Havenbedrijf Rotterdam Jaarverslag 2014

Havenbedrijf Rotterdam Jaarverslag 2014 In transitie

U heeft opdracht gegeven om het volledige Jaarverslag 2014 van het Havenbedrijf Rotterdam te downloaden. Het Jaarverslag 2014 van het Havenbedrijf Rotterdam is gecontroleerd door Ernst & Young Accountants LLP (hierna EY) en voorzien van een controleverklaring. Voor een volledig inzicht in de opdracht, de werkzaamheden alsmede het oordeel van EY, verwijzen wij u naar het hoofdstuk Overige informatie, de paragrafen Toelichting op het Jaarverslag en Controleverklaring in deze PDF. Havenbedrijf Rotterdam besteedt uiterste zorg aan het toegankelijk, correct en compleet houden van de inhoud van de digitale versie van het jaarverslag 2014. In geval van verschillen of inconsistenties tussen het digitale jaarverslag op deze site en het originele, door EY gewaarmerkte jaarverslag, prevaleert de laatste. Het originele jaarverslag is neergelegd ten kantore van Havenbedrijf Rotterdam N.V. U kunt de controleverklaring ook op de website van het Jaarverslag 2014 van het Havenbedrijf Rotterdam raadplegen onder Overige informatie, labels Toelichting op het Jaarverslag en Controleverklaring in de linkernavigatie van de online publicatie, bereikbaar via www.portofrotterdam.com/jaarverslag. Havenbedrijf Rotterdam Jaarverslag 2014 In Transitie 1 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 1/169

Inhoudsopgave 1 1.1 1.2 1.3 2 2.1 2.2 2.3 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 4 4.1 4.2 4.3 4.4 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 Ter inleiding Voorwoord Algemene Directie Bericht van de Raad van Commissarissen At a Glance Verslag van het Havenbedrijf Havenbedrijf Rotterdam en de haven De haven Profiel Havenbedrijf Rotterdam Missie, visie, strategie Onze prestaties Global Hub Europe s Industrial Cluster Investeringsklimaat Ruimte Bereikbaarheid Scheepvaart Milieu, veiligheid en leefomgeving Stad en Regio Werk Innovatie Bedrijfsvoering Onze medewerkers Duurzame bedrijfsvoering Financiën Corporate Governance Jaarrekening Balans Winst-en-verliesrekening Kasstroomoverzicht Toelichting op balans en winst-en-verliesrekening Grondslagen voor waardering van activa en passiva Grondslagen voor de bepaling van het resultaat Toelichting op de balans Toelichting op de winst-en-verliesrekening Overige gegevens Verbonden partijen Overige informatie Toelichting op het Jaarverslag Controleverklaring Key figures en KPI s Personalia Algemene Directie Personalia Raad van Commissarissen Stakeholderinterviews G4 Richtlijn Global Reporting Initiative Afkortingen en begrippen 3 4 6 10 11 12 13 18 22 26 27 32 38 41 47 57 64 70 73 75 77 78 82 84 86 90 91 92 93 94 96 103 105 118 125 127 128 129 135 138 152 154 156 165 166 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 2 / 169

1 Ter inleiding 3 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 4/169

1.1 Voorwoord Algemene Directie We bevinden ons in een verandering van tijdperk. Onze omgeving is, vergeleken met enkele jaren geleden, structureel veranderd. Er zijn verschuivingen in de energiesector. Door de toename van opwekking van hernieuwde energie hebben elektriciteitscentrales minder kolen nodig. Daarnaast worden door de grootschalige winning van schaliegas in de Verenigde Staten energie en grondstoffen voor de chemie daar veel goedkoper dan in Europa. Dat zet onze chemiesector onder druk. Tegelijkertijd wordt in de Verenigde Staten, het Midden-Oosten en Azië veel geïnvesteerd in grote, moderne raffinaderijen. De Rotterdamse raffinaderijen verliezen daardoor exportmogelijkheden. En in de containersector zorgen de steeds grotere schepen, de nauwe samenwerking tussen rederijen en de bouw van nieuwe terminals (op Maasvlakte 2 en in andere havens) voor verschuivingen in bestaande verhoudingen. Deze ontwikkelingen raken vrijwel alle marktsegmenten en klanten in de haven. Wij bevinden ons in een transitie. Wij beseffen dit en zetten erop in onze bestaande, omvangrijke sectoren te blijven koesteren. Tegelijkertijd innoveren we met het doel onze havenportfolio uit te breiden. Hiervoor bundelen we de kennis in de organisatie en richten centers of expertise in. Daarmee willen we vooral de kennis en de kracht die we in huis hebben anders organiseren, professionaliseren en optimaal benutten. Onze uitdaging is om onze klanten, zowel bestaande als nieuwe, nog beter te bedienen. Gezamenlijk spelen we met hen in op alle veranderingen. Op deze manier willen wij de haven van Rotterdam goed voorbereid de toekomst in laten gaan, om ook in de komende jaren groei zeker te stellen. Op tal van gebieden werken wij met klanten samen. Wij zijn blij dat het juridisch conflict met ECT in het laatste kwartaal van 2014 is beëindigd en dat wij weer gezamenlijk de uitdagingen aanpakken waar de containersector de komende jaren voor staat. Met de vijf terminals op de Maasvlakte overleggen wij over de nieuwe infrastructuur die nodig is om de steeds grotere aantallen containers te kunnen uitwisselen. En met Vopak maakten wij afspraken over de infrastructuur. Vopak verbetert deze op en tussen de Vopakterminal(s) en wij passen de nautische infrastructuur bij deze terminals hierop aan. Een ander voorbeeld is de bouw van de LNG Breakbulk Terminal op de Maasvlakte, waar kleine hoeveelheden vloeibaar aardgas kunnen worden verladen naar bunkerschepen en kleine LNG-tankers. Hiermee stimuleren we de transitie van stookolie naar LNG als brandstof voor de scheepvaart en brengen we de markt voor LNG tot volle ontwikkeling in Rotterdam. We doen dit samen met onder andere Shell, Vopak en Gasunie, maar ook met de Europese Unie. Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 4 / 169 5/169

We sloten het jaar 2014 af met een gezond financieel resultaat. Dit stelt ons in staat te blijven investeren in de nautische haveninfrastructuur. Afgelopen jaar hebben we een aantal grote projecten op dit gebied afgerond, zoals de verbreding van de Amazonehaven, de verbetering van de toegang tot de Botlek en een nieuw Haven Coördinatie Centrum van waaruit de scheepvaart nog beter bediend wordt. Het schip staat centraal in onze haven. Een bezoek aan Rotterdam moet zo veilig en efficiënt mogelijk zijn. Maar we kijken breder. We zijn nauw betrokken bij het samenwerkingsprogramma Infrastructuur Haven, waarin alle grote rijksinfraprojecten rondom het haven- en industriecomplex (Calandspoorbrug, verdiepen Nieuwe Waterweg, Breeddiep) integraal worden aangestuurd. Dit betekent dat we samen met het Rijk keuzes gaan maken. Ook het aandeel spoor in het achterlandvervoer moet omhoog om onze doelstellingen op het gebied van duurzaamheid en groei van volume te halen. Wij werken er hard aan om het product spoor naar een hoger plan te tillen: commercieel, logistiek, infrastructureel en bestuurlijk/politiek. Daarnaast zijn we op verschillende andere fronten binnen en buiten Havenbedrijf Rotterdam bezig met innovatie. Denk aan het opzetten van de biobased chemie op Maasvlakte 2 en onze samenwerking met Yes!Delft waarmee we start-ups binnen het havengebied stimuleren. Onze medewerkers verdienen een woord van dank. Dit voor hun toewijding, inzet, grote betrokkenheid en flexibiliteit in 2014. Onze inspanningen zijn erop gericht om ook 2015 een succesvol jaar te laten zijn voor de Rotterdamse haven. Havenbedrijf Rotterdam N.V. Rotterdam, de Algemene Directie Allard Castelein, Ronald Paul en Paul Smits 5 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 6/169

1.2 Bericht van de Raad van Commissarissen Klant- en marktgericht denken De wereld staat nooit stil. Alles is continu in beweging. Voor bijna alle segmenten in de Rotterdamse haven moesten klanten anticiperen op de veranderingen in de markt. Juist dan is het van essentieel belang dat havenbedrijfsleven en Havenbedrijf Rotterdam samen optrekken. Havenbedrijf Rotterdam probeert binnen zijn grenzen de klant zoveel mogelijk te helpen om de veranderingen in de markt het hoofd te bieden of te slim af te zijn. Hierbij is het van belang te weten hoe de markt zich beweegt en wat klanten nodig hebben. Van buiten naar binnen denken is hierbij een belangrijke voorwaarde. Daarnaast wil Havenbedrijf Rotterdam als organisatie nog meer klaar staan dan voorheen om (samen met en voor de klant) te acteren. Zijn rol als ondernemende ontwikkelaar sluit hier naadloos op aan en het meer werken in centers of expertise (kwalitatief hoogwaardige multidisciplinaire teams) draagt hieraan bij. De ingezette transitie beoogt deze ontwikkeling de komende jaren verder vorm te geven en te verankeren: van buiten naar binnen denken en samen optrekken met het havenbedrijfsleven. Een goede beweging die de Raad van Commissarissen van harte ondersteunt en nauwlettend volgt. Belangrijke Ontwikkelingen De Raad van Commissarissen is zeer content dat op de valreep van 2014 de rechtszaak tussen ECT en Havenbedrijf Rotterdam is afgerond. Met de gesloten overeenkomst met ECT, gaat de Raad ervan uit dat de relatie hersteld zal worden en de toekomstige uitdagingen met positieve blik tegemoet worden getreden. De (verder) veranderende markt heeft gevolgen voor vrijwel alle segmenten. Om toch te blijven voldoen aan onze doelstellingen op het gebied van marktaandeel, bereikbaarheid en duurzaamheid moest wel het een en ander gebeuren. Afgelopen jaar heeft dan ook in het teken gestaan van analyseren van en anticiperen op de veranderingen in de markt. Evenals voorgaande jaren is ook in 2014 verder nagedacht over oplossingen voor de bereikbaarheidsproblematiek, de uitdagingen op de arbeidsmarkt, het zware weer voor de raffinaderijen en het financieel rondkrijgen van het project ROAD (opslag en afvang van CO 2 ) waarmee een deel van het klimaatprobleem wordt geprobeerd aan te pakken. Daarnaast zijn scenario s ontwikkeld hoe zo goed mogelijk in te spelen op de alliantievorming in de containerwereld. We hebben gezien hoe de Algemene Directie heeft ingespeeld op bovenstaande ontwikkelingen en ondersteunen deze inzet. Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 6 / 169 7/169

Ten aanzien van Porto Central in Brazilië is een volgende stap gezet. Momenteel wordt verder verkend in hoeverre een participatie in een greenfieldhaven in Brazilië haalbaar is, de hoofdtaak van de haven ondersteunt en belangstelling van klanten heeft. Hiertoe heeft de Algemene Directie een joint venture opgericht, een goed vehikel op basis waarvan in de loop van 2016 door Raad van Commissarissen en aandeelhouders een go/nogobesluit over daadwerkelijke participatie kan worden genomen. Daarnaast heeft de Raad van Commissarissen aandacht gehad voor de aflopende concessie van Keyrail. De Raad vindt het van essentieel belang het spoorgoederenvervoer stevig te verankeren binnen ProRail. Tot slot houdt de Raad in relatie tot de dossiers VpB (vennootschapsbelasting) en nota Staatsdeelnemingen het belang van Havenbedrijf Rotterdam in het oog. Investeringen De Raad van Commissarissen concludeert dat naast alle veranderingen en ontwikkelingen en het nadenken over hoe hiermee om te gaan, havenbedrijfsleven en Havenbedrijf Rotterdam ook weer hun gebruikelijke daadkracht en investeringskracht hebben laten zien. Belangrijke grote investeringen die in 2014 door Havenbedrijf Rotterdam (veelal samen met havenbedrijfsleven) zijn voorgenomen of gedaan, betreffen vele segmenten. De verbreding van de Amazonehaven is binnen tijd en budget opgeleverd. De kademuur voor het Container Transferium in Alblasserdam is opgeleverd. Voor agribulk is een besluit genomen over een investering in steigers in plaats van het huidige drijvende op- en-overslagschip. Ook de verdere uitbreiding en modernisering van tankterminals werd aangepakt en er is een aantal belangrijke ontwikkelingen gefinancierd ten behoeve van de verdere herontwikkeling van het RDM-gebied. Met alle investeringen en het uitgevoerde beleid wordt de Nederlandse economie op korte en lange termijn gediend. Bijeenkomsten en bezoeken Raad van Commissarissen en commissies De Raad van Commissarissen heeft in 2014 zes keer vergaderd. De vergaderingen bestonden uit reguliere vergaderingen, een strategische sessie en een telefonische vergadering. De zelfevaluatie van de Raad van Commissarissen over 2013 vond begin 2014 plaats. Uit deze evaluatie kwam de wens naar voren om nauwere contacten te onderhouden met klanten en stakeholders van Havenbedrijf Rotterdam. Dit is gerealiseerd door middel van verschillende bezoeken in 2014. De evaluatie over 2014 vindt begin 2015 plaats. In de strategische sessie is aan de hand van de strategy-update bepaald of de huidige inzet strookt met de eerder vastgestelde Havenvisie, het Ondernemingsplan en de veranderingen in de markt. Op veel onderdelen is dit het geval, op een aantal onderdelen is aanvullende inzet of andere aanpak nodig. Effecten daarvan op financieel meerjarenplan en energiescenario s en de mogelijke consequenties ervan op de haven zijn aan de orde geweest. De must-win battles (focus op bepaalde segmenten waar marktaandeel omhoog moet), de wederzijdse belangen voor nationale havensamenwerking en de voorgenomen transitie binnen Havenbedrijf Rotterdam vragen ieder een dedicated aanpak. Stuk voor stuk stevige opgaven waar Havenbedrijf Rotterdam voor gesteld staat en goede interventies heeft gepleegd. 7 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 8/169

Naast de vergaderingen hebben diverse bezoeken plaatsgevonden waardoor de Raad van Commissarissen beter inzicht verkreeg in de organisatie, hetgeen dat speelt bij de ondernemingsraad (OR), klanten en een buitenlandse deelneming. Met de OR heeft de Raad uitvoerig gesproken over de lopende transitie binnen Havenbedrijf Rotterdam. Het was een goede discussie waar noodzaak tot en weerstand tegen verandering aan de orde zijn geweest. De OR onderkent de noodzaak tot verandering en ondersteunt de transitie. Vanuit zijn rol monitort de OR de transparantie en de zorgvuldigheid waarmee de transitie verloopt. Binnen de organisatie heeft de Raad van Commissarissen de afdelingen Asset Management, Containers, Breakbulk & Logistiek en Procesindustrie en Massagoed bezocht. De Raad heeft op deze manier meer inzicht gekregen in bouw, beheer en onderhoud van kademuren, het project Container Logistiek Maasvlakte/Container Exchange Route (spoorprogramma) en de steeds meer in opkomst zijnde offshorebusiness/decommissioning. Daarnaast heeft de Raad samen met de Algemene Directie van Havenbedrijf Rotterdam de twee nieuwe (container)terminals bezocht op Maasvlakte 2: APMT en RWG. Naast een rondleiding over een van de terminals zijn de ontwikkelingen, successen en uitdagingen van beide klanten besproken. Tot slot heeft de Raad samen met de Algemene Directie een werkbezoek aan Oman gebracht. Het was goed en indrukwekkend om als Raad de ontwikkelingen van de Port of Sohar in vergelijking met een aantal jaren terug te kunnen zien. De ontwikkelingen zijn uitgebreid besproken. Naast de enorme groei en de diverse verkregen awards is gesproken over de ontstane congestieproblemen als gevolg van het sluiten van de haven van Muscat. De Raad heeft geconstateerd dat de door Havenbedrijf Rotterdam genomen mitigerende maatregelen hun effect hebben. Commissies De Raad van Commissarissen heeft de volgende permanente commissies: de auditcommissie en de remuneratiecommissie. De auditcommissie bestond in 2014 uit: Rob Frohn (voorzitter), Mel Kroon en Merel van Vroonhoven. De commissie heeft drie keer vergaderd. Alle leden waren bij alle bijeenkomsten aanwezig. De belangrijkste onderwerpen die zijn besproken en van advies zijn voorzien richting de Raad van Commissarissen zijn: financieel meerjarenplan en jaarplan 2015, de kwartaalrapportages en het IAD-plan (Interne Audit Dienst). De bespreking van de management letter is aan de orde geweest. Daarnaast is de revisie van het treasuryplan besproken, is het voortijdig aflossen van een langlopende lening besproken en is de VpB-discussie (vennootschapsbelasting) op de voet gevolgd. De remuneratiecommissie bestond in 2014 uit: Timo Huges (voorzitter) en Rutger van Slobbe. De commissie heeft twee keer vergaderd. Beide leden waren bij de bijeenkomsten aanwezig. De belangrijkste onderwerpen die zijn besproken en van advies zijn voorzien richting de Raad van Commissarissen zijn: targets Algemene Directie 2014 en 2015 en de voorbereiding van herbenoemingen die in 2015 op de rol staan. De functioneringsgesprekken met de leden van de directie zijn door de leden van de remuneratiecommissie gevoerd. Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 8 / 169 9/169

Woord van dank De Raad van Commissarissen sluit het jaar met een goed gevoel af: goede resultaten, een start gemaakt met de must-win battles, rechtszaak ECT afgerond en binnen de organisatie gestart met de transitie. Het was het eerste jaar met Allard Castelein aan het roer. Een wisseling die geruisloos is verlopen en waarover de organisatie en de buitenwereld content zijn. Met name de klantgerichte aanpak en het van buiten naar binnen denken worden goed ontvangen. Zoals eerder gezegd, functioneert de haven alleen maar als het havenbedrijfsleven en Havenbedrijf Rotterdam nauw samenwerken en elkaar versterken. De Raad van Commissarissen dankt alle medewerkers voor hun inzet en hun betrokkenheid. Richting aandeelhouders ook een woord van dank voor de open dialoog en discussie en de betrokkenheid bij Havenbedrijf Rotterdam. Rotterdam, 19 februari 2015 Raad van Commissarissen Rutger van Slobbe (voorzitter) Rob Frohn Timo Huges Mel Kroon Merel van Vroonhoven 9 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 10/169

1.3 At a Glance Totale overslag Omzet Investeringen Resultaat 444,7 659,8 189,4 215,4 miljoen ton overslag in 2014 miljoen euro omzet in 2014 miljoen euro geïnvesteerd in 2014 miljoen euro nettoresultaat in 2014 Scheepsbezoeken Medewerkers Schone schepen Havengebied 29.027 1.128 1363 5.965 aantal scheepsbezoeken in 2014 ultimo 2014 Aantal scheepsbezoeken met ESI-korting hectare havengebied in 2014 Mijlpaal Mijlpaal Mijlpaal Mijlpaal Start nieuwe CEO: Allard Castelein Verbrede Amazonehaven open Havenbedrijf sluit LNGsamenwerkingsverband met vier havens Opening Calandpark: afronding herinrichting Landtong Rozenburg Mijlpaal Mijlpaal Mijlpaal Mijlpaal Havenbedrijf ondertekent Werkprogramma zeehavens Eerste overslag op Maasvlakte 2 Opening vernieuwd Haven Coördinatie Centrum Lancering campagne 'Make it Happen' met partners Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 10 / 169 11/169

Verslag van het Havenbedrijf 11 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014

2 Havenbedrijf Rotterdam en de haven Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 12 / 169 12/169

2.1 De haven Het havengebied De haven van Rotterdam is het grootste logistieke en industriële knooppunt van Europa. Met een overslag van bijna 445 miljoen ton goederen in 2014 is Rotterdam de grootste Europese zeehaven. Het havengebied van Rotterdam biedt als enige haven in Noordwest- Europa onbeperkt toegang aan de meest diepstekende schepen. Door de aanleg van Maasvlakte 2 beschikt de haven over ruimte voor verdere groei. Net als in 2013 staat de Nederlandse haveninfrastructuur in 2014 op de eerste plaats van de wereldranglijst van het World Economic Forum. En in de Logistics Performance Index (LPI) van de Wereldbank en een recent benchmarkonderzoek van 17 wereldwijde luchthaven-en-havenregio s staat de airport/seaportregio Amsterdam/Rotterdam op de tweede plaats. De combinatie Amsterdam/Rotterdam ziet in deze benchmark alleen Singapore voor zich op de ranglijst en onderscheidt zich vooral door de uitstekende verbindingen met de rest van de wereld. De kaart hieronder toont de verhuurde terreinen van het Rotterdamse havengebied. Meer algemene informatie over het Rotterdamse havengebied staat op www.portofrotterdam.com/nl/over-de-haven. 13 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 13/169

Hamburg-Le Havre range De Rotterdamse haven opereert in de zogenaamde Hamburg-Le Havre (HLH) range. Hiertoe behoren alle havens van Noordwest-Europa: Hamburg, Bremerhaven, Wilhelmshaven, Amsterdam, Rotterdam, Zeeland Seaports, Antwerpen, Gent, Zeebrugge, Duinkerken en Le Havre. Rotterdam heeft hierin het grootste marktaandeel (36,9% tot en met het derde kwartaal 2014), daarna volgen de havens van Antwerpen (16,4%), Hamburg (12,2%) en Amsterdam (8,1%). De Rotterdamse haven onderscheidt zich door zijn brede portfolio met als belangrijkste aandachtsgebieden Container Port, Fuels Hub en Energy Port. Andere belangrijke aandachtsgebieden zijn onder andere Rotterdam Steel Port, Rotterdam Non-Ferro Hub en Rotterdam Shortsea Hub. Meer informatie over deze concepten is te vinden via de volgende link: www.portofrotterdam.com/nl/business/pages/default.aspx. Rotterdam biedt een breed scala aan marktsegmenten en goederenstromen en hoogwaardige en veelzijdige faciliteiten voor de opslag, overslag en distributie van uiteenlopende grondstoffen en producten. Met een uitgebreid netwerk aan achterlandverbindingen (binnenvaart, feeder, shortsea, spoor, weg en pijpleiding) stelt Rotterdam de aan- en afvoer van en naar de Europese markt zeker. Facts & Figures PROFIEL VAN DE HAVEN Totale oppervlakte haven 12.603 ha Oppervlakte land 7.793 ha Waarvan uitgeefbaar terrein 5.965 ha Oppervlakte water 4.810 ha Totale lengte Rotterdams havengebied 42 km Waterdiepte N.A.P. (max.) 24 m Kademuren 74,3 km Zee- en binnenvaartsteigers 111 Oevers (glooiingen) 198,7 km Aantal binnengekomen schepen Zeeschepen 29.027 Scheepsbewegingen (zeevaart) 75.107 Zeehavengerelateerde toegevoegde waarde en werkgelegenheid (inclusief Dordrecht) (bron: Erasmus Universiteit, Havenmonitor 2013) Toegevoegde waarde 12,9 mrd euro In percentage van totaal Nederland 2% Indirecte toegevoegde waarde 8,3 mrd euro Directe werkgelegenheid 96.964 In percentage van totaal Nederland 1,1% Indirecte werkgelegenheid 82.882 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 14 / 169 14/169

Trends en ontwikkelingen In de Voortgangsrapportage Havenvisie van september 2014 staan de belangrijkste trends en ontwikkelingen beschreven die van belang zijn voor de haven van Rotterdam. Hier volgt een vertaling van deze trends en ontwikkelingen naar de ontwikkeling van de goederenoverslag in Rotterdam: Gemengd beeld droog massagoed De overslagontwikkeling van droog massagoed laat een gemengd beeld zien. Bij agribulk wordt deze vooral gedreven door de omvang en kwaliteit van de oogsten op diverse continenten in de wereld en deze kan dus per jaar sterk fluctueren. Het oogstseizoen 2013-2014 heeft voor Rotterdam geleid tot een sterke toename van aanvoer van maïs en soja en uitvoer van tarwe. De overslag van ijzererts en cokeskolen wordt bepaald door de ontwikkeling van de staalmarkt in Europa. De staalvraag in Europa is weliswaar aangetrokken, maar is nog niet op het niveau van 2008. Bovendien is de groeiende vraag grotendeels gedekt door een sterke groei van de staalimport. De groei van de staalproductie is daardoor achtergebleven, maar zal naar verwachting in 2015 verder aantrekken. De aanvoer van energiekolen is gedaald door lage energievraag als gevolg van de zeer zachte winter. Daarnaast daalt de vraag vanuit Duitsland door het groeiende aanbod van duurzame energie en door vervanging door bruinkool die in Duitsland wordt gedolven. Verschuiving productstromen nat massagoed Bij het segment nat massagoed is de overslagontwikkeling afhankelijk van de ontwikkelingen in de raffinagesector en de chemie. Daarnaast is de overslagontwikkeling afhankelijk van handelsactiviteiten. De ontwikkeling van nieuwe, moderne raffinaderijen elders in de wereld enerzijds en een dalende vraag naar bepaalde olieproducten in Europa anderzijds leiden tot een structurele overcapaciteit en lage marges van Europese raffinaderijen. Consolidatie in deze sector is daarom waarschijnlijk. Ook vindt in de vraag naar olieproducten een toenemende verschuiving plaats van zwaardere olieproducten zoals stookolie, naar 'middel distillate'-producten zoals diesel en gasolie. Dit is deels een gevolg van aangescherpte uitstootbeperkingen. Ten slotte wordt een belangrijk deel van de overslag van olieproducten gedreven door (verwachte) prijsontwikkelingen op verschillende locaties in de wereld, waardoor handelaren posities innemen en het juiste moment kiezen om volumes te verhandelen en te verschepen. Door de ontwikkeling van nieuwe, moderne tankcapaciteit in andere havens is de concurrentie voor Rotterdam in dit segment sterk toegenomen. In de chemiesector ondervinden Europese bedrijven sterke concurrentie van chemiebedrijven in de VS door het aanbod van goedkoop schaliegas als energiebron en als grondstof. Zolang de hoogte van energiekosten sterk blijft verschillen, zal dit concurrentienadeel voortduren. 15 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 15/169

Groei containers De groei van de Rotterdamse haven in 2014 is voor een groot deel te verklaren door de toename van de containeroverslag. Deze toename wordt met name veroorzaakt door het aantrekken van de economie in Europa en het geleidelijke terugkeren van transhipmentlading vanuit Hamburg naar Rotterdam, maar ook door groei van shortseaoverslag met name van en naar Engeland als gevolg van de aantrekkende economie aldaar. Een andere ontwikkeling is de schaalvergroting van containerschepen op de route tussen Azië en Europa. De steeds groter wordende schepen lopen bij voorkeur grote diepwaterhavens aan met korte aanlooproutes en moderne containerterminals zoals Rotterdam. In 2015 gaan de nieuwe containerterminals op Maasvlakte 2 van start. Dit zal leiden tot verdere groei van zowel transhipmentvolume als achterlandvolume. De verdere ontwikkeling van de achterlandverbindingen is daarom van groot belang, maar ook de aansluiting op feederschepen moet optimaal verlopen. Positieve ontwikkelingen breakbulk In het breakbulk-segment is de toename van de overslag deels te vinden bij roro (roll on/roll off). Dit komt door de aanhoudend sterke groei van de Engelse economie en het sterke Britse pond. Deze trend zal naar verwachting doorzetten en wellicht versterkt worden door nieuwe, strengere eisen voor zwaveluitstoot van schepen in de Noordwest- Europese wateren (per 1 januari 2015). Dit leidt tot hogere brandstofkosten voor shortseaverbindingen tussen met name Oost-Europese landen en het Verenigd Koninkrijk. Alternatieve routes over land (per spoor) en vervolgens per roroverbinding naar Engeland en vice versa kunnen tot een toename van het overslagvolume leiden. De overslag van overig stukgoed groeit eveneens door toename van de overslag van staal, non-ferro en projectlading. Door verschillen in prijsontwikkeling wereldwijd, wordt een aantal grote nonferropakketten, die onder regulering van de London Metal Exchange in Rotterdam zijn opgeslagen, weer in de markt gebracht. Topagenda 2014-2015 De ontwikkelingen leiden niet tot verandering van de ambitie zoals verwoord in onze Havenvisie. Ze geven wel aanleiding om prioriteiten te stellen of in te zetten op nieuwe kansen. In 2014 hebben wij deze prioriteiten en nieuwe kansen samen met de Havenvisiepartners* vastgelegd in een topagenda 2014-2015. Deze topagenda bestaat uit de volgende 10 punten: 1. Verbeteringen in de keten. 2. Integrale aanpak spoorketen. 3. Investeringsagenda Haveninfrastructuur. 4. Havensamenwerking. 5. Europees Level Playing Field. 6. Deltaplan Energie-infrastructuur. 7. Verbreding van markten. 8. Veiligstellen van milieuruimte voor ontwikkeling. 9. Onderwijs gericht op arbeidsmarkt. 10. Krachten bundelen voor innovatie. *Deltalinqs, gemeente Rotterdam, Provincie Zuid-Holland en het Rijk. Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 16 / 169 16/169

Concurrentiepositie Nederlandse zeehavens In 2014 presenteerde het Ministerie van Infrastructuur en Milieu samen met Havenbedrijf Rotterdam, de andere Nederlandse zeehavenbeheerders en het havenbedrijfsleven een werkprogramma met concrete acties voor het versterken van de positie van Nederlandse zeehavens. Het werkprogramma besteedt aandacht aan zes thema's: 1) de zeehavens en Europa, 2) bereikbaarheid en logistiek, 3) ondernemerschap en arbeidsmarkt, 4) duurzaamheid en innovatie, 5) zeehavens en hun omgeving en 6) havensamenwerking en de borging van publieke belangen. Binnen elk van deze thema's zijn acties afgesproken om de zeehavens en het bedrijfsleven de komende twee jaar te versterken. Het werkprogramma komt boven op de lopende investeringen in infrastructuur en de activiteiten van de topsectoren. Brigit Gijsbers, directeur Maritieme Zaken, Ministerie van Infrastructuur & Milieu: "Bij de totstandkoming van het Werkprogramma zeehavens had het Havenbedrijf als voorzitter van de Branche Organisatie Zeehavens een leidende rol. De actiepunten van het programma liggen deels bij de havenbeheerders en het bedrijfsleven en deels bij de overheid" Wij pleiten voor een gelijk speelveld voor alle havens in Europa: zolang de zeehavens in de ons omringende landen geen vennootschapsbelasting betalen, zouden de Nederlandse havens dat ook niet moeten doen. Dit bepleiten wij onder andere middels contacten in de Tweede Kamer, bilaterale overleggen met ministeries en door diverse overleggen in Brussel. Momenteel onderzoekt de Europese Commissie de vermeende belastingvoordelen die (Nederlandse) zeehavens ontvangen door de vrijstelling van vennootschapsbelasting. Wij zijn positief over het wetsvoorstel voor de modernisering van de vennootschapsplicht voor overheidsondernemingen. Daarin blijven Havenbedrijf Amsterdam, Zeeland Seaports, Groningen Seaports, Havenschap Moerdijk, Port of Den Helder en Havenbedrijf Rotterdam vrijgesteld van vennootschapsbelasting. 17 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 17/169

2.2 Profiel Havenbedrijf Rotterdam Doel Havenbedrijf Rotterdam Havenbedrijf Rotterdam is beheerder, exploitant en ontwikkelaar van het Rotterdamse haven- en industriegebied. Als naamloze vennootschap hebben wij twee aandeelhouders: gemeente Rotterdam en de Staat. De statutaire doelen zijn: ontwikkeling, aanleg, beheer en exploitatie van het haven- en industriegebied in Rotterdam; bevorderen van een effectieve, veilige en efficiënte scheepvaartafwikkeling in de Rotterdamse haven en het aanloopgebied voor de kust. Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 18 / 169 18/169

Waardecreatie Het waardecreatiemodel van Havenbedrijf Rotterdam is als volgt schematisch samen te vatten: Havenbedrijf Rotterdam ontwikkelt het havengebied door te investeren in nieuwe haventerreinen, in openbare infrastructuur (zoals wegen in het havengebied) en in klantspecifieke infrastructuur (zoals kademuren en aanlegsteigers). Wij verhuren haventerreinen aan het havenbedrijfsleven, zoals op- en overslagbedrijven en de (petro)chemische industrie, waaronder energieproducenten. De belangrijkste inkomstenstromen van Havenbedrijf Rotterdam zijn huurinkomsten en havengelden. Om de scheepvaart optimaal af te wikkelen, investeren wij in een verkeersbegeleidend systeem, patrouillevaartuigen en incidentenbestrijding. 19 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 19/169

Havenbedrijf Rotterdam positioneert zich als ondernemende ontwikkelaar, wat verdergaat dan de meer klassieke landlord -rol als havenbeheerder. Dit houdt in dat Havenbedrijf Rotterdam nieuwe rollen op zich neemt om de kwaliteit van de homebase te versterken. Voorbeelden zijn Portbase, de Verkeersonderneming en de ontwikkeling van vastgoed. De komende periode gaat Havenbedrijf Rotterdam door met het creëren van waarde voor klanten. Dit doen wij onder andere door nieuwe rollen in te vullen, vooral rond de aanleg en benutting van infrastructuur. Bij Havenbedrijf Rotterdam werken circa 1.100 medewerkers aan de ambitie om het Rotterdamse haven- en industriecomplex te ontwikkelen tot het meest veilige, efficiënte en duurzame ter wereld. Klanten Het succes van de haven van Rotterdam wordt bepaald door de bedrijven die zijn gevestigd in het haven- en industriegebied en de bedrijven die gebruikmaken van de haven. Dit zijn de klanten van Havenbedrijf Rotterdam. Onze strategie is er daarom primair op gericht om onze bestaande klanten te ondersteunen in het verbeteren van hun concurrentiepositie en om nieuwe klanten aan te trekken die de haven als geheel versterken. Dit doen wij door te investeren in specifieke infrastructuur voor onze klanten en in openbare infrastructuur ten bate van het gehele havencomplex. Havenbedrijf Rotterdam kent twee categorieën klanten: vestigingsklanten en overslagklanten. Vestigingsklanten zijn bijvoorbeeld raffinaderijen, chemiebedrijven, expediteurs en terminals voor over- en opslag. Overslagklanten zijn rederijen en grote bedrijven die het transport van lading verzorgen. Met verladers hebben wij formeel geen contractuele relatie. Toch vinden wij het belangrijk om ook een goede en hechte relatie met hen te onderhouden. Dit omdat zij grote invloed hebben op de goederenstromen. Verladers vormen daarom een derde categorie: de indirecte klanten. In de paragrafen Global Hub, Europe's Industrial Cluster en Ruimte staan gezamenlijke ontwikkelingen met onze klanten in 2014 beschreven. Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 20 / 169 20/169

Stakeholders Behoud en versterking van de Rotterdamse haven kan alleen in samenwerking met bedrijfsleven, overheid, maatschappelijke partners en omwonenden. De haven moet kunnen groeien in balans met haar omgeving. Wij hechten grote waarde aan transparantie, eerlijkheid en respect voor verschillende gezichtspunten en belangen en gaan de dialoog met onze stakeholders proactief en structureel aan. Dit noemen wij Strategisch Omgevingsmanagement (SOM). Hiermee willen wij een duurzame relatie met de omgeving opbouwen, (gezamenlijke) doelen realiseren en afgewogen keuzes in projecten maken. Het volgende schema bevat een overzicht van onze belangrijkste stakeholders. Elders in dit jaarverslag staan interviews met enkele stakeholders. Wij werken op verschillende terreinen samen met stakeholders om gezamenlijke doelen te realiseren. Voorbeelden van nieuwe samenwerkingsovereenkomsten die wij in 2014 sloten zijn de overeenkomst over de inzet van wetenschap bij het verbeteren van de infrastructuur ('Next Generation Infrastructures') met Rijkswaterstaat, Vitens, ProRail, Alliander en de Technische Universiteit Delft en de overeenkomst over een dynamisch ecosysteem in een bloeiende haven met het Wereld Natuur Fonds (WNF). Meer samenwerkingsovereenkomsten en partnerschappen staan elders in dit jaarverslag beschreven, onder andere in de paragrafen Milieu, veiligheid en leefomgeving en Innovatie. 21 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 21/169

2.3 Missie, visie, strategie Havenvisie 2030 In december 2011 is de Havenvisie 2030 vastgesteld en in 2012 is het uitvoeringsconvenant ondertekend. Binnen deze uitvoeringsorganisatie zijn de convenantpartners Deltalinqs, gemeente Rotterdam, provincie Zuid-Holland, het Rijk (Ministerie van Infrastructuur en Milieu en Ministerie van Economische Zaken) en Havenbedrijf Rotterdam vertegenwoordigd. Deze partners hebben zich gecommitteerd aan een ambitieus uitvoeringsprogramma om Rotterdam te ontwikkelen tot Europa s belangrijkste haven- en industriecomplex dat koploper is op het gebied van efficiëntie en duurzaamheid. Om dit te bereiken werken we aan twee groeivisies en tien succesfactoren. Meer informatie over de Havenvisie 2030, de groeivisies, succesfactoren en het uitvoeringsprogramma is te lezen op www.portofrotterdam.com/havenvisie2030. Havenvisie in uitvoering Op basis van nieuwe trends en ontwikkelingen wordt het uitvoeringsprogramma jaarlijks herijkt en aangescherpt in een voortgangsrapportage. In september 2014 brachten de partners binnen de Havenvisie de Voortgangsrapportage 2014 Havenvisie 2030 uit. De rapportage beschrijft onder andere hoe de haven zich ontwikkelt. De rapportage bevat ook een cijfermatig overzicht (de 'Staat van de Haven') over de ontwikkeling van de haven in de periode 2004 t/m 2013. De 'Staat van de Haven' bevat niet alleen economische indicatoren (zoals toegevoegde waarde en investeringsvolumes) maar ook sociale (zoals werkgelegenheid) en milieu-indicatoren (zoals CO 2 -, stikstof- en fijnstofuitstoot). Hiermee geeft de rapportage inzicht in de duurzame ontwikkeling van de haven. De Voortgangsrapportage 2014 laat zien dat de realisatie van de Havenvisie goed in gang is gezet. Op tal van terreinen boekte de uitvoeringsorganisatie voortgang: stelselherziening Omgevingsrecht, integratie Zeehaven Dordrecht, bouw van een LNGbreakbulk terminal, het project Schip Centraal voor de nautische keten, goede afspraken over haventarieven met het oog op een goed vestigingsklimaat, reserveren van gelden voor duurzaamheid en de havenbestemmingsplannen. Naast alle goede resultaten zijn er dossiers met onvoldoende voortgang, zoals de opkomst van biobased chemie en de beoogde CO 2 -reductie in de regio. Deze dossiers zijn besproken met de partners en komen terug in de topagenda voor 2014-2015. Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 22 / 169 22/169

Havenvisie en Ondernemingsplan De Havenvisie verwoordt de ambities van het Rotterdamse havengebied en loopt van 2011 tot en met 2030. Ons Ondernemingsplan richt zich op de korte termijn en loopt van 2011 tot en met 2015. Het Ondernemingsplan beschrijft de ambities van Havenbedrijf Rotterdam. Ondernemingsplan 2011-2015 Het Ondernemingsplan 2011-2015 beschrijft de missie, visie, strategie en activiteiten van Havenbedrijf Rotterdam. Onze missie luidt: Havenbedrijf Rotterdam ontwikkelt in partnerschap dé Europese haven van wereldklasse. Dit vertaalden wij in de volgende visie: Havenbedrijf Rotterdam zet vol in op het doorontwikkelen van het haven- en industriecomplex Rotterdam tot het meest efficiënte, veilige en duurzame ter wereld. Havenbedrijf Rotterdam creëert waarde voor klanten door het ontwikkelen van ketens, netwerken en clusters. In Europa én in groeimarkten wereldwijd. Havenbedrijf Rotterdam is als ondernemende havenontwikkelaar dé partner voor klanten van wereldklasse, in petrochemie, energie, transport en logistiek. Daarmee versterkt Havenbedrijf Rotterdam de concurrentiekracht van Nederland." 23 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 23/169

Strategie in uitvoering In de volgende afbeelding staan de componenten van de strategie in het Ondernemingsplan 2011-2015 samengevat. Begin 2014 stelden wij vast of onze strategie nog actueel was en nog aansloot bij de laatste marktontwikkelingen. Hiervoor analyseerden wij trends en ontwikkelingen, het concurrentieveld, strategische risico s en onze financiële positie. Veranderende omstandigheden zoals de lage economische groei door de langer aanhoudende crisis, de overcapaciteit in de Europese raffinagesector en de ontwikkelingen in de energiemarkt zijn van invloed op het realiseren van de doelstellingen. Deze omstandigheden zetten een aantal van de doelstellingen onder druk, onder andere de doelstellingen Groeien in speerpuntsegmenten, Realiseren deelnemingen in groeimarkten en Uitbouwen van de hub-positie. Daartegenover staat dat voortgang is gerealiseerd op onder andere Competitieve ketenkosten, Duurzame bedrijfsvoering en Duurzaam transport en Verdiepen van klantrelaties. In het overzicht van KPI's in het hoofdstuk Overige informatie staan de belangrijkste KPI's behorende bij onze strategie en de behaalde scores in 2014. Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 24 / 169 24/169

Maatschappelijk verantwoord ondernemen Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) is een integraal onderdeel van onze bedrijfsprocessen en bedrijfscultuur. Dat betekent dat wij onder eindverantwoordelijkheid van de algemene directie bij de uitvoering van onze kerntaken en besluitvorming voortdurend zoeken naar de balans tussen economie, mens en milieu. Alle afdelingen ondersteunen de directie hierbij. Dit is vastgelegd in een officiële MVO-verklaring. Ons streven is dat onze activiteiten, onze investeringen en ons ruimtegebruik duurzaam, betrokken en transparant zijn. Havenbedrijf Rotterdam wil zo transparant en open mogelijk zijn over het bedrijf. Met ons geïntegreerde jaarverslag willen wij hieraan een bijdrage leveren. In dit verslag laten wij niet alleen bereikte resultaten en successen zien, maar ook dilemma's waarmee wij te maken hebben. Zie bijvoorbeeld onze verslaglegging over Noordpoololie, CO 2 -afvang en - opslag, windenergie, bijstoken van biomassa (paragraaf Europe's Industrial Cluster), een nieuwe olieopslagterminal (paragraaf Ruimte), de aanpak van stikstof (paragraaf Milieu, veiligheid en leefomgeving) en de sociale infrastructuur (paragraaf Werk). Het jaarverslag wordt integraal gecontroleerd door een externe accountant. Daarnaast is het verslag in overeenstemming met de G4-richtlijnen (Core-optie) van Global Reporting Initiative (GRI), een non-gouvernementele organisatie die wereldwijd standaarden ontwikkelt voor maatschappelijke jaarverslaggeving. Het jaarverslag van Havenbedrijf Rotterdam behoort sinds 2011 tot de koplopersgroep (top 20) in de transparantiebenchmark van het Ministerie van Economische Zaken. In 2014 eindigde ons jaarverslag (over het jaar 2013) op een 8e plaats in de benchmark onder 244 deelnemende bedrijven. Onze rol in de keten Havenbedrijf Rotterdam neemt op verschillende manieren verantwoordelijkheid om het beter functioneren van de keten te beïnvloeden. Zo maken wij afspraken met bedrijven om, in plaats van vervoer over weg, vervoer over spoor en binnenvaart te verbeteren (de modal shift). Ook stimuleert Havenbedrijf Rotterdam duurzaamheid in de scheepvaart, door schone schepen te belonen met kortingen op het havengeld. Wij blijven in gesprek met bedrijven en andere overheden over de keten en vervullen daarbij waar mogelijk een faciliterende, regisserende of stimulerende rol. In de Staat van de Haven, die in september 2014 is uitgebracht, laten wij in cijfers zien hoe de duurzame ontwikkeling van de haven van Rotterdam verloopt. De cijfers laten zien dat de haven zich in de periode 2004 t/m 2013 op veel punten (bijvoorbeeld modal split, uitstoot stikstof, fijnstof en zwavel en waterkwaliteit) in de goede richting ontwikkelt. Over sommige punten zijn we nog niet tevreden, zoals de opwekkingscapaciteit van duurzame energie, de CO 2 -reductie in de regio en het aantal geurklachten. Havenbedrijf Rotterdam kijkt verder dan het havengebied zelf. Duurzaam handelen vraagt een brede blik en een grensoverstijgende aanpak. En door de handel en doorvoer van goederen via Rotterdam kan onze haven betrokken raken bij ethische of duurzaamheidskwesties elders in de wereld. Havenbedrijf Rotterdam is daarom ook op wereldschaal betrokken bij duurzame initiatieven, zoals bijvoorbeeld het op een verantwoorde manier delven van kolen (Bettercoal). Per situatie zoeken wij naar een effectieve rol die wij kunnen invullen om duurzaamheid in handelsketens te bevorderen. Zie ook www.portofrotterdam.com/duurzaam voor meer duurzame initiatieven waaraan Havenbedrijf Rotterdam werkt met diverse partners. 25 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 25/169

3 Onze prestaties Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 26 / 169 26/169

3.1 Global Hub Ambitie Het is onze ambitie om als Rotterdamse haven in 2030 het toonaangevende Europese knooppunt voor mondiale en intra-europese goederenstromen te zijn. Rotterdam vormt met het achterland een geïntegreerd net werk en is koploper op het gebied van duurzame en efficiënte ketens. Om deze ambitie te bereiken, werken wij samen met partners aan diverse projecten. Voorbeelden hiervan zijn het verbeteren van de efficiëntie van de logistieke ketens, het verbeteren van informatiestromen, het vergroten van de overslagcapaciteit en het uitbouwen van de hubfunctie, het minimaliseren van de ecologische footprint van logistieke ketens en het aantrekken van hoogwaardige havengerelateerde activiteiten. De haven van Rotterdam is de grootste van Europa. Ons doel is om deze positie van Rotterdam als marktleider te behouden en te versterken. Havenbedrijf Rotterdam denkt met bestaande klanten mee over verdere groei, ontwikkelt nieuwe productmarktcombinaties en zoekt actief naar nieuwe klanten, zowel voor vestiging als voor ladingstromen. Ketenefficiëntie is voor klanten een belangrijk argument om hierbij voor Rotterdam te kiezen. Onze commerciële strategie omvat een aantal marketingconcepten gericht op specifieke marktsegmenten. De belangrijkste drie zijn Rotterdam Container Port, Rotterdam Fuels Hub en Rotterdam Energy Port. Deze concepten behoren tot onze speerpunten vanwege het groeipotentieel en de waarde die zij toevoegen aan de Rotterdamse haven. 27 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 27/169

Marktaandeel en goederenoverslag Al jaren heeft Rotterdam een sterke positie in de Hamburg-Le Havre range. Doordat de haven van Rotterdam belangrijk is voor de overslag van veel verschillende goederensoorten, is de totale overslag minder gevoelig voor marktfluctuaties in specifieke segmenten. De Rotterdamse haven blijft met een totale overslag van 444,7 miljoen ton veruit de grootste haven van Europa. Gerekend over de elf grootste havens in de range vanaf Hamburg tot en met Le Havre bedraagt het marktaandeel van Rotterdam tot en met het derde kwartaal 36,9%. De daling ten opzichte van 2013 (37,5%) heeft vooral plaatsgevonden in het eerste kwartaal van 2014 door een sterk terugvallende overslag van minerale olieproducten. In de daaropvolgende kwartalen is herstel weer ingetreden door aantrekkende volumes in diverse segmenten. Ondanks de positieve trend in het tweede en derde kwartaal wordt de doelstelling voor 2014 (37,5%) helaas niet gehaald. Verloop marktaandeel Rotterdam in Hamburg-Le Havre range 2014 (gebaseerd op totale overslag in tonnen) in % 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2010 2011 2012* 2013* 2014* Hamburg Bremerhaven Wilhelmshaven Amsterdam Rotterdam Zeeland Seaports Antwerpen Gent Zeebrugge Duinkerken Le Havre * De marktaandelen zijn gebaseerd op de overslagcijfers t/m het 3e kwartaal. Totale goederenoverslag De goederenoverslag in de Rotterdamse haven (inclusief Zeehaven Dordrecht) nam in 2014 met 1,0% toe tot 444,7 miljoen ton. De verschillende marktsegmenten hebben daarbij sterk uiteenlopend gepresteerd. Uitschieters naar boven zijn de containersector met een plus van 5,8% (in TEU) en breakbulk met 12,1% groei. De grootste daling zit met 8,1% in de overslag van minerale olieproducten. Wel ging er 4,8% meer ruwe olie door de haven. De overslag van droog massagoed nam 0,7% af. Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 28 / 169 28/169

OVERSLAG ROTTERDAMSE HAVEN*) (Brutogewicht x 1.000 metrische tonnen) 2014 2013 Verschil (aantal) Verschil (%) Ertsen en schroot 34.075 35.944-1.869-5,2% Kolen 30.401 30.675-274 -0,9% Agribulk 11.266 10.318 949 9,2% Overig droog massagoed 12.850 12.249 601 4,9% Subtotaal Droog Massagoed 88.593 89.186-594 -0,7% Ruwe olie 95.388 91.054 4.333 4,8% Minerale olieproducten 75.006 81.608-6.603-8,1% LNG 1.206 756 450 59,5% Overig nat massagoed 30.899 33.381-2.482-7,4% Subtotaal Nat Massagoed 202.498 206.799-4.301-2,1% TOTAAL MASSAGOED 291.091 295.986-4.895-1,7% Containers 127.598 121.250 6.348 5,2% Roll on/roll off 20.005 18.512 1.493 8,1% Overig stukgoed 6.039 4.716 1.323 28,1% Breakbulk 26.044 23.228 2.816 12,1% TOTAAL STUKGOED 153.642 144.478 9.164 6,3% TOTALE OVERSLAG 444.733 440.464 4.269 1,0% Totaal in aantallen containers 7.386.528 7.006.301 380.227 5,4% Totaal in aantallen TEU 12.297.570 11.621.249 676.321 5,8% *) Inclusief overslag terminals noordzijde van de rivier (Hoek van Holland, Schiedam, Vlaardingen). Deze overslag betreft voor 2014 ca. 3% van het totale overslagvolume van aan- en afvoer. Het bijbehorende zeehavengeld komt niet aan het Havenbedrijf Rotterdam toe en wordt daarom niet in de financiële verslaglegging meegenomen. 120 100 80 60 40 20 0 Verloop overslag Rotterdam (Brutogewicht x 1 miljoen ton, afgeronde cijfers) 2010 2011 2012 2013 2014 Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3 Kwartaal 4 Droog massagoed De overslag van droog massagoed daalde in 2014 met 0,7% tot 88,6 miljoen ton. De Duitse staalindustrie draaide vorig jaar op 86% van haar capaciteit. Onder andere vanwege renovatie van hoogovens in Duitsland werden 5,2% minder ertsen en schroot overgeslagen in Rotterdam. De overslag van kolen daalde 0,9%. Hoewel de overslag van cokeskolen voor de staalindustrie doorgaans in lijn is met de overslag van ertsen en schroot, nam deze in 2014 toe door concentratie van de aanvoer via Rotterdam. Dat positieve effect werd echter meer dan gecompenseerd doordat minder kolen voor elektriciteitscentrales nodig waren vanwege de zachte winter en de toename van opwekking van hernieuwbare energie in Duitsland. De overslag van agribulk nam toe met 9,2%, vooral omdat meer tarwe werd uitgevoerd en tegelijkertijd meer maïs en soja werd ingevoerd. De categorie overig droog massagoed bestaat vooral uit grondstoffen voor de bouw en de industrie. Er werd 6,8% meer van deze goederen overgeslagen, met name door het aantrekken van de wereldeconomie. 29 / 169 Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 29/169

Nat massagoed De overslag van nat massagoed nam met 2,1% af tot 202,5 miljoen ton. Dit marktsegment is 45% van de totale overslag in Rotterdam, zodat een beperkte daling een forse invloed heeft op het totale overslagcijfer. De overslag van ruwe olie nam met 4,8% toe. De raffinaderijen hadden minder onderhoudsstops en een hogere bezettingsgraad. De categorie minerale olieproducten liet in 2014 met 8,1% de grootste afname zien. Belangrijkste factoren zijn de concurrentie van nieuwe tankterminals in andere havens en een afname van de overslag van nafta. Dat laatste is een belangrijke grondstof voor de chemie. Deze sector kampt in Europa met moeilijke marktomstandigheden. Overigens heeft de overslag van olieproducten de laatste tien jaar een sterke groei doorgemaakt: in 2014 werden ondanks de daling nog steeds meer dan twee keer zoveel minerale olieproducten overgeslagen als in 2004. De overslag van LNG is qua omvang nog bescheiden (1,2 miljoen ton) maar maakt wel een stormachtige groei door met 59,5%. Die is vooral te danken aan de re-export van LNG. De categorie overig nat massagoed bestaat met name uit chemische producten. De daling van 7,4% laat zich hoofdzakelijk verklaren door het gegeven dat de Europese chemische industrie moeilijk kan concurreren met die van overzee. Energie en grondstoffen zijn elders in de wereld aanzienlijk goedkoper. Containers De overslag van containers is met 5,8% toegenomen tot 12,3 miljoen TEU (aantallen) en met 5,2% tot 127,6 miljoen ton (gewicht). Die forse stijging laat zich verklaren door een combinatie van factoren. De economie in zowel de eurozone als het Verenigd Koninkrijk trekt aan. Daardoor zijn met name de deepsea-volumes op de scheepvaartroutes naar Azië en Noord-Amerika toegenomen. Bovendien zijn de eerste effecten van de schaalvergroting in de containervaart merkbaar: Rotterdam is een aantrekkelijke haven voor de steeds groter wordende schepen. De nieuwe containerterminals op Maasvlakte 2 zullen in de eerste maanden van 2015 commercieel opengaan. Het afgelopen jaar waren er vertragingen op een containerterminal. De vertragingen ontstonden door de combinatie van nieuwbouw op de terminal en zeeschepen die uit hun planning liepen. Rederijen, transportbedrijven en binnenvaartschepen moesten lang wachten op hun lading. Samen met containerterminaloperators namen wij initiatief om tot een oplossing te komen. Sinds september is de situatie verbeterd. Roll on/roll off en Overig stukgoed Breakbulk is een combinatie van roll on/roll off (roro) en overig stukgoed. De overslag in deze categorie nam toe met 12,1% tot 26,0 miljoen ton. Het roroverkeer nam met 8,1% toe, vooral door het aantrekken van de Britse economie. In de categorie overig stukgoed deden met name staal, non-ferrometalen en projectlading het goed. Het overig stukgoed, jarenlang op zijn retour omdat steeds meer lading in containers verdween, deed het met een groei van 28,1% buitengewoon goed. Havenbedrijf Rotterdam N.V. Jaarverslag 2014 30 / 169 30/169