Innovatie en internationalisering in het MKB A. Ruis Zoetermeer, oktober 2013
ISBN : 978-90-371-1087-6 Rapportnummer : A201351 / C10449 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box 7001 2715 CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer 079 322 22 00 The Netherlands www.panteia.nl +31 79 322 22 00 Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2
Innovatie en internationalisering in het MKB Innovatie en internationalisering gaan vaak hand in hand. Ze versterken elkaar ook. Enerzijds krijgen bedrijven door innovaties toegang tot nieuwe (buitenlandse) markten. Anderzijds krijgen internationaal actieve bedrijven toegang tot nieuwe kennis en technologieën, wat een positieve impuls heeft op de innovativiteit. Bij welke bedrijven is deze samenhang het grootst en hoe verschillen zij van bedrijven waar dit niet het geval is? Binnen het MKB zijn bedrijven op basis van de mate waarin ze innovatief en internationaal actief zijn, in te delen in vier groepen. Aan de ene kant van het spectrum bevinden zich de bedrijven die op beide terreinen erg actief zijn (de grenzeloos innovatieven ). Aan de andere kant bevinden zich de thuisblijvers. Zij doen niet aan innovatie noch aan export, import of buitenlandse samenwerking. Daartussen zitten de twee andere groepen. De ene groep onderscheidt zich duidelijk op internationaal gebied (de internationale handelaren ), terwijl de andere groep zich meer focust op het verbeteren en vernieuwen van bedrijfsprocessen, veelal door gebruik te maken van externe netwerken en samen te werken met andere bedrijven (de innovatieve netwerkers ). Kenmerkend voor de innovatieve en internationaal actieve MKB-bedrijven in vergelijking met andere bedrijven, is dat ze relatief groot zijn (het middenbedrijf is sterk vertegenwoordigd), beter presteren op het gebied van werkgelegenheidsontwikkeling en zich onderscheiden door een innovatieve bedrijfsstrategie. De ondernemers zijn minder behoudend en richten zich vooral op vernieuwingen en het ontdekken en benutten van mogelijkheden in de markt. 3
1 Inleiding Innovatie en internationalisering zijn belangrijk voor het bedrijfsleven. Door innovatie kunnen bedrijven zich onderscheiden van concurrenten, hun marktpositie versterken en groei bereiken. Innovatie is een belangrijke factor voor productiviteit en economische ontwikkeling. Ook internationalisering is van belang voor de groei van bedrijven. Door te exporteren krijgen bedrijven bijvoorbeeld toegang tot nieuwe markten, wat tot extra omzet kan leiden. Ook het kabinet onderkent het belang van innovatie en internationaal ondernemen. Dit uit zich bijvoorbeeld in het topsectorenbeleid. De topsectoren zijn gekozen vanwege hun sterke internationale positie, grote kennisintensiteit en de bijdrage die ze leveren aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken. Een open economie als de Nederlandse kenmerkt zich bij uitstek door internationalisering van het bedrijfsleven. Een groot deel van het Nederlandse bedrijfsleven is dagelijks onderhevig aan internationale concurrentie, waarin steeds meer op kwaliteit en innovatie geconcurreerd moet worden. Innovatie en internationalisering staan dan ook niet los van elkaar. Export, import, buitenlandse investeringen en samenwerking met buitenlandse bedrijven verschaft bedrijven toegang tot nieuwe kennis, markten, netwerken en technologieën. Dit leidt tot nieuwe ideeën en verhoging van het innovatieve vermogen. Anderzijds krijgen bedrijven toegang tot externe (buitenlandse) markten door te innoveren. Diverse studies tonen aan dat er een verband is tussen innovatie en internationalisering (veelal export). 1 Boermans en Roelfsema tonen bijvoorbeeld aan dat export leidt tot meer R&D, meer omzet uit productinnovaties en meer patenten. 2 Omgekeerd laten Love en Roper zien dat innovatieve MKB-bedrijven meer kans hebben om te exporteren, succesvol te exporteren en meer kans hebben om groei te genereren uit export dan niet-innovatieve bedrijven. 3 Ook in dit rapport wordt aandacht besteed aan deze samenhang. Het rapport richt zich daarnaast vooral op de vraag in welke mate het voorkomt binnen het MKB. In welke sectoren is de samenhang het grootst? Wat zijn de kenmerken van deze bedrijven en de ondernemers binnen deze bedrijven en hoe verschilt dit van bedrijven die minder innovatief en internationaal actief zijn? 1 Zie bijvoorbeeld Tiggeloove, N. en J. Hessels, 2009, Review: Internationalisering van het Nederlandse MKB, EIM: Zoetermeer. 2 Boermans, M. en H. Roelfsema, 2012, The Effects of Internationalization on Innovation: Firm-Level Evidence for Transition Economies, Discussion Paper Series 12-04. 3 Love, J. and S. Roper, 2013, SME Innovation, exporting and growth, ERC White Paper No.5. 4
Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties De gepresenteerde resultaten zijn afkomstig uit de Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 1. Het doel van deze monitor is om de bedrijfsvoering van het MKB (1 t/m 249 werkzame personen) in kaart te brengen. Hiervoor worden bedrijven geïnterviewd over thema's zoals innovatie, de bedrijfsstrategie, marketing, HRM, ondernemerschap en internationalisering. Jaarlijks worden circa 3.500 bedrijven geïnterviewd. De gegevens in deze rapportage hebben betrekking op de periode 2011-2013. 1 Voor gedetailleerde informatie over de Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties zie ook www.ondernemerschap.nl > Data > Datasets > Determinanten bedrijfsprestaties. 5
6
2 Innovatie en internationalisering 2.1 Innovatie De innovatiepiramide is een segmentatie van MKB-bedrijven op grond van hun innovatieve resultaten in de afgelopen drie jaar, R&D-inspanningen en mate van interactie met andere partijen. Figuur 1 toont de verdeling over bovenstaande segmenten voor MKBbedrijven in de periode 2011-2013. In het MKB behoort vijf procent van de bedrijven tot de koplopers. Het aandeel ontwikkelaars en toepassers is met respectievelijk 17 en 19 procent een stuk groter. De grootste groep zijn de volgers (circa een derde van de MKB-bedrijven). Ruim een kwart van de bedrijven in het MKB doet helemaal niet aan innovatie. 1 De innovatiepiramide onderscheidt de volgende segmenten: 1 Koplopers ontwikkelen zelf product- of procesinnovaties en doen expliciet en systematisch aan R&D. Gerealiseerde productinnovaties zijn nieuw voor hun markt of bedrijfstak. 2 Ontwikkelaars ontwikkelen eveneens zelf product- of procesinnovaties. Ze hebben eigen capaciteit voor de ontwikkeling van prototypes, echter zonder dat innovatie expliciet is georganiseerd door middel van R&D. 3 Toepassers realiseren product- of procesinnovaties waarbij het zowel om eigen ontwikkelingen als adopties kan gaan. Zij innoveren door het combineren en toepassen van elders beproefde kennis en methoden. Dit komt tot uiting in externe innovatieve samenwerking en/of het gebruik van externe kennisnetwerken. 4 Volgers. Bedrijven met bescheiden doch aanwezige innovatieve activiteiten. Volgers kunnen innovaties realiseren, systematisch of incidenteel R&D uitvoeren, of interacteren met andere partijen, maar niet allemaal tegelijk. 5 Niet-innovatieven. Dit zijn bedrijven die in de afgelopen drie jaar geen innovaties hebben gerealiseerd, zich niet bezighouden met R&D, en geen interactie hebben met andere partijen in het kader van innovatie. 2 1 Voor gedetailleerde informatie over de innovativiteit in de verschillende sectoren binnen het MKB wordt verwezen naar de jaarlijkse terugkerende rapportage over innovatie in het MKB. Zie bijvoorbeeld Ruis, A., 2012, Innovatie in het MKB: Ontwikkelingen in de periode 2002-2012, Panteia/EIM: Zoetermeer. 2 Gibcus, P. en J.P.J. de Jong, 2008, Innovatiepiramide: een segmentatie van het MKB, EIM: Zoetermeer. 7
Figuur 1 Innovatiepiramide MKB, gemiddeld over de periode 2011-2013 koploper; 5% ontwikkelaar; 17% toepasser; 19% volger; 33% niet-innovatief; 27% Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2011-2013. 2.2 Internationalisering Internationalisering is meer dan alleen export. Ook andere aspecten zoals import, samenwerking met buitenlandse bedrijven en buitenlandse investeringen zeggen iets over de mate waarin bedrijven internationaal actief zijn. Bij buitenlandse investeringen kan gedacht worden aan investeringen in de vorm van een buitenlandse vestiging, een deelneming in een buitenlandse onderneming of een joint venture. Bovendien blijkt dat er sprake is van een sterke samenhang tussen de verschillende vormen van internationalisering. Uit onderzoek van EIM onder MKB-bedrijven die exporteren blijkt dat ondernemers vaak voor meerdere vormen van internationalisering kiezen. MKBbedrijven die exporteren doen ook vaak aan import. Ook wordt er vaak samengewerkt met buitenlandse bedrijven. 1 Onderstaande tabel toont het aandeel MKB-bedrijven dat exporteert of importeert, buitenlandse investeringen heeft gedaan of samenwerkt met buitenlandse bedrijven. 1 Tiggeloove, N. en J. Hessels, 2009, Review: Internationalisering van het Nederlandse MKB, EIM: Zoetermeer. 8
Tabel 1 Internationalisering in het MKB: export, import, buitenlandse investeringen en/of buitenlandse samenwerking, gemiddelde periode 2011-2013 Internationale activiteiten Aandeel MKB-bedrijven Export 21% Import 29% Buitenlandse investeringen 5% Buitenlandse samenwerking * 17% * Alleen gegevens beschikbaar over 2011 Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2011-2013. Internationalisering van het MKB De afgelopen jaren heeft Panteia diverse onderzoeken verricht naar de internationalisering van het MKB, waarin verschillende cijfers zijn gepubliceerd. Uitgangspunt voor het aantal exporteurs en de omvang van de export is de Exportindex MKB 1, waarbij gegevens uit diverse statistieken gekoppeld zijn. Dit is de basis voor exportgegevens. Voor wat betreft de buitenlandse investeringen zijn de cijfers uit de Monitor buitenlandse investeringen MKB 2 leidend. Alle andere studies rondom internationalisering betreffen ad-hocmetingen in panels of monitors. Zij zijn gebaseerd op enquêtes onder steekproeven van MKBondernemers. De verschillende bronnen en methodieken kunnen soms leiden tot verschillende inzichten. 2.3 Samenhang innovatie en internationalisering Innovatie en internationalisering gaan hand in hand, blijkt uit de gegevens in tabel 2. Voor alle vier de vormen van internationalisering geldt dat de innovatieve bedrijven dit vaker doen dan de minder innovatieve bedrijven. Vooral de koplopers en in iets mindere mate de ontwikkelaars onderscheiden zich van de overige MKB-bedrijven voor wat betreft de mate van internationalisering. Tabel 2 Internationale activiteiten afgezet tegen de mate van innovativiteit Mate van innovativiteit Export Import Buitenlandse investeringen Buitenlandse samenwerking * Koplopers 59% 56% 27% 56% Ontwikkelaars 39% 44% 9% 34% Toepassers 23% 32% 4% 17% Volgers 15% 25% 2% 14% Niet-innovatieven 11% 17% 1% 6% * Alleen gegevens beschikbaar over 2011. Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2011-2013. 1 Zie Gibcus, P., Tiggeloove, N., Verhoeven, W. en P. van der Zeijden, 2013, Exportindex MKB: Ontwikkelingen 2008-2011, Panteia: Zoetermeer. 2 Zie Tiggeloove, N., Van der Linden, B., Lemmers, O., Smit, R. en A.P. Alberda, 2013, Monitor buitenlandse investeringen MKB, Panteia: Zoetermeer, CBS: Den Haag. 9
Verder geldt dat de koplopers voor wat betreft hun omzet ook meer dan gemiddeld afhankelijk zijn van de omzet uit het buitenland. Gemiddeld halen de bedrijven die exporteren iets minder dan een derde van hun omzet uit het buitenland. Bij de koplopers is dit aandeel met 41 procent een stuk hoger. 10
3 Kenmerken en prestaties van innovatieve en internationaal actieve bedrijven 3.1 Clustering van bedrijven In dit hoofdstuk gaan we in op de kenmerken van innovatieve en internationaal actieve bedrijven. Deze bedrijven worden vergeleken met bedrijven die niet of minder innovatief en internationaal actief zijn. Om een goede vergelijking te maken zijn de bedrijven ingedeeld in vier groepen. 1 De bedrijven binnen iedere groep komen onderling sterk overeen (voor wat betreft de mate van innovatie en internationalisering), terwijl de bedrijven tussen de verschillende groepen juist van elkaar verschillen. Onderstaand figuur geeft weer hoe de groepen van elkaar verschillen. De grootte van de bollen geeft een indruk van de relatieve omvang van de groepen. Figuur 2 Indeling MKB-bedrijven in vier groepen op basis van de mate van innovativiteit en internationalisering mate van internationalisering mate van innovativiteit Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2011-2013. Grenzeloos innovatieven De bedrijven in dit cluster zijn zeer innovatief. Alle bedrijven ontwikkelen nieuwe producten of diensten, die bovendien vaak nieuw zijn voor hun markt of bedrijfstak en op eigen kracht worden ontwikkeld. Ook procesinnovaties komen veelvuldig voor en worden eveneens vaak door inzet van ei- 1 De indeling in groepen is gemaakt aan de hand van clusteranalyse. Zie bijlage I voor meer informatie hierover. 11
gen mensen ontwikkeld. Niettemin wordt er ook op grote schaal samengewerkt met andere bedrijven om te innoveren. Innovatie gebeurt op systematische wijze, waarbij specifieke middelen zijn gereserveerd voor vernieuwingsinspanningen. De bedrijven zijn daarnaast ook internationaal actief. Ongeveer de helft van de bedrijven handelt in goederen of diensten met het buitenland (export dan wel import). Het aandeel bedrijven met buitenlandse investeringen is relatief hoog. Internationale handelaren Deze bedrijven kenmerken zich door een sterke mate van internationalisering. Alle bedrijven exporteren en een meerderheid van de bedrijven doet ook aan import. Ook vinden er bij relatief veel bedrijven buitenlandse investeringen plaats. De bedrijven zijn sterk afhankelijk van het buitenland; circa een derde van de omzet komt uit het buitenland. Op het terrein van innovatie richten deze bedrijven zich vooral op procesinnovaties, die door de inzet van R&D-medewerkers deels op eigen kracht worden ontwikkeld. Verder wordt er gebruikgemaakt van externe netwerken om kennis uit te wisselen en wordt er samengewerkt met andere bedrijven om vernieuwingsprojecten uit te voeren. Wel is het zo dat ongeveer een kwart van deze bedrijven helemaal niet aan innovatie doet. Innovatieve netwerkers Bijna alle bedrijven uit dit cluster doen wel iets aan innovatie. Het gaat dan in de meeste gevallen om procesinnovaties. Productinnovaties komen minder vaak voor. Er wordt vooral veel gebruikgemaakt van externe netwerken om kennis uit te wisselen en voor een deel wordt er ook samengewerkt met andere bedrijven om vernieuwingsprojecten uit te voeren. Innovatie gebeurt in de meeste gevallen zonder dat er expliciet aan R&D wordt gedaan. Er is in beperkte mate sprake van internationalisering: bedrijven exporteren niet, wel wordt er door een deel van de bedrijven geïmporteerd. Thuisblijvers De bedrijven in dit cluster doen niet aan innovatie (product- noch procesinnovatie). Er wordt ook geen gebruikgemaakt van externe netwerken om kennis uit te wisselen. De bedrijven richten zich volledig op de thuismarkt; ze doen niet aan export of import en er worden geen investeringen gedaan in het buitenland. 3.2 Achtergrondkenmerken van bedrijven binnen de vier clusters Deze paragraaf geeft een indruk van het type bedrijven binnen elk van de clusters door naar verschillende achtergrondkenmerken te kijken. Hieronder wordt achtereenvolgens ingegaan op de volgende kenmerken: sector, bedrijfsomvang, strategie, wijze van ondernemen en de ontwikkeling van de werkgelegenheid. Sector Tussen de vier clusters bestaan grote verschillen wanneer gekeken wordt naar de sector waarin de bedrijven actief zijn. De bouwnijverheid, de horeca en de overige dienstverlening hebben een relatief groot aandeel onder de thuisblijvers. Het zijn bedrijfstakken die vooral op de binnenlandse markt actief zijn en niet of nauwelijks aan innovatie doen. Voor de chemische, rubber- en kunststofindustrie, de metaalindustrie en de groothandel geldt juist het omgekeerde. De bedrijven uit deze sectoren zijn dan ook relatief 12
vaak terug te vinden binnen de groep grenzeloos innovatieven. De landbouw en de transportsector profileren zich op het terrein van internationalisering en zijn dan ook oververtegenwoordigd onder de internationale handelaren. De ict en de zakelijke dienstverlening scoren, naast de industrie en de groothandel, hoog op zowel innovatie als op internationalisering. Bedrijfsomvang De bedrijfsomvang laat een duidelijk positieve relatie zien met de mate van innovativiteit en internationalisering. De groep thuisblijvers bestaat dan ook voor 95 procent uit bedrijven met minder dan 10 werkzame personen; kleine en middelgrote bedrijven komen nauwelijks voor. Het aandeel kleine en middelgrote bedrijven wordt groter naarmate de innovativiteit en de internationalisering toeneemt en loopt op tot respectievelijk 21 en 11 procent onder de grenzeloos innovatieven. Bedrijven in dit cluster zijn gemiddeld genomen meer dan 5 keer zo groot als bedrijven uit het cluster thuisblijvers. Tabel 3 Bedrijfsomvang Kenmerken Thuisblijvers Innovatieve netwerkers Internationale handelaren Grenzeloos innovatieven Microbedrijf (1-10 wp) 95% 88% 81% 68% Kleinbedrijf (10-50 wp) 4% 10% 14% 21% Middenbedrijf (50-250 wp) 1% 3% 5% 11% 100% 100% 100% 100% Gem. bedrijfsomvang (wp) 3,4 6,8 10,2 18,0 Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2011-2013. Strategie Er worden vier strategische doelstellingen onderscheiden, te weten: vernieuwing van producten, diensten of bedrijfsprocessen; marketingactiviteiten gericht op het verbeteren van verkoopprestaties; kostenoptimalisering; uitstekende service bieden aan klanten. Uiteraard richten bedrijven zich niet altijd uitsluitend op één van bovenstaande strategische doelstellingen. Sommige bedrijven geven bijvoorbeeld aan dat ze zich concentreren op zowel het verbeteren van verkoopprestaties als op kostenoptimalisering. De bedrijven is daarom ook gevraagd naar de meest kenmerkende strategische doelstelling voor het bedrijf. Met name de grenzeloos innovatieven onderscheiden zich van de bedrijven in de andere clusters. Ze richten zich meer op de vernieuwing van producten, diensten of bedrijfsprocessen en minder op het bieden van uitstekende service aan klanten. Tussen de andere drie clusters zijn de verschillen voor wat betreft de strategische doelstelling veel kleiner. Een ruime meerderheid van de grenzeloos innovatieven heeft hun strategie bovendien schriftelijk vastgelegd. In de andere clusters gebeurt dit minder vaak, zie tabel 4. 13
Tabel 4 Strategie * Kenmerken Thuisblijvers Innovatieve netwerkers Internationale handelaren Grenzeloos innovatieven Vernieuwing prod/diensten 3% 7% 8% 23% of bedrijfsprocessen Marketing 5% 6% 9% 10% Kostenoptimalisering 12% 10% 10% 8% Service 80% 77% 73% 59% Strategie schriftelijk vastgelegd 100% 100% 100% 100% 19% 35% 40% 59% * Het gaat hierbij om de strategie die het meest kenmerkend is voor het bedrijf. Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2011-2013. Wijze van ondernemen De ondernemers is ook gevraagd naar de manier waarop zij hun rol als ondernemer invullen. Hierbij zijn vier mogelijkheden onderscheiden: zorgen voor goed management en beheer van de huidige bedrijfsactiviteiten; het ontdekken en benutten van mogelijkheden in de markt; vernieuwend bezig zijn; op een gecalculeerde manier risico s nemen. Net als bij de strategische doelstelling geldt ook hier dat meer dan één van bovengenoemde manieren van ondernemen van toepassing kan zijn. De ondernemers zijn daarom ook gevraagd wat de meest typerende manier van ondernemen is. Vernieuwend bezig zijn en het ontdekken en benutten van mogelijkheden in de markt, zijn het meest typerend voor de grenzeloos innovatieve ondernemers. Hierin onderscheiden zij zich dan ook van de ondernemers uit de andere clusters. Zorgen voor goed management en beheer van huidige bedrijfsactiviteiten is binnen de andere clusters het vaakst de meest typerende manier van ondernemen (vooral bij ondernemers uit de groep thuisblijvers). Tabel 5 Wijze van ondernemen * Kenmerken Thuisblijvers Innovatieve netwerkers Internationale handelaren Grenzeloos innovatieven Goed management en beheer bedrijfsactiviteiten 43% 35% 33% 20% Ontdekken en benutten 16% 22% 23% 27% van mogelijkh. in de markt Vernieuwend bezig zijn 17% 18% 13% 35% Op een gecalculeerde manier risico s nemen 24% 25% 31% 17% 100% 100% 100% 100% * Het gaat hierbij om de meest typerende manier van ondernemen. Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2011-2013. Ontwikkeling werkgelegenheid Tot slot wordt in deze paragraaf ingegaan op de ontwikkeling van de werkgelegenheid. Het gaat hierbij om de ontwikkeling van het aantal werkzame personen. In de eerste drie clusters hebben meer bedrijven aangegeven dat 14
het aantal werkzame personen is gedaald dan dat het aantal werkzame personen is gestegen. Alleen voor de grenzeloos innovatieven geldt het omgekeerde. De gemiddelde groei van het aantal werkzame personen vertoont een positieve relatie met de mate van innovativiteit en internationalisering van bedrijven. De internationale handelaren en de grenzeloos innovatieven presteren een stuk beter op het gebied van werkgelegenheidsontwikkeling dan de thuisblijvers en de innovatieve netwerkers. 1 Tabel 6 Ontwikkeling werkgelegenheid * Kenmerken Thuisblijvers Innovatieve netwerkers Internationale handelaren Grenzeloos innovatieven Gedaald 12% 18% 17% 20% Gelijk gebleven 81% 69% 67% 51% Gestegen 7% 13% 16% 28% 100% 100% 100% 100% Gemiddelde groei -8,8% -4,7% -0,7% -0,1% * De ontwikkeling van het aantal werkzame personen in de laatste drie jaar. Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2011-2013. Het feit dat de innovatieve en internationaal actieve bedrijven gemiddeld beter presteren qua werkgelegenheidsontwikkeling, betekent niet automatisch dat dit komt doordat deze bedrijven innovatief en internationaal actief zijn. Het kan bijvoorbeeld ook komen doordat deze bedrijven vooral in sectoren zitten waar de werkgelegenheid zich relatief gunstig heeft ontwikkeld. Om meer inzicht in het werkelijke effect te krijgen, moet daarom gecorrigeerd worden voor de kenmerken van de bedrijven (sector, bedrijfsomvang, strategie, wijze van ondernemen). Na correctie blijkt dat de grenzeloos innovatieven beter presteren dan de andere bedrijven als het gaat om de ontwikkeling van de werkgelegenheid. Om precies te zijn: ze hebben een significant grotere kans op een stijging van de werkgelegenheid dan de bedrijven uit de andere clusters. 2 Het verschil kan oplopen tot zo n 14 procentpunt. Om dit te illustreren volgt hieronder een voorbeeld. Stel er is een bedrijf met de volgende kenmerken: sector: zakelijke dienstverlening bedrijfsomvang: 50 werkzame personen strategie: marketingstrategie gericht op het verbeteren van verkoopprestaties strategie is schriftelijk vastgelegd manier van ondernemen: het ontdekken en benutten van mogelijkheden in de markt 1 Het feit dat de gemiddelde groei van de werkgelegenheid onder de grenzeloos innovatieven onder de nul uitkomt, terwijl meer bedrijven aangeven dat het aantal werkzame personen is gestegen dan gedaald, wordt verklaard uit het feit dat de gemiddelde daling van het aantal werkzame personen groter is geweest dan de gemiddelde stijging van het aantal werkzame personen. 2 Binnen de overige clusters hebben de internationale handelaren een significant grotere kans op een toename van de werkgelegenheid dan de thuisblijvers, maar er is geen significant verschil gevonden met de innovatieve netwerkers. Ook tussen thuisblijvers en de innovatieve netwerkers is geen significant verschil in de kans op een toename van de werkgelegenheid gevonden. 15
De kans op werkgelegenheidsgroei is 39 procent voor dit type bedrijf binnen de groep thuisblijvers en loopt op tot 53 procent voor hetzelfde type bedrijf binnen de groep grenzeloos innovatieven. Om deze kans te bepalen is een logistische regressie uitgevoerd met als afhankelijke variabele de ontwikkeling van het aantal werkzame personen in de afgelopen drie jaar (toegenomen versus gelijk/gedaald). Voor een gedetailleerd overzicht van de resultaten van deze regressieanalyse wordt verwezen naar bijlage II. 16
BIJLAGE I Clusteranalyse Voor de clusteranalyse die ten grondslag ligt aan de resultaten in hoofdstuk 3 is gebruikgemaakt van de two-step-clusteranalyse in SPSS. In de analyse zijn zowel metrische als categorische variabelen betrokken. De volgende vragen over innovatie en internationalisering zijn gebruikt om de bedrijven in te delen in vier groepen (het aantal groepen is vooraf vastgelegd): 1 Heeft uw bedrijf in de afgelopen drie jaar nieuwe producten of diensten op de markt gebracht? [ja/nee] 2 Heeft uw bedrijf de laatste drie jaar ook producten of diensten op de markt gebracht die nieuw zijn voor uw bedrijfstak? [ja/nee] 3 En heeft uw bedrijf in de afgelopen drie jaar ook producten of diensten op eigen kracht ontwikkeld? [ja/nee] 4 Heeft uw bedrijf in de afgelopen drie jaar in haar productie- of leveringsmethoden verbeteringen of vernieuwingen doorgevoerd? [ja/nee] 5 En zijn daarbij ook verbeteringen of vernieuwingen die uw bedrijf op eigen kracht heeft ontwikkeld? [ja/nee] 6 Maakt uw bedrijf gebruik van een extern netwerk om kennis uit te wisselen, bijvoorbeeld via universiteiten, concurrenten, leveranciers of adviseurs? [ja/nee] 7 En werkt uw bedrijf met andere bedrijven of instellingen samen om vernieuwingsprojecten uit te voeren? [ja/nee] 8 Zijn er in uw bedrijf medewerkers, inclusief directeuren of eigenaren die in hun dagelijkse werk bezig zijn met vernieuwingsinspanningen? [ja/nee] 9 Heeft uw bedrijf de afgelopen drie jaar zelf R&D gedaan? [ja/nee] 10 En heeft uw bedrijf een budget voor vernieuwingsinspanningen, of hiervoor specifiek middelen gereserveerd? [ja/nee] 11 Exporteert uw bedrijf goederen of diensten naar het buitenland? [ja/nee] 12 Importeert uw bedrijf goederen of diensten uit het buitenland? [ja/nee] 13 Heeft uw bedrijf in de afgelopen drie jaar investeringen gedaan in het buitenland, bijvoorbeeld in de vorm van een buitenlandse vestiging, een deelneming in een buitenlandse onderneming of een joint venture? [ja/nee] 14 Aandeel van de export in de totale omzet [0-100%] Cluster quality: average silhouette = 0,3 (fair) Size of smallest cluster: 1.369 (14%) Size of largest cluster: 3.629 (36%) Ratio of sizes: largest to smallest 2.65 Clusteranalyse Clusteranalyse is een statistische techniek die gebruikt wordt om cases (personen, eenheden of objecten) te groeperen in homogene subgroepen gebaseerd op antwoorden/scores op verschillende variabelen. Het principe is eenvoudig: die eenheden die min of meer gelijke scores hebben komen in één cluster terecht, gescheiden van andere clusters waarvan de leden onderling weer min of meer gelijke scores hebben. Hierdoor is het mogelijk om, ondanks een grote diversiteit binnen de totale set van waarnemingen, meer inzicht te krijgen in het gedrag van specifieke groepen. 17
BIJLAGE II Modelspecificatie en regressieresultaten Ontwikkeling werkgelegenheid Het model is met behulp van logistische regressie geschat. De afhankelijke variabele kan dus alleen de waarden 0 of 1 aannemen: groei van het aantal werkzame personen [1] ten opzichte van een gelijkblijvend of dalend aantal werkzame personen [0]. Bij de verklarende variabelen is naast clusterdummy s ook een set controlevariabelen opgenomen. Het model kent de volgende verklarende variabelen: Cluster (cluster 1 (thuisblijvers) is referentiegroep) Cluster 2 (innovatieve netwerkers) Cluster 3 (internationale handelaren) Cluster 4 (grenzeloos innovatieven) Sector (detailhandel is referentiegroep) Landbouw Voedings- en genotmiddelenindustrie Chemische, rubber- en kunststofindustrie Metaalindustrie Overige industrie Bouwnijverheid Autohandel en reparatie Groothandel Transport Horeca Informatie en communicatie Financiële dienstverlening Verhuur en exploitatie van onroerend goed Zakelijke dienstverlening Overige dienstverlening Bedrijfsomvang: log van het aantal werkzame personen Strategische doelstelling (service is referentiegroep) Vernieuwing product, diensten of bedrijfsprocessen Marketing gericht op verbeteren verkoopprestaties Kostenoptimalisering Schriftelijke vastlegging strategie (ja/nee) Wijze van ondernemen (goed management en beheer van huidige bedrijfsactiviteiten is referentiegroep) Ontdekken en benutten van mogelijkheden in de markt Vernieuwend bezig zijn Op een gecalculeerde manier risico s nemen 19
Tabel 7 Resultaten logit-model, afhankelijke variabele is werkgelegenheidsgroei Variabele Coëfficiënt Constante -2,423*** Cluster Cluster 2 (innovatieve netwerkers),132 Cluster 3 (internationale handelaren),263** Cluster 4 (grenzeloos innovatieven),55*** Sector Landbouw,298* Voedings- en genotmiddelenindustrie,355** Chemische, rubber- en kunststofindustrie -,386*** Metaalindustrie,087 Overige industrie -,178 Bouw -,232 Autohandel en reparatie -,255 Groothandel,261** Transport,163 Horeca,241* Informatie en communicatie,183 Financiële dienstverlening -,199 Verhuur en exploitatie van onroerend goed -,064 Zakelijke dienstverlening,158 Overige dienstverlening -,503*** Bedrijfsomvang Log(werkzame personen),411*** Strategie Wijze van ondernemen Vernieuwing producten/diensten of bedrijfsprocessen,101 Marketing,002 Kostenoptimalisering -,499*** Strategie schriftelijk vastgelegd,133** Ontdekken en benutten van mogelijkheden in de markt,094 Vernieuwend bezig zijn,066 Op een gecalculeerde manier risico s nemen,042 q 59% Hit-rate 70% Nagelkerke R²,165 N 8.128 * Significant op 10% ** Significant op 5% *** Significant op 1% Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2011-2013. 20
De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl. Recente Publieksrapportages A201348 15-10-2013 De overheid als klant van het MKB A201346 08-10-2013 De innovativiteit van het MKB in 2013 A201345 19-09-2013 Monitor buitenlandse investeringen MKB A201343 03-04-2013 Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid. Najaar 2013 A201341 17-10-2013 Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A201340 19-08-2013 Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011 A201339 22-08-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update juli 2013 A201338 12-09-2013 Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A201335 01-07-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A201334 15-07-2013 De rol van sociale media bij innovatie door zzp ers A201333 02-07-2013 Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren A201332 02-07-2013 Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A201331 04-07-2013 Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A201330 25-06-2013 Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A201329 18-06-2013 Monitor Inkomens Ondernemers A201328 27-06-2013 Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A201327 16-07-2013 Innoveren achter de schermen A201326 19-07-2013 De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A201325 9-07-2013 Minirapportage biomaterialen A201324 5-06-2013 Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren A201323 06-06-2013 Kleinschalig ondernemen 2013 A201322 13-06-2013 Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat A201321 21-05-2013 Administratieve lasten MKB A201320 04-06-2013 Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers A201319 11-06-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling A201317 16-05-2013 Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland A201316 31-05-2013 Intellectueel eigendom topsectoren A201315 07-05-2013 MKB verdeeld over kabinetsbeleid A201314 02-05-2013 Topsectoren in beeld A201313 28-03-2013 Concurrentie in het MKB A201312 25-03-2013 Alles flex, is dat een mismatch? A201311 09-04-2013 Challengers: hun kenmerken en succesfactoren A201310 04-04-2013 Wie wordt werkgever? A201309 16-04-2013 Oudedagsvoorziening in het MKB A201308 11-04-2013 Benchmark klanten Qredits 21
A201306 21-02-2013 De waarde van sociaal ondernemerschap A201305 24-01-2013 Grondstofschaarste? A201304 02-04-2013 Gezocht: werklocatie 3.0 A201303 24-01-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en 2013 - Update december A201302 08-01-2013 Financiering van innovatie in het MKB A201218 15-01-2013 Samen starten A201217 17-01-2013 Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel A201216 9-1-2013 Financieringsmonitor topsectoren 2012 A201215 19-12-2012 Ondernemen zonder personeel A201214 7-12-2012 Meer innovatie door buitenlanders?! A201213 4-12-2012 Meerwaarde van studentbedrijven A201212 4-12-2012 Duurzaam ondernemen in het MKB A201211 12-11-2012 Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands A201210 19-11-2012 Gebruikers en communities A201209 8-8-2012 Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010 A201208 6-7-2012 Nieuwe financieringsvormen voor het MKB A201207 20-6-2012 Monitor Inkomens Ondernemers A201206 20-6-2012 Een typologie van ondernemers met lage inkomens A201205 28-6-2012 Kleinschalig Ondernemen 2012 A201204 30-5-2012 Hoe ondernemend zijn zzp'ers? A201203 22-5-2012 Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB A201202 16-4-2012 Vergrijzing en ondernemerschap A201201 4-4-2012 Hoe werken bedrijven samen in projecten? A201113 22-11-2011 Ondernemen in de Sectoren 2011 A201112 22-11-2011 Zelfbewust een Zelfstandige Positie A201111 21-9-2011 Kerngegevens MKB 2011 A201110 25-8-2011 Financieringsmonitor 2011 A201109 22-8-2011 Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbedrijf 1995-2015 A201108 14-7-2011 Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands A201107 19-5-2011 Ondernemen voor de toekomst A201106 27-4-2011 Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese A201105 20-4-2011 Uitvinders in Nederland A201104 28-4-2011 Kleinschalig Ondernemen 2010 A201103 10-3-2011 Trendstudie MKB en Ondernemerschap A201102 8-3-2011 Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010 A201101 5-1-2011 Startende ondernemers A201012 8-12-2010 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A201011 16-11-2010 Global Entrepreneurship Monitor 2009 The Netherlands A201010 9-11-2010 Ondernemen in de sectoren 2010 10 brochures A201009 14-10-2010 De arbeidsmarkt van Midden-Nederland A201008 14-10-2010 Monitor Inkomens Ondernemers A201007 30-9-2010 Stand van Zaken Zonder Personeel A201006 23-6-2010 Internationale benchmark ondernemerschap 2010 A201005 31-5-2010 Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf A201004 april 2010 Octrooien in Nederland A201003 12-4-2010 Ondernemen voor anderen! 22
23