Wat cultuur verdient! 1 1. Inleiding: Elke nieuwe gemeenteraadsverkiezing vormt een moment waarop bestaand beleid weer eens flink wordt opgeschud. Zittenblijvers articuleren hun bestaande waarden, nieuwkomers manifesteren zich nadrukkelijk vooral ook om zichzelf te profileren. Het is hoe dan ook een moment waarop ook weer eens expliciet over onder andere de waarde van cultuur, cultuurbeleid en cultuursubsidies wordt gesproken. Helaas blijkt vaak ook dat de opvattingen van de dames en heren politici, niet altijd gebaseerd zijn op dieper gaande kennis van de waarden en opbrengsten van cultuur. Dat mag je ze in eerste instantie niet kwalijk nemen, want de meeste raadsleden doen hun werk in deeltijd en hebben vaak meerder aandachtsgebieden in hun portefeuille. Wat je wel van hen mag vragen is dat zij bereid zijn zich te laten informeren. Daarin heeft u als directeur van een culturele instelling een grote speelsterkte. De periode na de installatie van nieuwe raadsleden is er een, waarin men nog openstaat voor informatie die kan bijdragen aan de deskundigheid waarmee het raadswerk kan worden verricht. Het zou voor u een moment kunnen zijn om de nieuwe bestuurders bij u uit te nodigen voor een gedachtewisseling, al of niet in samenwerking uw collega s van de andere culturele instellingen. Dit is het geval van de relatie tussen gemeentelijke politiek en cultuur extra van belang, omdat cultuur nog een van de weinige beleidsterreinen is, waarop de gemeente eigen zeggenschap heeft. De meeste taken van de gemeente hebben het karakter van uitvoeringsmaatregelen, die door een hogere overheid zijn opgelegd. Het beleidsterrein Cultuur kan door een gemeente naar eigen inzicht worden ingericht. Wellicht kan onderstaande informatie u van dienst zijn, als u tot een charmeoffensief besluit. 2. Wat cultuur verdient! De titel van deze notitie is voor tweeërlei uitleg vatbaar. In de ene betekenis gaat het om de aandacht en de investering die cultuur verdient. In dit opzicht worstelt cultuur met een imago probleem. Niet zelden is de (politieke) realiteit dat cultuur meestal niet de hoogste plaats op de prioriteitenlijst heeft, omdat zij vaak vooral wordt gepercipieerd als kostenpost. Dat oordeel speelt een belangrijke rol in de uitkomsten van besluitvorming.. Dat is jammer want cultuur is zeker niet alleen een kostenpost. Het genereert wel degelijk ook een eigen opbrengst. Financieel én maatschappelijk. Cultuur verdient! Die opbrengst is niet onaanzienlijk. Beide betekenissen van de titel hangen nauw met elkaar samen. Immers: Hoe groter het besef van de opbrengst, hoe groter de kans op meer aandacht en investering. Wat die opbrengst betreft zit cultuur in een positie die wellicht nog het beste te verglijken is met de groei van paddestoelen. De sporen uit de hoed van de paddestoel vallen recht daaronder op de aarde. Het opvallende is dat op die plaats geen nieuwe paddestoelen groeien. Door een bijzonder net van schimmeldraden komen de voortbrengselen uit die zaden op een heel andere plek omhoog. 1 De titel is ontleend aan de gelijknamige uitgave van Lagroup Leisure & Arts Consulting 2005. De inhoud van deze uitgave is voor deze notitie een belangrijke bron van inspiratie geweest. 1
Zo is dat ook in hoge mate met cultuur. De middelen die overheden in deze sector investeren, manifesteren op enig moment hun opbrengst op een aantal andere en veelal niet vermoede plaatsen cq. beleidsterreinen. Cultuur en cultuurbeleid blijken namelijk een sterke relatie te hebben met verschillende andere beleidsvelden, die eveneens onder de gemeentelijke of provinciale verantwoordelijkheid vallen. In het onderstaande willen wij deze relaties nader in beeld te brengen. Daarmee maken wij de integraliteit van het beleidsthema en de gedeelde verantwoordelijkheid zichtbaar. Maatschappelijk welzijn Ruimtelijke ordening Cultuur Economie & toerisme Bedrijfsleven Onderwijs & jeugdbeleid Figuur 1. De relatie tussen cultuur en andere beleidsvelden. 2.1 Cultuur en ruimtelijke ordening De relatie tussen cultuur en ruimtelijke ordening komt wellicht het best tot uitdrukking in de term Culturele planologie. Deze term is een aantal jaren geleden in het rijksbeleid geïntroduceerd. Zij is een verzamelnaam voor acties vanuit het cultuurbeleid, die de praktijk van de ruimtelijke ordening inspireren, verbreden en verdiepen. Cultuur draagt in dit kader bij aan het versterken van identiteitsvorming, waarvan de ruimtelijke identiteit een zeer essentieel onderdeel is. In culturele planologie worden verbindingen tot stand gebracht tussen vraagstukken op het terrein van ruimtelijke ordening/landschapsinrichting en cultuuraspecten als architectuur, archeologie, erfgoed en kunst in openbare ruimten. Culturele planologie kan vanuit deze optiek worden ingezet bij: Nieuwe woningbouwprojecten (her)inrichten van bedrijfslocaties 2
Landschapsinrichting Waterbergingen Verkeersinfrastructuur Recreatiegebieden Toegepaste vormgeving. Belangrijke actoren vanuit de cultuur hierin zijn: (landschaps) Architecten Stedenbouwkundigen Beeldende kunstenaars Vormgevers Burgers (*) (*) Door gebruik te maken van het historisch besef, de verhalen, de kennis van de wijk/regio en de beleving van de ruimte bij bewoners, krijgt het proces een extra dimensie en een bredere basis voor acceptatie. Inspiratiebronnen zijn bijzondere historische gebeurtenissen; verhalen/legenden; tradities/gebruiken; cultureel roerend goed en gebouwde/ongebouwde monumenten. Omdat ook de resultaten van culturele planologie zichtbaar zijn in de openbare ruimten, is het bij uitstek een vorm van cultuurbeleid met een publieksfunctie. Om die reden is het ook gewenst het publiek aan te zetten tot een actieve bemoeienis met de cultuur van en in de (gebouwde) omgeving. Wellicht kan uw organisatie in dit proces een rol van betekenis spelen. Het daadwerkelijk realiseren van een verrijkend proces in de culturele planologie vraagt om samenwerking tussen de spelers in de verschillende sectoren. Essentieel hierbij is dat bestuurders en opdrachtgevers het ruimtelijke beleid ook als culturele opgave zien. 2.2 Cultuur en economie Het economisch rendement van bestedingen aan activiteiten binnen de culturele sector ontwikkelt zich langs drie kanalen: a. Het directe kanaal De bestedingen aan de exploitatie van de culturele organisaties door de subsidieverleners, eventuele sponsors en bezoekers leiden tot werkgelegenheid in de instellingen en bij toeleveranciers. b. Het indirecte kanaal De bestedingen van bezoekers rond het cultureel bezoek, waaronder horeca, vermaak, winkels, vervoer. Daarnaast leiden de bestedingen die afkomstig zijn van de directe werkgelegenheid in de cultuursector, tot verdere werkgelegenheid in andere sectoren. Het gaat hierbij om het zogenoemde multiplier-effect. 2 c. Het afgeleide kanaal Door investeringen in de cultuursector verbetert het bezoekers- en vestigingsklimaat van de eigen gemeente. Dit vindt direct plaats door het 2 Onderzoeken tonen aan dat voor investeringen in de cultuur een multiplier geldt van 1,5 tot 3. Dat betekent dat iedere geïnvesteerde Euro in cultuur, leidt tot de creatie van 1,5 tot 3 elders. Hetzelfde geldt voor banen in de regionale economie. 3
vergroten van het vrijetijdsaanbod en indirect door het vergroten van de culturele diversiteit. Dit is van invloed op: o vestiging van het bedrijfsleven o het aantrekken van kunstbeoefenaars en creatieve geesten, hetgeen o.a. kan leiden tot broedplaatsen van creativiteit, innovatie en kennisaccumulatie. o de vestiging van hoger opgeleiden o het aantrekken van additioneel toerisme Toelichting op het afgeleide kanaal: Vestigingsfactor: Waar vroeger in de traditionele economie de aanwezigheid van grondstoffen de belangrijkste vestigingsfactor was, is in de huidige meer op kennis en diensten georiënteerde economie, de aanwezigheid van mensen met specifieke kennis, vaardigheden en talenten een belangrijke vestigingsfactor. Dit geldt met name voor het type bedrijven waar veel gemeenten zich op richten. Wil de stad hierin aantrekkelijk zijn, dan moet er aansluiting zijn bij (potentiële) bewoners die in dit profiel passen. Daarnaast is door schaalvergroting van bedrijven en ketens een beeld ontstaan waarin alle steden steeds meer op elkaar lijken en over vergelijkbare basisvoorzieningen beschikken. Om daar bovenuit te steken en daarmee de aantrekkelijkheid voor (potentiële) bewoners te vergroten, moet een stad een woon- en werkomgeving bieden die een duidelijk eigen gezicht en aantrekkingskracht heeft. De aanwezigheid van hoogwaardige cultuur kan als onderscheidend criterium hierin een belangrijke rol spelen. City marketing legt de relatie tussen economie als doel en cultuur als middel. Binnen het kader van de economie is de ontmoeting tussen bedrijfsleven en cultuur ook om een aantal andere redenen interessant. Beiden kunnen elkaar benutten bijvoorbeeld op het terrein van sponsoring. Voor de culturele organisaties gaat het hierbij om een extra bron van inkomsten. Voor de bedrijven is cultuur vaak een aantrekkelijk en goedkoop middel voor eigen exposure. Hierbij gaat het lang niet altijd om louter commerciële motieven. Ook het tonen van maatschappelijke betrokkenheid komt in sponsoring van culturele organisaties tot uitdrukking. De associatiewaarde van cultuur is hoog. Niet voor niets zitten veel leidinggevenden uit het bedrijfsleven in besturen en raden van toezicht van culturele instellingen. De organisatie profiteert van de specifieke kennis en het netwerk van deze bestuurders. Omgekeerd biedt de organisatie ook een interessant nieuw netwerk voor de bestuurder. Op deze wijze ontstaat een symbiose, die voor beide partijen interessant is. 2.3 Cultuur en toerisme Toerisme is een belangrijke economische drager. Het domein van toerisme en cultuur omvat elke vorm van toerisme en recreatie, waarbij cultuur een van de attractiefactoren is. Het kernproduct is het culturele attractie-element en de daaraan gerelateerde specifieke cultuurtoeristische dienstverlening zoals educatie en informatie. Zij komt het best tot haar recht op het moment dat additionele producten goed op orde zijn. Hierbij gaat het om algemene diensten en faciliteiten voor toeristen als toeristische organisaties (VVV, reisorganisaties, toeristenbonden), verblijfsaccommodaties en horeca. Daarnaast is een adequate transport infrastructuur van belang. Het betreft dan aspecten als bereikbaarheid, bewegwijzering, parkeergelegenheid en particuliere en openbare vervoersfaciliteiten). Aandacht voor de relatie tussen cultuur en toerisme is van belang omdat reeds een aantal jaren een trend waarneembaar is die duidt op een toenemende behoefte om vrije tijd en soms ook vakanties te besteden aan culturele activiteiten en aan het voeden van cultuurhistorische interesses. Dit heeft onder andere te maken met de stijging van het 4
gemiddelde opleidingsniveau. Zij zorgt voor een toenemende behoefte aan meer intellectueel prikkelende ontspanningsmogelijkheden en esthetische ervaringen. De toename van het aantal senioren is een tweede element in deze trend. Zij zoeken hun vrijetijdsbesteding vooral in de hoek van de geestelijke verrijking. Tot slot laat de praktijk zien dat de toegenomen vrije tijd, ook het gebruik van korte cultuurvakanties bevordert. Toerisme bevordert dat cultuurgoed er in twee opzichten beter van kan worden. In de eerste plaats door inkomsten uit toerisme zelf. Deze kunnen mede aangewend worden voor de instandhouding er van. In de tweede plaats draagt toeristische interesse bij tot historische besef en het levend houden van de cultuur. Om de kansen op cultuurtoerisme te vergroten is samenwerking tussen culturele en toeristische organisaties noodzakelijk. Toerisme op zich is een belangrijke economische factor. Als deze door een hoogwaardig cultuuraanbod gestimuleerd kan worden, dan zijn dit kansen die niet gemist mogen worden. 2.4 Cultuur en onderwijs&jeugdbeleid De meest duidelijke relatie tussen onderwijs en cultuur komt tot uitdrukking in het thema cultuureducatie. Sinds dit tot gericht overheidbeleid is bevorderd, gebeurt er veel op dit terrein. Het is inmiddels één van de reguliere leergebieden in het basis- en voortgezet onderwijs, met als inzet jonge mensen kennis te laten maken met actuele, historische, vertrouwde en minder vertrouwde cultuuruitingen. Naast individueel vormende ervaringen, zijn overdracht van culturele verworvenheden en toerusting voor de toekomst belangrijke doelen van cultuureducatie. Daarnaast draagt zij bij aan een rijker leerklimaat omdat cultuureducatie gelegenheid biedt tot actief creëren; een mengvorm stimuleert van individueel en gemeenschappelijk leren en op meerdere vaardigheden een beroep doet. Het is daarmee een vorm van betekenisvol en inzichtelijk leren waarvan wordt aangenomen dat dit de motivatie voor het leren blijvend ondersteunt. Cultuureducatie is ook een uitwerking van de wens om de school niet alleen een instituut te laten zijn om kennis te verwerven. Haar taak wordt geacht breder te zijn en ook te liggen op het terrein van vorming en opvoeding. Het gaat hierbij om het ontwikkelen van sociale competenties die leerlingen in staat stellen om met ingewikkelde en emotioneel geladen situaties om te gaan. Dit zijn traditioneel de kerncompetenties van kunst en cultuur. Het zal dan ook duidelijk zijn dat de aanwezigheid van een gedifferentieerd cultuuraanbod in de gemeente een belangrijk ondersteunende factor is voor kwalitatief hoogwaardige cultuureducatie. 2.5 Cultuur en maatschappelijk welzijn De aanwezigheid van cultuur is mede van invloed op de kwaliteit van leven in een stad. Het bevordert de aantrekkelijkheid van het wonen, versterkt het maatschappelijk welzijn en kan bijdragen aan lokale verbondenheid van bewoners met de stad, hun wijk en tussen bewoners onderling. De betekenis van cultuur voor het maatschappelijk welzijn van de inwoners beweegt zich op twee niveaus. Het eerste is het gemeenschappelijk niveau, waarbij het vooral om de sociale effecten gaat die door cultuur kunnen worden opgeroepen. Het tweede is het individuele niveau. Dit betreft vooral de invloed die cultuur kan hebben op de persoonlijke ontwikkeling van het individu. 5
De sociale effecten zoals die uit verschillende onderzoeken naar voren komen zijn o.a.: Culturele activiteiten vormen zowel in passieve zin (als toeschouwer) als in actieve zin (als deelnemer), een ontmoetingsplek voor gelijkgestemden. Dergelijke ontmoetingen bevorderen sociale cohesie en de ontwikkeling van lokale cultuur/identiteit. Hierbij hoeft het zeker niet altijd te gaan over grootschalige activiteiten. Juist ook kleinschalige cultuur bevordert persoonlijke ontmoeting en identificatie met groepen. Cultuur is in deze hoedanigheid een verbindend middel tussen inwoners onderling en inwoners en hun lokale omgeving. De aanwezigheid van hoogwaardige culturele voorzieningen is sterk van invloed op de sfeer in de stad. Zij bevorderen veiligheid, onderling begrip, tolerantie en versterken een aantrekkelijke leefomgeving (bron: Atlas Nederlandse Gemeenten 2007). Vooral waar culturele uitingen gericht zijn op prikkeling, bewustwording en confronteren met anders denken, bevorderen zij het begrip voor anderen. De effecten die het cultuuraanbod op het individu kunnen hebben zijn uiteraard per persoon verschillend. Maar in het algemeen biedt cultuur de mogelijkheid tot: persoonlijke culturele ontwikkeling prikkeling van de (kritische) geest en ontwikkeling van normbesef ontspanning, afleiding, catharsis ontmoeting, sociaal welbevinden associatie, groepsidentificatie doorbreken van de dagelijkse gang van zaken, afleiding persoonlijke ontwikkeling door esthetische ervaringen ontwikkelen van begrip voor anders denkenden stimulans tot actieve participatie betrokkenheid bij de eigen omgeving. Bovengenoemde effecten rechtvaardigen dat de gemeente bevordert dat zoveel mogelijk bewoners toegang hebben tot culturele activiteiten. In dit kader ligt er ook een duidelijke relatie tussen cultuur en het beleidsterrein WMO (Wet Maatschappelijke Ondersteuning). Deze komt met name tot uitdrukking in de prestatievelden 1 en 5, in casu Leefbaarheid & Sociale samenhang en Deelname aan het maatschappelijk verkeer. Het gaat dan met name om de vraag op welke wijze de belemmeringen kunnen worden weggenomen voor groepen inwoners die op dit moment weinig in culturele activiteiten betrokken zijn. 3 De hier boven beschreven relaties impliceren dan ook dat cultuurbeleid niet alleen een verantwoordelijkheid is voor de afdeling en portefeuillehouder Cultuur, maar dat ook de actoren op de andere beleidsvelden zich bewust moeten zijn van hun rol in het cultuurbeleid! Idealiter zou elke beleidsnotitie een culturele paragraaf moeten bevatten, waarmee de integraliteit van cultuur tot zijn recht komt en middelen uit verschillende bronnen worden aangewend 3 b.v. senioren, jongeren tussen 12 en 18,, allochtonen, anders validen, alleengaanden en financieel kwetsbaren 6
2.5 Samenvatting Het thema Cultuur herbergt een groot potentieel aan opbrengsten. Het rechtvaardigt om die reden een goed afgewogen aanbod aan culturele voorzieningen. Er is sprake van vijf kernbelangen: Kernbelangen: a. een artistiek belang i.c. kwaliteit van de expressie en ontwikkeling van creativiteit b. een economisch belang in relatie tot economische opbrengsten en aantrekkingskracht c. een maatschappelijke belang, waar cultuur leidt tot sociale cohesie en veiligheid d. een stedelijk belang, waarbij het gaat om het imago van de stad en de spin-off daarvan. e. een individueel belang met betrekking tot persoonlijke vorming en ontwikkeling De bijdragen van cultuur zijn op de verschillende terreinen omvangrijk, hoewel de opbrengsten vaak niet zichtbaar aan de cultuur zelf zijn te herkennen. Hierin schuilt het gevaar dat men cultuur vooral ziet als een bodemloze put voor subsidies. Dat zou geen recht doen aan wat cultuur verdient. Investeren in cultuur is het beschikbaar stellen van durf kapitaal. Het stimuleert goede initiatieven ten einde een grotere opbrengst te generen. Cultuurbeleid beperkt zich niet tot één gemeentelijke afdeling of beleidsterrein. Cultuur krijgt extra waarde wanneer zij sterke relaties opzoekt. Omgekeerd krijgt die relatie extra waarde als zij cultuur opzoekt. Om die reden behoren veel andere beleidsterreinen die tot het domein van de gemeente behoren zich er van bewust zijn dat ook zij een culturele opdracht hebben. In een aparte document is een voorbeeld gegeven van de wijze waarop het Noord Nederlands Toneel zich aan de hand van de kernbelangen aan de Groninger politiek presenteert. Wellicht kunt u met dit voorbeeld een vergelijkbaar politiek profiel voor uw eigen organisatie maken. Zie www.aridion.nl Deze notitie wordt u aangeboden door Aridion, advies en management voor de cultuursector. Contactpersoon: Hans Kraaijeveld Tel: 06 53632750 Mail: hans.kraaijeveld@aridion.nl 7