in diverse toepassingen. Het tankstation is volledig gebouwd door Hydrogenics uit Oevel, in opdracht WaterstofNet, en heeft als locatie het distributiecentrum Dassenveld van Colruyt Group in Halle. Het eerste tankstation in Vlaanderen met duurzame waterstof zal vanaf februari 2012 ingezet worden voor het tanken van heftrucks en personenauto s. Waterstofproductie: 30 Nm³/h Opslag: 50 kg Druk: 350 bar Twee containers 20 voet Hydrogenics: Leverancier van het tankstation met productie, compressie, buffer, dispenser, koeling en communicatie. Colruyt Group: Gastheer en investeerder in logistieke en andere toepassingen. De footprint van de waterstofgenerator (elektrolyse + systeem) is gehalveerd ten opzichte van de vorige generatie waterstofgeneratoren. Op donderdag 9 februari heeft Vlaams minister-president Kris Peeters het tankstation officieel geopend. Er worden heftrucks en een eerste personenauto getankt.
8 9 De stand van zaken projecten 1MW Brandstofcelplant op restwaterstof Bij Chloorproducent Solvin in de Antwerpse haven is de grootste brandstofcelplant op restwaterstof ter wereld gebouwd. De plant zet restwaterstof, een bijproduct van de chloorproductie, om in 1MW hoogwaardige elektriciteit. De plant is vooral bedoeld als testfaciliteit, om de duurzaamheid van de technologie aan te tonen en te verbeteren. 1MW (1,6MW Piek) elektriciteit Solvay (Be): gekoppeld aan 6kV Net Eigenaar van de plant 168 stacks Solvin (Be): 12 600 cellen (75 per stack) Leverancier van de waterstof 70 kilo waterstof per uur Nedstack (Nl): Leverancier brandstofcelsystemen MTSA (Nl): Systeemintegratie Solvicore (De): Leverancier componenten brandstofcel Het is de grootste PEM brandstofcel op restwaterstof ter wereld, volledig samengesteld met Europese technologie. Gerealiseerd, industrieel testsysteem dat inmiddels bijna 1.000 uren heeft gefunctioneerd. Bedrijven die componenten van de installatie of toepassingen willen laten testen kunnen contact opnemen met WaterstofNet. De grootste PEM brandstofcel op restwaterstof ter wereld. Heftruck met brandstofcel op waterstof In dit project wordt een Toyota BT Reachtruck Type RRE 1600 (draagvermogen 1600 kg), die klassiek is uitgerust met lood/zuur batterij, uitgerust met een brandstofcel met een elektrisch vermogen van circa 5 kw bij 48 VOLT werkspanning. Deze brandstofcel wordt gecombineerd met een Hoppecke 48 V / 80 Ah Lithium Ion batterij. Daar waar voorheen supercondensatoren werden gebruikt, worden in dit project batterijen gebruikt. Er zal een waterstoftank worden voorzien met 1,1 kg waterstof op 350 bar. Het testprogramma wordt uitgevoerd bij één van de Sligro distributiecentra in Veghel. Heftruck: Toyota BT Reachtruck type RRE Aandrijving: 5 kw brandstofcel en 48 V / 80 Ah Lithium Ion batterij Opslag waterstof: 350 bar, 1,1 kg (autonomie circa 5 uren) Hoppecke: Ontwerp, bouw en testen Reachtruck op waterstof Sligro Veghel: Testlocatie De combinatie van een brandstofcel met Lithium-Ion batterij in plaats van de combinatie van een brandstofcel en supercondensator. Testen met een CE gecertificeerde combinatie van Reachtruck met brandstofcel. De engineering van de aandrijving en waterstofopslag is afgerond en de bouw van het systeem is gestart.
10 11 De stand van zaken projecten Heftruck met motor op waterstof In dit project wordt de oorspronkelijke motor van een vierwiel heftruck, type RX70 van het merk Still, met voorwielaandrijving met elektro/lpg aandrijving met hybride technologie, omgebouwd tot een motor op waterstof en er wordt een waterstoftank geïntegreerd. Na ombouw zal het toestel ter beschikking gesteld worden aan Colruyt Group voor het uitvoeren van een uitgebreid testprogramma op de site in Halle. De heftruck zal ongeveer 1500 uren getest worden in een 24/24 en 7/7 regime. De innovatie binnen dit project situeert zich vooral op het vlak van het ontwikkelen, implementeren en testen van nieuwe besturingssoftware. Heftruck: Still, RX70 Ombouw: Motor van LPG naar waterstof Opslag waterstof: 350 bar, 8 kg (3 tanks) Blue Planet Hydrogen: Ombouw motor, integratie waterstofopslag, keuringen, vergunningen, testprogramma. Optimaliseren van hardware en besturingssoftware bij de ombouw van een LPG-motor naar een waterstofmotor. De ombouw van de motor is in eindfase en de waterstofopslag is in opbouw. Ook het vergunningstraject voor de specifieke locatie is opgestart. Transportwagentje met motor op waterstof In dit project wordt de motor van een transportwagentje, dat gewoonlijk rijdt op propaan of lpg, omgebouwd tot een motor op waterstof. Bovendien wordt de waterstofopslag in het voertuig geïntegreerd. Deze kleine transportwagentjes bieden, met een capaciteit van 3m³, interessante vervoersoplossingen in stedelijke en landelijke gebieden. Hij is zeer toegankelijk voor personen en goederen, dankzij een ruime cabine en lage laadhoogte. De aanwezige waterstoftechnologie vergroot de efficiëntie en elimineert de gekende problematiek van back-fire. Voertuig: AIXAM MEGA Ombouw: Motor van benzine naar waterstof Opslag waterstof: 350 bar, 2 kg HyEngine Solutions: Ontwerp, ombouw motor, installatie waterstofopslag, keuringen testprogramma. De Hy-MEGA zal het eerste wagentje zijn dat gebruik zal maken van de specifieke technologie van HyEngine om interne verbrandingsmotoren om te bouwen, met aandacht voor een grote efficiëntie en voor het elimineren van de gekende problematiek van back-fire. Hij biedt een breed gebruiksveld en kan zowel binnen als buiten rijden. Zo kan hij in de stad op plaatsen komen waar een gewone bestelwagen niet mag of kan komen. De motor is omgebouwd naar waterstof en wordt momenteel getest. De waterstofopslag is in de engineering-fase.
12 13 De stand van zaken projecten Vuilniswagen met brandstofcel op waterstof In dit project wordt de elektrische aandrijflijn van een DAF CF FA vrachtwagen uitgebreid met een brandstofcel. De vrachtwagen wordt momenteel gebruikt als vuilniswagen door afvalverwerker Cure. Aangezien vuilniswagens bijna uitsluitend in dichtbewoonde gebieden rijden, is het belangrijk dat deze voertuigen zero-emissie worden uitgevoerd. Indien een batterij elektrische vuilniswagen wordt gebruikt is de actieradius beperkt tot 200 km, terwijl de vuilniswagen met brandstofcel berekend is op een actieradius van 400 km. Op vlak van aandrijving wordt een brandstofcel met een elektrisch vermogen van 30 kw gecombineerd met een Lithium-Ion batterijpakket van 144 kwh en een waterstofverbruik van 6 9 kg waterstof per 100 km. Testplatform: DAF CF 75 FA E-Trucks Europe: Aandrijflijn: Brandstofcel Nedstack Ombouw, vergunningen, systeemintegratie (30 kw) en Li-Ion batterij van 144 kwh Nedstack: Waterstofopslag: 350 bar Leverancier brandstofcel Actieradius: 400 km Paceas: Systeemintegrator Triphase: Energiemanagement voertuig In het project wordt de eerste vuilniswagen met brandstofcel als range-extender ontwikkeld. De engineering is afgerond en de ombouw van de vuilniswagen is opgestart. Hydrogen Xperiance (HX) De Hydrogen Xperiance (HX) is een rondvaartsloep van het type Vlet 700. Reeds eerder is de sloep uitgerust met een brandstofcel op waterstof, maar in dit project zal de aandrijving worden gemodificeerd naar de laatste stand van de techniek. Onder andere de modernisering naar industriële standaarden van stuursysteem, elektronica en bekabeling en de ombouw van de waterstofopslag zijn onderdeel van dit project. Belangrijk is dat het vaartuig als testplatform in de provincie Zeeland 500 vaaruren zal worden getest, zodat de resultaten kunnen worden vertaald naar bijkomende toepassingen in de regio. Vaartuig: Vlet 700, 7,26 m x 2,30 m x 0,60 m UNITRON: (L x B x D) Engineering, bouw en installatie. Te ontwikkelen drijflijn: PEM-brandstofcel DutchCell: (1,2 2 kw), accu s (48 V, 230 Ah) Engineering reliability, availability, safety, Opslag waterstof: 200 bar, 4 flessen van certificering, keuring. 30 liter (watervolume) Doelstelling is dat met waterstof als energiedrager deze HX met industriële standaarden op vlak van sturing, elektronica en waterstofopslag een vaarprogramma van 500 uren zal realiseren. De engineering is in de eindfase, de selectie van de componenten is gemaakt en de bouw wordt opgestart. Ook is het vergunningstraject voor de specifieke locatie ingezet.
14 15 De stand van zaken projecten Weco sloep De WECO 635 is een sloep voor verhuur in Zeeland voor recreatieve toepassingen. Actueel is de sloep met een dieselelektrische voortstuwing beschikbaar, waarbij de energie opgeslagen is in batterijen. Om de autonomie van de sloep te verhogen wordt in dit project de WECO uitgebreid met een zogenaamde range extender op basis van een met waterstof gevoede brandstofcel. Deze waterstof aangedreven sloep biedt interessante marktperspectieven voor sloepen tussen 6 en 11 meter lang. Het einddoel is een module te ontwikkelen om zo efficiënt mogelijk de batterij en brandstofcel aan te sturen en het veiligheidssysteem te integreren. Daarnaast zal ook het functioneren van een brandstofcel op een sloep in alle weersomstandigheden nagegaan worden over een periode van 500 vaaruren. Vaartuig: spitgat sloep, 6,35 m x 2,30 m x UNITRON: 0,55 m (L x B x D) Engineering, bouw en installatie. Klassieke drijflijn: 11 kw diesel met 2,2 DutchCell: elektromotor met batterij (48 V, 55 Ah) Engineering reliability, availability, safety, Te ontwikkelen drijflijn: PEM-brandstofcel certificering, keuring. (2 5 kw) Opslag waterstof: 350 bar Doelstelling is dat met waterstof als energiedrager deze WECO-sloep een vaarautonomie van één week in combinatie met zero-emissie kan realiseren, wat volledig past in de doelstellingen op vlak van recreatief varen in de provincie Zeeland. De engineering is in de eindfase, de selectie van de componenten is gemaakt en de bouw wordt opgestart. Ook is het vergunningstraject voor de specifieke locatie ingezet. Verplaatsbaar waterstoftankstation in Zuid- Om waterstoftoepassingen te kunnen demonstreren is het noodzakelijk om waterstofinfrastructuur te hebben. Aangezien in Zuid- geen waterstoftankstation beschikbaar was, wordt er binnen dit project een verplaatsbaar waterstoftankstation geïnstalleerd. Het tankstation bestaat uit een waterstofgenerator (elektrolyse) gevoed door elektriciteit en water; de on-site geproduceerde waterstof wordt opgeslagen bij een druk van 350 bar en kan worden gebruikt als brandstof voor brandstofcellen en motoren in diverse toepassingen. Het tankstation is volledig in opdracht van WaterstofNet gebouwd door Ballast Nedam IPM, waarbij de waterstofgenerator (elektrolyse) wordt geleverd door Hydrogenics. De locatie van het tankstation is de regio Helmond, in de directe omgeving van de automotive campus. Het eerste tankstation in Zuid- voor waterstof zal in de loop van de tweede helft van 2012 operationeel zijn. Waterstofproductie: 30 Nm³/h Opslag: 50 kg Druk: 350 bar Twee containers 20 voet Ballast Nedam IPM: Leverancier van het tankstation met productie, compressie, buffer, dispenser, koeling en communicatie. Hydrogenics: Leverancier van de waterstofgenerator. Het tankstation wordt uitgerust met een nieuw type elektrolyse-systeem van 30 Nm³/h. De engineering van het tankstation en de componentenkeuze is voltooid. Het vergunningstraject is ingezet.
16 17 De stand van zaken projecten Waterstof uit zonne-energie In dit project wordt de directe productie van waterstof uit zonlicht onderzocht. Zonlicht wordt omgezet in elektrisch vermogen aan de hand van fotovoltaïsche cellen en vervolgens aangewend voor het splitsen van water moleculen met behulp van een electrolyzer. De mogelijkheden van het samenbrengen van de functionaliteiten van fotovoltaïsche cellen en een electrolyzer in één structuur worden onderzocht. Het onderzoek legt zicht toe op de ontwikkeling van halfgeleider structuren die zonlicht absorberen, en de opgewekte fotostroom onmiddellijk gebruiken voor het splitsen van water in waterstof en zuurstof. De geproduceerde waterstof wordt opgevangen en gebruikt voor de opwekking van elektriciteit, met behulp van een brandstofcel. Het onderzoek legt zicht toe op de fabricatie van III-V halfgeleiders, en de optische, elektrische en chemische karakterisatie. Naast de ontwikkeling van halfgeleiderlagen voor directe foto electrolyse, worden ook twee demonstratie set-ups gebouwd. De eerste demonstratie set-up bestaat uit een zonnevolger met concentrator spiegels met een oppervlakte van ongeveer 1 m². Deze zonnevolger laat toe om de beweging van de zon te volgen doorheen de dag en het zonlicht te concentreren op een fotovoltaïsch module. Een electrolyzer zet vervolgens het elektrisch vermogen om in waterstof. Waterstofgas wordt opgevangen in een opslagtank en kan worden aangewend voor de productie van elektrische energie aan de hand van een brandstofcel. In de tweede demonstratie set-up worden de fotovoltaïsch cellen en electrolyzer vervangen door één III-V structuur met beide functionaliteiten. IMEC: Voert het onderzoek uit en bouwt de demonstratie set-ups. IMEC onderzoekt specifieke III-V halfgeleiders, die gebruikt kunnen worden voor fotoelektrolyse, met oog op optimalisatie van het rendement en van de levensduur van de materialen. Het onderzoek is lopende en één demo set-up is gerealiseerd. Waterstof in het onderwijs Een achttal onderwijsinstellingen uit de regio Vlaanderen/ Zuid- ontwikkelen gezamenlijk interactieve, multimediale onderwijsmodules. De modules behandelen de waterstoftechnologie in diverse aspecten zoals productie, opslag, toepassingen, veiligheid en transitie. De modules worden op verschillende manieren ingepast binnen het reguliere onderwijsprogramma. Verder hebben de onderwijsinstituten, dankzij het waterstofregio-project, ook praktijkvoorzieningen kunnen aanschaffen. Zo krijgen de studenten de kans om, naast het theoretisch gedeelte, ook praktische ervaringen op te doen met de diverse waterstoftechnologieën. 8 samenwerkende onderwijsinstellingen uit Vlaanderen en Zuid- 12 interactieve multimediale internetmodules 8 verschillende praktijkvoorzieningen Dankzij de intensieve samenwerking en kennisdeling tussen de verschillende onderwijsinstituten in Vlaanderen en, is een interactief onderwijspakket uitgewerkt, dat wordt geïntegreerd in het lessenpakket van de technische studierichtingen en wordt geïllustreerd aan de hand van praktijkopstellingen. de 12 modules zijn ontwikkeld en in een internet-leeromgeving (Moodle) geplaatst. het pakket wordt in het schooljaar 2012-2013 in het curriculum opgenomen. de praktijkinstellingen worden actief gebruikt.
18 Partners in Vlaanderen / Zuid- Partners Avans Hogeschool 19 Ballast Nedam International 1 Avans Hogeschool 2 Ballast Nedam International Project Management 3 Blue Planet Hydrogen 4 NV Brabantse Ontwikkelings Maatschappij (NV BOM) 5 Colruyt Group 6 Energieonderzoek Centrum (ECN) 7 E-Trucks Europe 8 Fontys Hogeschool Engineering 9 HZ University of Applied Sciences 10 Hoppecke Batterijen BV 11 Hogeschool Zuyd 12 Hydrogenics Europe NV 13 HyEngine Solutions NV 14 Imec 15 Karel de Grote-Hogeschool 16 Katholieke Hogeschool Kempen (KCE) 17 Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) 18 MTSA Technopower 19 Nedstack Fuel Cell Technology B.V. 20 Power-Link, Universiteit Gent 21 Solvay / Solvin 22 SolviCore (Duitsland) 23 Strategische Projectenorganisatie Kempen (SPK) vzw 24 Universiteit Gent 25 Unitron Group 26 WaterstofNet vzw 9 20 25 24 15 3 21 5 6 2 10 1 4 8 23 26 7 16 12 17 13 14 18 19 11 Avans Hogeschool Academie voor de Technologie van Gezondheid en Milieu Activiteiten: Hoger beroepsonderwijs Onderwijs over duurzame energie, energieconversies, waterstof uit biomassa / algen Avans Hogeschool, met name de Academie voor de Technologie van Gezondheid en Milieu (ATGM) heeft als één van de speerpunten aandacht voor de biobased economy, en voor ATGM specifiek biobased chemistry, d.w.z. het maken van chemische producten uit hernieuwbare biologische grondstoffen in plaats van uit fossiele materialen. De rol van AVANS Hogeschool in het waterstofregioproject: Eén van de producten die vanuit biologisch materiaal geproduceerd zou kunnen worden is waterstofgas (H2). In biologische waterstofproductie liggen aanknopingspunten om waterstof op een duurzame manier te produceren, vanuit biomassa of via biologische fotokatalyse. De participatie van Avans Hogeschool in het project waterstofregio Vlaanderen / Zuid- biedt goede mogelijkheden voor het opstarten van werk aan biologische waterstofproductie voor onderzoek (lectoraten) en onderwijs (m.n. de minoren biotechnologie en duurzame technologie). Ballast Nedam International Project Management Ballast Nedam ontwikkelt, engineert, realiseert en onderhoudt infrastructurele projecten, gericht op de productie en levering van energieproducten t.b.v het wegverkeer. Het initieert en ontwikkelt innovatieve infrastructurele projecten in het kader van de transitie naar een duurzame samenleving. Avans Hogeschool www.avans.nl persoon Wilfred Kleinjan docent milieutechnologie T +31 (0)76-5250389 M +31 (0)6-15257570 E we.kleinjan@avans.nl Lovensdijkstraat 61 4818 AJ Breda F www.facebook.com/essetavans T twitter.com/essetavans Ballast Nedam IPM www.bnipm.com Ballast Nedam is nauw betrokken bij innovatieve projecten, gericht op het toepasbaar maken en beschikbaar stellen van energie uit natuurlijke bronnen zoals: zon, wind en water t.b.v het wegverkeer. De rol van Ballast Nedam IPM in het waterstofregioproject: Ballast Nedam IPM zal voor het waterstoftankstation dat wordt gebouwd in Zuid-, het waterstofvulstation ontwikkelen en realiseren. persoon Hans van Wermeskerken Productgroupmanager New Fuels T +31 (0)34-5639250 M +31 (0)6-27024560 E h.van.wermeskerken@ ballast-nedam.com Nijverheidsstraat 12 4143 HM Leerdam
20 Blue Planet Hydrogen Colruyt Group 21 BOM ECN Blue Planet Hydrogen Colruyt Group Blue Planet Hydrogen brengt duurzame zero-emissie mobiele energie op de markt door de inzet van De hoofdactiviteit van Colruyt Group is retail. De missie van Colruyt Group is in retail samen duur- Blue Planet Hydrogen www.blueplanethydrogen.com persoon Mark Pecqueur technical develoment manager M +32 (0)476/40.87.44 E mark.pecqueur@ blueplanethydrogen.com waterstofverbrandingsmotoren voor auto s, openbaar vervoer en off-road voertuigen. Het bouwt waterstofmotoren in diverse mobiele en stationaire toepassingen en biedt sleutel op de deur oplossingen voor bedrijven die willen starten met waterstofverbrandingsmotoren in zowel mobiele als stationaire toepassingen. De rol van Blue Planet Hydrogen in het waterstofregioproject: zaam meerwaarde creëren door waardengedreven vakmanschap. De rol van Colruyt Group in het waterstofregioproject: Colruyt Group heeft één van zijn distributiecentra Dassenveld in Halle ter beschikking gesteld voor de installatie van een waterstoftankstation. Dit station werd gebouwd in kader van het waterstofregioproject en zal onder meer gebruikt worden Colruyt Group www.colruytgroup.com persoon Ulrich Dammans Projectingenieur Energie Milieu & Technieken T +32 (0)2/360.140 E ulrich.dammans@colruyt.be Sint-Aldegondiskaai 18 2000 Antwerpen F www.facebook.com/pages/ Blue-Planet-Energy-NV/ 249840148388943 T @BluePlanetEnerg Blue Planet Hydrogen bouwt in het kader van de logistieke demonstratieprojecten een heftruck Still RX 70 om naar waterstof. De heftruck wordt ingezet in het logistiek centrum van de Colruyt Group in Halle. voor een uitgebreide testcase van minimum anderhalf jaar met heftrucks op waterstof. Via hernieuwbare energiebronnen wind en zon, wordt groene waterstof via elektrolyse opgewekt en opgeslagen in de gasbuffer bij 350 bar. De heftrucks op waterstof zullen rechtstreeks aan het station kunnen tanken. Aansluitend op dit project startte Colruyt Group, in samenwerking met WaterstofNet en Hydrogenics, in januari 2012 met een MIP-studie (Milieu en energietechnologie Innovatie Platform) over het potentieel van waterstof als duurzame energiedrager. Bedoeling van deze MIP-studie is om aan te tonen hoe waterstof kan gebruikt worden bij een optimale afstemming van on-site productie en -verbruik van Edingensesteenweg 196 1500 Halle hernieuwbare energie. De buffercapaciteit van waterstof speelt in deze evaluatie een grote rol en zal mee worden onderzocht. NV Brabantse Ontwikkelings Maatschappij (NV BOM) www.bom.nl persoon Paul Gosselink programmamanager nieuwe energie en groene grondstoffen T +31 (0) 88 83 111 59 M +31 (0) 6 152 49 863 E pgosselink@bom.nl NV Brabantse Ontwikkelings Maatschappij (NV BOM) De NV BOM is een regionale streekontwikkelingsorganisatie met als doel de bedrijvigheid en werkgelegenheid in de regio te bevorderen. Dit doet ze door de structurele verhoging van de R&D-inspanningen van MKB/KMO s te bewerkstelligen, in lijn met de doelstellingen van de Lissabonagenda en met de beleidsnota s van Ministerie en Provincie als input. De rol van de BOM in het waterstofregioproject: De BOM ontwikkelt, in samenwerking met Bicore, een netwerk van Zuid-se ondernemers en onderzoekers, met oog op de gezamenlijke realisatie van waterstof- en brandstofcelprojecten. Energieonderzoek Centrum (ECN) ECN ontwikkelt, met en voor de markt, kennis en technologie die een transitie naar een duurzame energiehuishouding mogelijk maken. Hierbij richt ECN zich op energiebesparing, windenergie, zonneenergie, biomassa en schone inzet van fossiele brandstoffen. Naast technologie vormen beleid, beleidsinstrumenten, markten, ramingen, verkenningen, consumentengedrag en publieke acceptatie van energie-innovaties onderwerp van onderzoek en analyse. Met ruim 500 toegewijde medewerkers en een hoogwaardige R&D infrastructuur staat ECN garant voor gedegen onderzoek aan innovatieve energietechnologie en ontwikkeling van zorgvuldige beleidsadviezen voor een duurzame, betrouwbare en betaalbare energiehuishouding. Energieonderzoek Centrum www.ecn.nl persoon Marcel Weeda Project Manager / Senior Researcher T +31 (0)224 56 44 95 E weeda@ecn.nl Goirleseweg 15 5026 PB Tilburg T @pgosselink De rol van ECN in het waterstofregioproject: ECN heeft meer dan 15 jaar ervaring in waterstof en brandstofcellen en binnen het waterstofregioproject staat ECN in voor de ontwikkeling van een plan voor de uitrol van waterstofinfrastructuur in de regio tot 2030 (1); het doen van ketenanalyses (energie, emissies) voor waterstoftoepassingen in het project (2) en de evaluatie van de demonstratie-activiteiten binnen het project(3). Westerduinweg 3 1755 LE Petten T @ecn
22 E-Trucks Europe Hogeschool Zeeland 23 Fontys Hoppecke Batterijen BV E-Trucks Europe E-Trucks Europe ontwikkelt en commercialiseert een volledig elektrische aandrijflijn voor zware E-Trucks Europe www.e-truckseurope.com persoon Flip Bamelis projectleider T +31 40 2012636 M +32 476 555509 E info@e-truckseurope.com voertuigen tot 22 ton. Deze aandrijflijn is best geschikt voor het aandrijven van vrachtwagens actief in het stadsvervoer zoals bijvoorbeeld vuilniswagens, sleepwagens en voertuigen voor stadsdistributie, omwille van de vele start- en stop bewegingen en de beperking van hun dagelijks afgelegde afstand. De aandrijflijn kan ingebouwd worden in bestaande voertuigen (retrofit) en in nieuwe voertuigen. Door de afwezigheid van emissies en lawaai bij een volledig elektrisch aangedreven voertuig, is het voordeel van stadsapplicaties vanzelfsprekend. E-Trucks Europe voorziet ook voertuigen van een waterstof aangedreven range extender op de aandrijflijn, met als doel de actieradius te vergroten enerzijds en het batterijpakket te sparen anderzijds. De rol van E-trucks Europe in het waterstofregioproject: In het waterstofregioproject ontwikkelt E-Trucks Europe binnen het logistieke luik een met waterstof HZ University of Applied Sciences Lectoraat Duurzaam Innoveren en Ondernemen In het lectoraat Duurzaam Innoveren en Ondernemen bundelen 4 academies van Hogeschool Zeeland hun toegepast onderzoek. Het lectoraat slaat door praktijkgericht onderzoek de brug tussen nieuwe kennis en nieuwe toepassingen in de innovatieve bedrijfspraktijk. Studenten van verschillende opleidingen werken met experts aan de kennisvragen van bedrijven en organisaties in de regio. Er zijn 3 onderzoeksprogramma s: sociaal-maatschappelijk (demografische ontwikkelingen, krimp, vergrijzing), technisch-economisch (bio-based economy, energietransitie en maintenance) en valorisatie (high performance incubator en open innovatie studio). HZ University of Applied Sciences Lectoraat Duurzaam Innoveren en Ondernemen www.hz.nl Balendijk 221 3920 Lommel Heijerstraat 7 5563 BM Westerhoven aangedreven range extender, samen met partners Nedstack en Triphase. Een vuilniswagen van Cure zal na de ontwikkeling (het tweede semester van 2012) met de range-extender worden uitgerust en actief worden ingezet voor de vuilnisophaling in de regio Eindhoven. In het onderwijs aan de engineeringopleidingen van HZ vervult waterstof een belangrijke rol als energiedrager in de duurzame energievoorziening van de toekomst. De rol van HZ University in het waterstofregioproject: In het waterstofregioproject is HZ een actieve deelnemer in de ontwikkeling, toetsing en invoering van de digitale onderwijsmodule over waterstof. In de opleidingen Energie- en ProcesTechnologie gaat de lesmodule structureel onderdeel uitmaken van het curriculum. Praktijkopdrachten in deze opleiding en die van Maritiem Officier aan het Maritiem Instituut De Ruyter leveren aanvullende kennis uit de persoon P.J. (Pieter) Vollaard Associate lector T +31 (0)118-489472 M +31 (0)6-20247996 E pj.vollaard@hz.nl Edisonweg 4 4382NW Vlissingen Fontys Hogeschool Engineering beroepspraktijk. HZ wil de kennis over de kansen en uitdagingen van waterstoftoepassingen in de regio verspreiden en bedrijven in hun mogelijkheden op dit gebied stimuleren. F www.facebook.com/#!/profile. php?id=100002086680073 Fontys Hogeschool Engineering is een instituut van Fontys Hogescholen, één van de grootste hoger onderwijsinstellingen van. Fontys biedt ruim 100 bachelor-opleidingen in de varianten voltijd, deeltijd, duaal en in-service. Cursussen en trainingen worden vooral in Zuid- Fontys Hogescholen Engineering www.fontys.nl aangeboden. Naast onderwijs legt Fontys zich ook - met 41 lectoraten - toe op onderzoek, kennisinnovatie en contractactiviteiten. Fontys Engineering omvat de bacheloropleidin- persoon Jan Verdonschot Docent T +31 (0)8850 71441 M +31 (0)8850 71441 E j.verdonschot@fontys.nl Rachelsmolen 1 5612 MA Eindhoven gen Elektrotechniek, Werktuigbouwkunde en Mechatronica en een lectoraat Mechatronica. De rol van Fontys in het waterstofregioproject: Fontys Hogeschool Engineering participeert in de onderwijsgroep van het waterstofregioproject. Delen van het -binnen het onderwijsluik opgestelde- onderwijspakket worden door Fontys mee getoetst en vertaald naar cursusmateriaal voor opleidingstrajecten. Tegelijkertijd implementeert Fontys Hogeschool Engineering diverse practica en demonstratie-opstellingen zoals zonnecellen, brandstofcellen en de opwekking en opslag van waterstof. Een deel van het demonstratiemateriaal rond waterstof kon dankzij het waterstofregioproject worden aangekocht. Hoppecke Batterijen BV Hoppecke Batterijen NV verkoopt en levert service van voornamelijk lood, zuur en alkaline batterijen in de segmenten motive power, reserve power en special power. Onder special power vallen ook brandstofcellen. De rol van Hoppecke in het waterstofregioproject: Hoppecke Batterijen BV is hoofdaannemer in het testtraject van de brandstofcel in een reachtrucktoepassing binnen het logistieke luik van het project. De test bestaat ondermeer uit het vaststellen van de degeneratie van de brandstofcel gedurende de test periode. Hoppecke Batterijen BV www.hoppecke.nl persoon Marc van Luyn Key-Account Manager T +31 (0)344 618235 M +31 (0)6 51591419 E m.van.luyn@hoppecke.nl Het Eek 9a 4004 LM Tiel
24 Hogeschool Zuyd HyEngine Solutions NV 25 Hydrogenics Europe NV Imec Hogeschool Zuyd Hogeschool Zuyd www.hszuyd.nl persoon Jack Theunisz Projectmanager T +31 (0)45 4006165 M +31 (0)6 24585680 E jack.theunisz@zuyd.nl Bezoekadres Nieuw Eyckholt 300 6419 DJ Heerlen Postadres Postbus 550 6400 AN Heerlen Hogeschool Zuyd is een Euregionale kennispoort voor hoger beroepsonderwijs met voltijd-, deeltijd-, duaal- en contractonderwijs. Circa vijftig bachelor- en masteropleidingen, zestien lectoraten en kenniskringen voor toegepast onderzoek, zijn georganiseerd binnen 10 Kenniscentra. De domeinen waarbinnen deze Kenniscentra werken zijn Economie en Talen, Sociale Studies, Gezondheidszorg, Kunsten, Onderwijs, Techniek en Informatica. Met 15.000 studenten en 1.750 medewerkers in Heerlen, Maastricht en Sittard behoort Zuyd tot de grote hogescholen van. Binnen de afdeling Techniek is ook aandacht voor waterstof. Hogeschool Zuyd participeert aan het Interreg-project Waterstofregio en aan de Shell Eco Marathon met een Waterstofauto. De rol van Hogeschool Zuyd in het waterstofregioproject: Hogeschool Zuyd coördineert het onderwijsluik van het project en ontwikkelt diverse modules voor het interactief onderwijsprogramma rond waterstof. Verder heeft Hogeschool Zuyd, dankzij het project, praktijkopstellingen aangekocht en in gebruik genomen (in het systeem zonnecellen-waterstofproductie-waterstofopslag en waterstofverbruik ). HyEngine Solutions nv HyEngine Solutions is een bedrijf gespecialiseerd in waterstoftechnologie en het testen en ontwikkelen van verbrandingsmotoren. HyEngine Solutions baseert het merendeel van haar producten op een door HyEngine gepatenteerde technologie voor waterstofverbrandingsmotoren, die het mogelijk maakt om een conventionele interne verbrandingsmotor om te bouwen naar waterstof (en/of bi-fuel) met behoud van vermogen en zonder backfire. De rol van HyEngine Solutions NV in het waterstofregioproject: HyEngine bouwt binnen het logistieke luik van het waterstofregioproject een transportwagentje om naar een verbrandingsmotor op waterstof. HyEngine Solutions NV www.hyengine.com persoon Olivier Vanhaelen COO T +32 16 262029 M +32 473 65 22 16 E ovanhaelen@hyengine.com Mgr. Ladeuzeplein 11 3000 Leuven F www.facebook.com/pages/ HyEngine-nv/142688549119519 T @HyEngine Hydrogenics Europe NV Imec Hydrogenics Europe NV, gelegen in Oevel, Westerlo, heeft een lange traditie in het ontwerp en de Imec verricht onderzoek dat tot de wereldtop behoort in het domein van nano-elektronica en bouw van waterelectrolyseurs. De electrolyseurs, bekend onder de merknaam HySTAT, worden nanotechnologie. Het onderzoekscentrum telt meer dan 1.900 medewerkers waarvan meer dan wereldwijd ingezet in industriële en hernieuwbare energie toepassingen. De HySTAT is een 500 industriële residenten en gastonderzoekers. Imec s onderzoek wordt toegepast in de betere geavanceerd en sterk geautomatiseerd toestel dat zich onderscheidt met een hoge efficiëntie en gezondheidzorg, slimme elektronica, hernieuwbare energie en veiliger transport. betrouwbaarheid. De afnemers van de producten en diensten van Hydgenics Europe NV zijn bedrij- Hydrogenics Europe NV www.hydrogenics.com persoon Roel De Maeyer Sales Director T +32 14 462 132 E rdemaeyer@hydrogenics.com Nijverheidsstraat 48C 2260 Oevel ven zoals Line, Air Liquide, Siemens en Altom. Hydrogenics Europe NV, dat een 60-tal werknemers telt, is een dochteronderneming van het Canadese Hydrogenics waar brandstofcellen worden gebouwd voor mobiele en stationaire toepassingen. Hydrogenics kan dus totaaloplossingen aanbieden voor een waaier van applicaties. De rol van Hydrogenics Europe NV in het waterstofregioproject: Hydrogenics Europe NV heeft voor dit project een compleet waterstoftankstation ontworpen en gebouwd. Het waterstoftankstation bestaat uit een HySTAT 30, een compressor unit, een 3-bank opslagsysteem en een tankzuil. Het geheel is geleverd in 2 X 20 voet containers en volledig geintegreerd op de site van Colruyt Group. Het tankstation kan tot 65 kg waterstof per dag produceren. Ook voor het tankstation van Zuid- levert Hydrogenics de electrolyseur. De rol van IMEC in het waterstofregioproject: Imec onderzoekt de productie van waterstof met behulp van zonlicht. Zonlicht wordt omgezet in elektrisch vermogen aan de hand van fotovoltaïsche cellen en vervolgens aangewend voor het splitsen van watermoleculen met behulp van een electrolyzer. Imec onderzoekt de mogelijkheden van het samenbrengen van de functionaliteiten van fotovoltaïsche cellen en een electrolyzer in één structuur en bouwt twee demonstratie set-ups. imec www.imec.be persoon Ruben Lieten Associate researcher T +32 16 28 8789 E Ruben.Lieten@imec.be Kapeldreef 75 3001 Leuven Belgie F www.facebook.com/pages/ IMEC/48799938690 T @katrienmarent
26 Karel de Grote-Hogeschool Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) 27 K.H.Kempen (KCE) MTSA Technopower Karel de Grote-Hogeschool, Katholieke Hogeschool Antwerpen vzw Met meer dan 10.000 studenten en ongeveer 1000 medewerkers is de Karel de Grote- Karel de Grote-Hogeschool, Katholieke Hogeschool Antwerpen vzw www.kdg.be Hogeschool de grootste hogeschool in Antwerpen. De KdG Hogeschool biedt meer dan 100 studietrajecten aan in 13 campussen, van Juweelontwerp tot Vroedkunde en van Autotechnologie tot Financie- en Verzekeringswezen. Vooruitgang, innoveren en engagement voor een betere wereld, daar zet de KdG Hogeschool op in. Naast onderwijs vormen wetenschappelijk onderzoek en dienstverlening een kernopdracht van de Karel de Grote-Hogeschool. Dat wordt vertaald in onderzoeksprojecten, trainingen, coaching Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) Afdelingen: Quadri i-net en KHLim- dep. lerarenopleiding De KHlim doet, vanuit een dienstbare houding naar zowel studenten, medewerkers als samenleving, een aanbod van onderwijs, onderzoek, dienstverlening en beoefening van de kunsten. persoon Luc Segers Opleidingshoofd Autotechnologie T +32 (0)3/613.17.53. E luc.segers@kdg.be Salesianenlaan 30 2660 Hoboken F www.facebook.com/ kareldegrotehogeschool W www.kdg.be/nieuws/ kdg-bouwt-eerste-auto-opwaterstof-aardgas-en-benzinebelgi%c3%ab T @kdghogeschool en consultancy. De onderzoeksgroep Autotechnologie beschikt over specifieke kennis en knowhow voor de toepassing van waterstofgas als brandstof in verbrandingsmotoren. De kennis omvat zowel de wetenschappelijke inzichten met betrekking tot vermogens, verbruik en uitstoot, als met betrekking tot de praktische ombouw en het motormanagement. De rol van Karel de Grote-Hogeschool in het waterstofregioproject: De onderzoeksgroep Autotechnologie slaagde erin om binnen het waterstofregioproject een operationeel demovoertuig (VW Caddy) met verbrandingsmotor op benzine en LPG-gas uit te rusten met een derde brandstofsysteem op waterstofgas. De hogeschool werkte eveneens onderwijsmodules over het thema uit en gebruikt de wagen daarbij om studenten wegwijs te maken in de werking van verbrandingsmotoren op waterstofgas. Katholieke Hogeschool Kempen (KCE) Twee departementen partciperen aan het onderwijsprogramma van het Waterstofregio-project: Quadri i-net en het departement Lerarenopleiding. Bij het Quadri i-net van de Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) spitst het onderzoek en de dienstverlening zich toe op 4 pijlers: Koeltechnieken, Clean mobility, Verwarming, Micro & Smartgrids en Waterstof. Het departement lerarenopleiding leidt leerkrachten op in diverse vakgebieden. De rol van Quadri i-net in het waterstofregioproject: KHLim Quadri i-net heeft als onderwijspartner van het waterstofregioproject de taak om het aangeleverde cursusmateriaal in een E-learning module te gieten, geschreven in Flash. De module wordt samen met praktijkmateriaal ingekoppeld in opleidingen om zo de kennis van waterstof te verspreiden. De rol van KHLim- dep. lerarenopleiding binnen het waterstofregioproject: Binnen het departement lerarenopleiding van de KHLim wordt de leerstof van het interactief onderwijspakket rond waterstof, die binnen het waterstofregioproject door een aantal hogescholen is ontwikkeld voor hogeschool- en universtiteitsstudenten, omgezet naar lesmateriaal voor de eerste graad van het secundair onderwijs. Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) Quadri i-net www.khlim-inet.be persoon Marc Schreurs Onderzoekscoördinator/Docent T +32 (0)11/ 34 56 70 M +32 (0)478/ 90 41 65 E marc.schreurs@khlim.be Agoralaan gebouw B 3590 Diepenbeek De maatschappelijke opdracht van de K.H.Kempen bestaat uit onderwijs, dienstverlening en onderzoek. Binnen de K.H.Kempen organiseert het kenniscentrumcentrum energie (KCE) onderzoek en dienstverlening naar bedrijven binnen het domein energie. De focus ligt hierbij op de integratie van MTSA Technopower KHKempen (KCE) www.khk.be www.kenniscentrumenergie.be persoon Ivan Verhaert onderzoeksmedewerker / docent T +32 (0)14/56.23.10 M +32 473 53 92 25 E ivan.verhaert@khk.be Kleinhoefstraat 4 2440 Geel duurzame energiesystemen in de gebouwde omgeving. Vanuit die rol geeft KCE ook invulling aan de onderwijsvernieuwing in de technische richtingen aan de K.H.Kempen: Bachelor Technologie Master Industriële Wetenschappen Binnen de onderzoeksgroep wordt onderzoek verricht naar de toepassing van brandstofcellen in een micro-wkk en de mogelijkheden van waterstof als energievector in smart buildings. Deze kennis wordt geïntegreerd in de opleidingen. De rol van het KCE in het waterstofregioproject: Binnen het project werkt K.H.Kempen (KCE) mee aan de ontwikkeling van cursusmateriaal en de MTSA Technopower ontwerpt en bouwt klant specifieke apparaten, machines en installaties voor met name de energie, proces, food, farma en R&D sectoren. MTSA Technopower heeft tal van projecten uitgevoerd waarin waterstof een belangrijke rol speelt: zoals installaties voor brandstofceltoepassingen en testapparatuur voor brandstofcellen. De door MTSA Technopower ontworpen en gebouwde installaties worden ondermeer gebruikt voor noodstroomvoorziening, mobiliteit (autobussen en rondvaartboten) en het terugwinnen van elektriciteit uit waterstof bij Chloor-Alkali fabrieken. De rol van MTSA in het waterstofregioproject: MTSA Technopower heeft in opdracht van Nedstack met Solvay als eindgebruiker de grootste fuel cell centrale ter wereld (1 MW) op restwaterstof ontworpen en gebouwd. MTSA Technopower heeft hiervoor de basic engineering, de detail engineering, de bouw van de MTSA Technopower www.mtsa.nl persoon Jan ten Have Technisch Directeur T +31 26 3636 317 M +31 6 1506 3237 E jan.tenhave@mtsa.nl Westervoortsedijk 67 6827 AT Arnhem uitbouw van labo-materiaal om de beoogde kennistransfer naar onderwijs en bedrijfsleven te realiseren. centrale, het testen in de fabriek in Arnhem, alsmede de installatie hiervan in Antwerpen verzorgd.
28 Nedstack Fuel Cell Technology B.V. Solvay / Solvin 29 Power-Link, Universiteit Gent SolviCore Solvay / Solvin De Solvay groep werd opgericht in 1863 en is actief in de sectoren Chemie en Kunststoffen. In Nedstack Fuel Cell Technology B.V. www.nedstack.com persoon Jorg Coolegem Project Manager system engineering T +31 26 3197600 M +31 630479797 E sales@nedstack.com Westervoortsedijk 73 6827 AV Arnhem Nedstack Fuel Cell Technology B.V. Nedstack is een onafhankelijke producent van de veelzijdige PEM (Proton Exchange Membrane) laagtemperatuur brandstofcellen. Nedstack s klanten zijn systeemintegratoren die brandstofcelsystemen bouwen voor verschillende vermogenstoepassingen. Nedstack ondersteunt daar waar nodig de integratoren met haar eigen systeemkennis. Bij het bedrijf werken momenteel 50 mensen. De rol van Nedstack in het waterstofregioproject: Nedstack leverde aan Solvay de 1 MW PEM power plant, die sinds november 2011 operationeel is. De PEM power plant is gebaseerd of Nedstack s eigen PEM brandstofcelsysteemtechnologie en is gekoppeld aan de Chloor-alkali fabriek van Solvin in de Antwerpse haven. Met het bijproduct waterstof uit het productie proces van Chloor, wordt elektriciteit ter plaatse geregenereerd en ingezet. september 2011 heeft Solvay de groep Rhodia overgenomen. Sinds 1970 baat Solvay in de Antwerpse haven een electrolyse uit voor de productie van chloor en aanverwante producten. In 1999 gingen Solvay en BASF een joint-venture aan voor hun Vinyl activiteiten (productie en verkoop van PVC polyvinylchloride en PVDC - polyvinylideenchloride), genaamd SolVin. De fabriek in Antwerpen/Lillo maakt sinds dan deel uit van de SolVin groep. In Lillo wordt door electrolyse van keukenzout chloor geproduceerd, naast de aanverwante producten natronloog, waterstofgas en natrium hypochloriet (ook chloorbleekloog of javel genoemd). Waterstof is een nevenproduct van de chloor electrolyse. Vanuit de fabriek in Lillo wordt de geproduceerde H2 op diverse drukniveaus verdeeld over drie klanten (Air Liquide, Monsanto en Ineos). De rol van Solvin in het waterstofregioproject: Sinds november 2011 heeft SolVin een 1 MW brandstofceltestplant in bedrijf. Hierbij wordt waterstof, Solvin Fabriek Lillo www.solvay.com www.solvayplastics.com en vandaar naar Vinyls persoon Rudi Magnus Senior Procesingenieur T +32 (0)3/560.52.20 M +32 (0)474/916.201 E rudi.magnus@solvay.com Haven 647 Scheldelaan 480 2040 Antwerpen als bijproduct van de chloorproductie, omgezet in 1MW elektriciteit, met als enige bijproduct zuiver water. Power-Link, Universiteit Gent Power-Link, Universiteit Gent www.power-link.ugent.be persoon Kurt Vandelanotte Projectmedewerker T +32 (0)59/242742 E Kurt.Vandelanotte@Power-Link.be Wetenschapspark 1 8400 Oostende Het UGentse energiekennisplatform Power-Link bundelt en verspreidt professionele informatie inzake duurzame en hernieuwbare energie. Als netwerkpartner coördineert, valoriseert en demonstreert Power-Link clean tech onderzoek in synergie met een eigen high tech omgeving, i.e. het Greenbridge wetenschapspark in Oostende. De rol van Power-Link in het waterstofregioproject: Power Link verzamelt kennis en data-informatie omtrent waterstof in de regio West-Vlaanderen. Daarnaast zet ze onderzoeksprojecten op inzake waterstof, waarbij studenten ingezet kunnen worden. Bovendien definieert het bijkomende technologieprojecten die plaats kunnen vinden in West- Vlaanderen of waarin West-Vlaamse spelers een rol kunnen spelen. SolviCore SolviCore, een 50-50 joint venture van Solvay en Umicore, onderzoekt, ontwikkelt, produceert en verkoopt basiscomponenten (MEA s) voor waterstoftechnologie. Een MEA, een membrane electrode assembly is de basiscomponent voor zowel PEM-brandstofcellen als voor PEM-waterstofgeneratoren (elektrolyseurs). SolviCore is gevestigd in Hannau (D). De rol van SolviCore in het waterstofproject: SolviCore levert de MEA s voor de testfaciliteit van 1 MW, die bij Solvay in Antwerpen in bedrijf is genomen. Het betreft hier meer dan 10.000 MEA s, gemaakt uit Solvays polymeer- en inonmeer- SolviCore GmbH & Co. KG www.solvicore.com persoon Markus Holzmann Head of Marketing & Sales T +49 6181 59-6492 F +49 6181 59-76492 E markus.holzmann@solvicore.com membraan Aquivon PFSA en uit Umicore s elsttm katalysator. Rodenbacher Chaussee 4 63457 Hanau-Wolfgang Duitsland
30 Strategische Projectenorganisatie Kempen Unitron Group 31 Universiteit Gent WaterstofNet Strategische Projectenorganisatie Kempen (SPK) vzw SPK uit Turnhout, opgericht in 1989, is een neutrale en onafhankelijke organisatie die in een breed socio-economisch kader strategische projecten voor en met haar klanten schrijft, faciliteert, begeleidt, ontwikkelt en uitvoert, en daarvoor de nodige groepen en organisaties samen brengt. Ze stelt Unitron Group Strategische Projectenorganisatie Kempen (SPK) vzw www.spk.be daarvoor een 40-tal mensen tewerk. Tot de klanten horen bedrijven, lokale besturen, kennisinstellingen, sociale en zorginstellingen, middenveldorganisaties en alle groepen die voor een strategisch belangrijk thema aansluiting zoeken bij andere spelers in de regio met het oog op een versterkend effect. Unitron bundelt een combinatie van diensten voor zowel de industriële als de medische markt. Ontwikkeling, engineering, productie en distributie op het gebied van elektronische en high-tech producten van begin tot eind. Unitron is vanaf de oprichting actief in de ontwikkeling van duurzame energietechnologie en heeft diverse windturbinebesturingen ontwikkeld waarvan zij de productie uitvoert. Het is dan ook een bewuste stap geweest om zich te specialiseren op het gebied van persoon Bart Wuyts Directeur T +32 (14) 71.11.10 M +32 (477) 41.92.17 E bart.wuyts@spk.be Campus Blairon 714 2300 Turnhout F www.facebook.com/ StrategischeProjectenorganisatie- Kempen Vanuit haar verankering in de Kempen en haar rol als streekontwikkelingsorganisatie focust SPK voornamelijk op projecten die het verschil kunnen maken voor de regio in het bijzonder en per uitbreiding voor Vlaanderen in het algemeen. Thema s die de werkingsdomeinen van SPK illustreren zijn organisatiestrategie, energie en milieu, de digitale kloof, kinderopvang, duurzaamheid en werkgelegen heid voor kansengroepen. De rol van SPK in het waterstofregioproject: SPK stond aan de wieg bij de oprichting van WaterstofNet en voert de financiële administratie voor het project. Daarnaast ondersteunen SPK WaterstofNet op het vlak van business development. waterstoftechnologie. De kracht van Unitron ligt in de samenwerking met de klant waarbij het product centraal staat. Unitron verzorgt het gehele proces vanaf ontwikkeling en productie tot en met distributie naar de eindgebruiker. De rol van Unitron binnen het waterstofregioproject: Unitron is binnen dit project als hoofdaannemer verantwoordelijk voor het uitrusten van vaartuigen met waterstofaandrijving en de daarbij horende logistieke benodigdheden. De bestaande vaartuigen zijn aangepast en voorzien van een 1,2 en 5 kw HFC (Hydrogen Fuel Cell) met bijhorend accupakket en waterstoftanks inclusief brandstofleidingen. Unitron Group www.unitron.nl persoon Gino de Jonghe Project manager T +31 117 307 300 E g.dejonghe@unitron.nl Schansestraat 7-9 4515 RN IJzendijke Universiteit Gent De UGent is met meer dan 38.000 studenten en 7.100 personeelsleden één van de grootste WaterstofNet vzw universiteiten in het se taalgebied. De UGent bekleedt een eigen positie onder de WaterstofNet treedt op als katalysator van waterstofprojecten voor Vlaamse en Zuid-se bedrij- Vlaamse universiteiten als open, sociaal geëngageerd en pluralistisch. Meer dan 130 vakgroepen, ven en kennisinstellingen en heeft als doel de regio uit te bouwen tot een vooraanstaande waterstofregio verdeeld over 11 faculteiten, bieden hoogstaande en door onderzoek ondersteunde opleidingen aan. in Europa. Hierbij zet het maximaal in op het gebruik van regionale/ Europese technologie. Disciplines als biotechnologie, aquacultuur, micro-elektronica en geschiedenis genieten wereldfaam. Concreet ontwikkelt WaterstofNet in directe samenwerking met de industrie innovatieve demonstratieprojecten rond duurzame waterstofinfrastructuur en early-market toepassingen en bouwt het Het onderzoek aan de UGent rond waterstof is divers: de Onderzoeksgroep Vervoertechniek ontwikkelt waterstofmotoren, de Onderzoeksgroep Technische Thermodynamica bestudeert opleidingsprogramma s uit. Universiteit Gent www.ugent.be persoon Sebastian Verhelst Professor T +32 (0)9 264 33 06 M +32 (0)479 46 76 61 E sebastian.verhelst@ugent.be brandstofcellen voor WKK toepassingen, het Lab. Microbiële Ecologie & Technologie onderzoekt microbiële brandstofcellen, en het Instituut voor Duurzame Mobiliteit onderzoekt de plaats van waterstof als energiedrager in het mobiliteitsvraagstuk. De rol van de UGent in het waterstofregioproject: De UGent ontwikkelde twee motorproefstanden om de werking van waterstofmotoren te demonstreren. Een eerste proefstand is gebaseerd op een productiemotor, en illustreert de stappen Voortvloeidend uit de coördinatie van het Interreg-project Waterstofregioproject Vlaanderen / Zuid- is WaterstofNet momenteel actief betrokken bij nieuwe regionale en Europese projecten rond waterstofprojecten, die de omvang van het huidige Interreg-project overstijgen. De rol van WaterstofNet vzw in het waterstofregioproject: Als coördinator van het project Waterstofregio werkt WaterstofNet aan: De bouw van twee waterstoftankstations Het begeleiden van onderwijsprogramma s WaterstofNet vzw www.waterstofnet.eu persoon Adwin Martens Directeur T +32 14 711 134 M +32 499 54 67 82 E adwin.martens@waterstofnet.eu Sint-Pietersnieuwstraat 41 9000 Gent F www.facebook.com/ universiteitgent T @ugent die men moet nemen om een motor aan te passen voor werking op waterstof (met behoud van de werking op benzine). De motor laat ook toe het hogere rendement op waterstof (vergeleken met benzine) op te meten. Een tweede, prototypemotor, toont het potentieel van een motor die geoptimaliseerd is voor waterstof. De proefstanden worden ingeschakeld in het onderwijs (masteropleiding, thesissen, workshops, ). De definitie en het gebruik van testplatformen voor waterstoftoepassingen Het borgen van kennis rond vergunningen en keuringen op hogescholen en universiteiten Het communiceren van de projectresultaten en van de mogelijkheden van waterstof Het profileren van de regio in Europa Campus Blairon 711 2300 Turnhout
WaterstofNet vzw Campus Blairon 711 B-2300 Turnhout T +32 (0) 14 71 11 34 F +32 (0) 14 42 89 41 www.waterstofnet.eu