Evaluatie oriëntatiereizen 2009-2013 Mondriaan Fonds Value, both in terms of market and intrinsic artistic meaning, is built on mutual understanding, which in turn requires the slowing down of looking. Charles Merewether, curator Gottschalk cultureel advies Esther Gottschalk Eindrapport, d.d. 14 november 2014 Evaluatie Oriëntatiereizen 2009-2013 1
Managementsamenvatting en conclusie Aanleiding De Oriëntatie - en studiereis (OR) is de jaarlijkse reis naar het buitenland van het Mondriaan Fonds, waarbij een groep kunstenaars en/of kunstprofessionals uit Nederland en een aantal partnerlanden zich intensief oriënteert op een minder bekende regio, met als doel de verruiming van het internationale blikveld in Nederland. Gevraagd is de termijneffecten van de oriëntatiereizen 2009-2013 te evalueren, de reizen en uitkomsten in kaart te brengen en deze te toetsen aan de doelstellingen en beoogde maatschappelijke effecten. Het onderzoek is uitgevoerd aan de hand van bureauonderzoek, een mailenquête en interviews. Het doel van de oriëntatiereizen is kennisvermeerdering, visieverbreding en netwerkvorming binnen de culturele sector in Nederland: professionals worden geïnformeerd over artistieke ontwikkelingen in minder bekende maar interessante regio s. Met dit initiatief hopen de organisatoren te kunnen bijdragen aan de interculturele dialoog en toekomstige internationale uitwisseling te stimuleren. De oriëntatiereizen zijn deel van het internationaliseringbeleid van het Mondriaan Fonds. Andere beleidsinstrumenten in dat verband zijn het Internationaal Bezoekers Programma, gast- en buitenlandateliers en presentaties in het buitenland. In de onderzoeksperiode gingen de Oriëntatiereizen naar: Estland, Litouwen, Polen, Slowakije en Hongarije (2013); Indonesië en China (2012); Mali, Senegal en Marokko (2011); Nigeria, Turkije en Mali (2010); Brazilië, Argentinië en Peru (2009). Aan deze reizen hebben in totaal 84 professionals deelgenomen: 66 professionals uit de doelcategorie en 18 maal een vertegenwoordiger van de deelnemende fondsen. Via het Mondriaan Fonds zijn de afgelopen vijf jaar in totaal 25 kunstprofessionals uit Nederland geselecteerd om deel te nemen, afkomstig van verschillende soorten instellingen en delen van Nederland. Er zijn evenveel mannen als vrouwen die deelnemen aan de reizen. Belangrijkste resultaten Netwerk De resultaten uit het onderzoek zijn positief. Het merendeel van de deelnemers (ruim 70%) onderhoudt na afloop van de oriëntatiereis duurzame internationale contacten met de bezochte personen en organisaties. De 36 respondenten noemen spontaan maar liefst 65 nieuwe netwerkcontacten. Daarnaast onderhouden vrijwel alle deelnemers nog contacten met een of meerdere (internationale) reisgenoten. De reis biedt een platform voor dialoog tussen de deelnemers onderling. Dit is een sterk en zeer gewaardeerd aspect van de reisformule. Vrijwel iedereen beschouwt de opgedane contacten als een waardevolle verrijking van het professionele netwerk en de actuele beroepspraktijk. Veel contacten blijken ook op langere termijn relevant. Men komt elkaar nog regelmatig tegen, wisselt contacten uit, geeft elkaar tips, adviezen. Daarbij bieden de opgedane contacten verdere toegang tot kunstenaars, curatoren en critici in de betreffende regio s. Van de bezochte landen geeft 50% van de respondenten aan nog contact te onderhouden met één van de bezoekers. Dat is een aanzienlijke verbetering ten opzichte van de periode 2004-2008. Toen bleek 20% na afloop nog contact te onderhouden. De contacten worden sterk gewaardeerd. Veel internationale contacten Evaluatie Oriëntatiereizen 2009-2013 2
stellen vanzelfsprekend belang in het contact met de fondsen en zien de ontvangst van de delegatie als een manier om een betere verstandhouding op te bouwen. Ook voor hen blijkt het Mondriaan Fonds een verbindende rol te spelen in een breed internationaal netwerk. Uit het onderzoek blijkt dat ontmoetingen worden voortgezet bij vervolgreizen en op internationale kunstevenementen (biënnales, beurzen). Verschillende deelnemers blijken na afloop nog eens terug geweest in de bezochte regio. Het Mondriaan Fonds heeft verschillende internationale deelnemers en bezochte personen uitgenodigd voor het bezoekersprogramma in Nederland. Ook PCF en BAM scheppen kansen om de contacten levend te houden, bijvoorbeeld rondom de Prins Claus Award en het bezoekersprogramma rondom de Art Brussels. Op die manier stimuleren het Mondriaan Fonds met de partners actief een follow up van de reis. Geconcludeerd kan worden dat de doelstelling om door middel van de oriëntatiereizen duurzame en relevante internationale netwerken op te bouwen zondermeer wordt behaald. Concrete uitkomsten Ook wat concrete uitkomsten betreft blijken de oriëntatiereizen succesvol te zijn. Ruim 60% van de deelnemers heeft naar aanleiding van de reis concrete resultaten geboekt. Aangenomen mag worden dat de Oriëntatiereis deze vijf jaar in totaal tot zo n 80 samenwerkingsprojecten heeft geleid (gemiddeld 1,2 project per deelnemer). Dat is een aanzienlijke score gegeven de relatief onbekende, nieuw te ontginnen regio s en over het algemeen moeilijker omstandigheden om projecten ook daadwerkelijk te realiseren. Daarnaast heeft 56% nog samenwerkingsplannen voor de toekomst. Eenderde kan (nog) geen resultaten melden. Duidelijk is dat economische crisis en cultuurbezuinigingen in Europa de slagkracht van culturele instellingen beperken. Ook spelen de onlusten in Mali een rol, waardoor voorgenomen projecten zijn uitgesteld. De lijst met resultaten is indrukwekkend te noemen. In het oog springend is de deelname van Nederlandse kunstenaars en curatoren aan internationale festivals en biënnales, als direct of indirect gevolg van de oriëntatiereizen. Bijvoorbeeld de Nederlandse deelname aan Bergen Biennal Conference 2009, Lagos Photo 2010, Antakya Biennial 2010, Yogjakarta Biennial 2013. Meest voorkomende resultaten zijn tentoonstellingen en projecten zowel met de doellanden als met de reisgenoten. De 22 respondenten noemen 19 samenwerkingsprojecten. Ongeveer even vaak worden lezingen, workshops en conferenties als resultaat genoemd. Daarnaast worden publicaties, adviseurschappen en collectie uitwisseling genoemd als uitkomst naar aanleiding van de oriëntatiereis. Ook voor de bezochte personen en instellingen leidde de OR tot resultaten. Voor bijna de helft van de respondenten uit de bezochte landen heeft het bezoek van de OR delegatie tot concrete uitkomsten geleid. In totaal zijn door 19 (van de 41) respondenten 29 uitkomsten genoemd; gemiddeld 1,5 project per bezochte organisatie. Dat is opvallend meer dan in voorgaande periode, toen kon 10% van de respondenten concrete uitkomsten melden. Eveneens de helft heeft nog plannen voor de toekomst, veelal in vervolg op eerder gerealiseerde projecten. Uit elke reis komen projecten voort: tentoonstellingen (45%), lezingen (25%), uitwisseling van kunstenaars in residency programma s (10%), betrokkenheid bij biënnales(10%) en de uitnodiging voor deelname aan internationale curatorenprogramma s (10%). Uit onderzoek blijkt dat er anno 2014 en 2015 nog gevolgen zijn van de eerste reizen. Er staan verschillende tentoonstellingen gepland en er zijn projecten in ontwikkeling. Een aantal instellingen is als gevolg van de reis een meerjarige samenwerking aangegaan. Geconcludeerd kan worden dat de oriëntatiereizen een aanzienlijke stroom aan nieuwe tentoonstellingen, publicaties en debatten genereert, die op hun beurt weer tot nieuwe samenwerkingsprojecten en netwerken leiden. De oriëntatiereizen zijn daarmee succesvol en beantwoorden aan de doelen van het Mondriaan Fonds. Evaluatie Oriëntatiereizen 2009-2013 3
Kennis Het onderzoek laat zien dat merendeel (75%) van de deelnemers de oriëntatiereizen ervaren als een verrijking van hun kennis en visie. De reizen dragen bij aan een genuanceerde beeld, scherpt het referentiekader, toont alternatieve praktijken en maakt bewust van lokale context en cross culturele samenwerking. Niet alleen het bezoek aan het buitenland draagt daartoe bij. De intensieve discussies en uitwisseling met vakgenoten met verschillende achtergronden en beroepspraktijken tijdens de reis blijkt minstens zo belangrijk. De bezoeken variëren van kort en vluchtig tot uitvoerig en intensief. Het is dan ook logisch dat het bezoek niet voor alle bezochte personen en instellingen tot betekenisvol contact leidt. Toch beschouwt eenderde van de bezochte kunstenaars en instellingen het bezoek als leerzaam. Op hun beurt brengen de deelnemers hun kennis en visie over aan vakgenoten en publiek. Door middel van de blog zorgt het Mondriaan Fonds voor verdere verspreiding. De statistieken laten zien dat de blog, met meer dan 68.000 views uit gemiddeld meer dan 90 landen, over de hele wereld gebruikt wordt als bron van informatie over beeldende kunst in de bezochte gebieden. Zowel ten aanzien van de primaire doelgroep als voor een breder (vak)publiek beantwoorden de oriëntatiereizen aan de informatie en kennis doelstelling. Waardering De waardering voor de oriëntatiereis is groot. De overgrote meerderheid van de deelnemers (80%) geeft aan dat het programma van de oriëntatiereis aan hun verwachtingen voldoet. Ook voor een ruime meerderheid (ruim 60%) van de respondenten uit de bezochte landen voldoet het bezoek aan de verwachtingen. Slechts 10% geeft aan dat het bezoek niet aan hun verwachtingen beantwoordt. Er is sprake van een sterke verbetering ten opzichte van de vorige termijnevaluatie. Het Mondriaan Fonds lijkt in de voorbereiding de juiste toon te pakken te hebben; de verwachtingen blijken voldoende afgestemd. De bezochte kunstenaars en instellingen weten beter wat zij kunnen verwachten en staan positief tegenover het bezoek. In Lagos is klaarblijkelijk iets mis gegaan in de afstemming en communicatie na het bezoek, getuige enkele uitgesproken negatieve reacties. Aandachtspunt blijft dan ook een goede voorbereiding en zorgvuldige nazorg van de bezochte kunstenaars en instellingen. De deelnemers vinden de oriëntatiereis van grote invloed op hun professionele ontwikkeling: ideeën, interesse, projecten of visie. Gevraagd naar het belang en de meerwaarde, worden verschillende aspecten benadrukt: het verbreden van het vizier; kennismaken met een nieuwe, relatief onbekende regio; het samenbrengen van de groep en de discussies die daar ontstaan; het is efficiënt om in korte tijd doelgericht door te dringen tot de sleutelfiguren in de culturele infrastructuur ter plaatse; de reis draagt bij aan inzicht in concrete lokale situaties in de context van mondiale veranderingen; het internationale netwerk creëert een voortgaand platform voor reflectie en discussie met vakgenoten. Kritische elementen Er is kritiek geuit op enkele aspecten en er worden verschillende suggesties gedaan. Disciplinaire uitstapjes naar mode, dans of muziek bleken in 2011 onvoldoende te matchen. Men vond de groep te heterogeen en het programma te breed. Hier heeft het fonds inmiddels lering uit getrokken. De open oproep om kandidaten te werven voor de oriëntatiereis wordt als een verbetering gezien, maar maakt het lastiger om een evenwichtige groep samen te stellen. Duidelijk is dat een zeker maatwerk noodzakelijk is, om tot een goede afstemming te komen met de deelnemers van de andere Europese fondsen en met de behoefte en verwachtingen van te bezoeken landen. Aangeraden wordt om naast de open uitnodiging aan het hele culturele veld, tegelijkertijd ook actief potentiële kandidaten uit te nodigen om mee te dingen (zoals overigens ook al gebeurt). Ten aanzien van het programma komen verschillende suggesties naar voren, zoals meer tijd voor Evaluatie Oriëntatiereizen 2009-2013 4
atelierbezoeken, meer informele ontmoetingen, minder vluchtige bezoeken. Lastig blijft dat dit voor iedereen anders uitpakt, afhankelijk van de interesses. Naar aanleiding hiervan worden enkele praktische suggesties gedaan. Indien (financieel) mogelijk zou het Mondriaan Fonds meer aandacht kunnen besteden aan nazorg, in de vorm van het stimuleren van vervolgcontact, projecten en debat. De bijzondere, op interculturele dialoog gerichte werkwijze en de samenhang in het internationaliseringbeleid van het Mondriaan Fonds zouden meer onder de aandacht gebracht kunnen worden. Maatschappelijk belang De Oriëntatiereis is een van de instrumenten in het internationaliseringbeleid. Het programma vervult een belangrijke rol in het ontginnen van nieuwe regio s. Via de reis leggen curatoren, kunstenaars en critici de eerste contacten, waaruit duurzame netwerken ontstaan die de komende jaren ook in Nederland hun weerslag zullen krijgen en uitmonden in concrete resultaten. Daarnaast gaat het ook om betekenisvolle contacten en een bijdrage aan de zuid-zuid relaties, waar de basis gelegd wordt voor toekomstige samenwerking en de versterking van de positie van Nederland daarin. Europa heeft nog altijd een voorsprong als het gaat om culturele infrastructuur en (overheids) steun voor verspreiding en ontwikkeling van kunst. Fondsen zoals het Mondriaan Fonds, die bereid zijn te investeren in hun eigen kunstenaars en instellingen, spelen cruciale rol in het behouden van deze positie. Niet alleen door te investeren in het verspreiden en promoten van Nederlandse kunst, maar vooral ook door zich open en actief te blijven verhouden tot internationale ontwikkelingen; daarvan te leren en de actuele kunstpraktijk in Nederland te blijven vernieuwen in relatie tot de voortdurend veranderende werkelijkheid. De reizen scheppen een vruchtbare voedingbodem voor vernieuwing van de kunstpraktijk in Nederland: breder blikveld, nieuwe netwerken, nieuwe ideeën en uitwisseling, wereldwijd. Daarmee versterken de reizen de internationale competentie en connectiviteit van de Nederlandse kunstenaars, bemiddelaars en het publiek. Conclusie Geconcludeerd kan worden dat de oriëntatiereis voor deelnemers en een deel van de bezochte personen en instellingen zondermeer een efficiënt en effectief instrument is. De oriëntatiereis voldoet aan de achterliggende doelen en motivatie van het Mondriaan Fonds en partners. Bovendien draagt de oriëntatiereis bij aan de vernieuwing van de kunstpraktijk en de versterking van de internationale competentie en connectiviteit van de kunstsector in Nederland. Daarmee vervult de oriëntatiereis, overigens met bescheiden investering, een maatschappelijk relevante rol in de globalisering van de Nederlandse (en Europese) beeldende kunstsector. Evaluatie Oriëntatiereizen 2009-2013 5