Beheer van het heidelandschap Praktische handvaten voor beheerders om hun heidegebieden optimaal te beheren
De vraag uit de praktijk Hoe behouden we de biodiversiteit van Nederlandse heidelandschappen? Ontwikkelingsgeschiedenis van heidelandschappen Historische ruimtelijke samenhang van gebruikstypen Recente snelle veranderingen Habitatverlies en versnippering Verlies van heterogeniteit in standplaatsen Menselijke invloed op milieuparameters: verzuring, vermesting, (verdroging, klimaatverandering)
Heidelandschappen Pastorale landschappen: Outfields, behorende bij het infield-outfield systeem In Nederland: esdorpen systeem Bouwland rond de bewoningskern, daarbuiten graasland voor schapen en vee; de gemeenschappelijke gronden Nutrienten van heide naar stal en uiteindelijk het bouwland» Geleidelijke verarming van het outfield, en verrijking van het infield. Plaggenlandbouw: verzamelen organisch stof tbv bodemverbetering bouwland» Sterke verarming van het outfield, en ophoging van het bouwland (de bolle es) Tot 1990 was de gangbare gedachte: Dit systeem heeft eeuwenlang nagenoeg onveranderd bestaan Heide was al die tijd gedomineerd door monocultures van met name Struikhei (Calluna vulgaris)
Heide Heideveld P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Van Dale Etymologisch woordenboek heide*, hei [plant, grond met heideplant begroeid] {heide, hede, hei(e) [heide, vlakte, heideplant] 1201-1250} oudsaksisch hetha [heide], middelnederduits heide, hede [heide, grond], oudhoogduits heida [heideplant], oudengels hæð (engels heath) [heide], oudnoors heiðr [hoogvlakte], gotisch haiþi [veld]; buiten het germ. welsh, bretons coed [woud]. J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek heide znw. v., of hei, mnl. heide, hêde v., heide, vlakte, heideplant, mnd. heide, hēde heide, grond, os. hētha heide, ohd. heida heideplant (maar nhd. heide ook heidevlakte ), oe. hæð (ne. heath) heide, onbebouwd land, on. heiðr v. effen op een bergrug gelegen deel van de gemene mark, hoogvlakte, got. haiþi v. veld, akker. gall. cēto- in plaatsnamen als Cētobriga, Etocētum, okymr. coit bos, woud, misschien ook lat. bucētum koeienweide (hoewel het vocalisme niet geheel past). Zie: heiden.
Landschapsecologische systeem analyse Tijdsaspect 10.000 BC 3000 BC 1000 AD 1600 AD 1800 Ontstaan 1900-heden Verval
Ontstaansgeschiedenis heidelandschap Landoppervlak Drenthe 3400-2800 BC 1700-1400 BC 300 BC Loofbos Heischraal grasland Heidelandschap Heide Stuifzand (Naar Spek, 2004)
Beheerdersdag 2014: Heidebrochure Focus op droge heide * Nieuwe kennis * Kansen voor ontwikkeling
Kansen voor het droge heidelandschap
De diepte in Zichtbare lagen: Verspreiding van plant en diersoorten Structuurvariatie vegetatie Reliëf Gedeeltelijk zichtbare lagen: Gebruikshistorie Onzichtbare lagen (meetbare lagen) Grondwaterstromen Bodemprofielen Bodemchemie Plantchemie Microklimaat
Kansen 1. Kies voor jonge óf oude heide 2. Ontwikkel geleidelijke overgangen 3. Open het heidelandschap 4. Geef geel de ruimte 5. Koppel voedselarme en voedselrijke standplaatsen 6. gebruik medegebruik 7. graas in gradiënten
Waarop baseer je deze keuze? Voor een weloverwogen keuze is het van belang om naar de onzichtbare laag van bodemontwikkeling te kijken. Intensief beheerde, dynamischer heide is vaak het meest voor de hand liggend in de hoogst en droogst gelegen heide, zoals dekzandruggen, heide op voormalige stuifzanden of op andere in het verleden verstoorde bodems, zoals bijvoorbeeld heidecorridors. Op plekken met oude heide en een mooi ontwikkelde heidebodem (haarpodzolen) kan er voor gekozen worden om alleen extensief in te grijpen, bijvoorbeeld door middel van extensieve begrazing en het verwijderen van (een deel van) de bosopslag.
Benodigdheden: Schep en/of grondboor/humushapper Meetlint Fototoestel Notitieboekje en pen Basiskennis bodemkunde Wat is een O, A, E, B en C- horizont? Actueel hoogtebestand
AEp E Bhs BC Ap C Cgr O AE E Bhs AE E Bhs BC L/F O AE E Bh Bhs Ae C
Kansen 1. Kies voor jonge óf oude heide 2. Ontwikkel geleidelijke overgangen 3. Open het heidelandschap 4. Geef geel de ruimte 5. Koppel voedselarme en voedselrijke standplaatsen 6. gebruik medegebruik 7. graas in gradiënten
Akkeren in heide!?
Heideakkers als temporele standplaatsen Verlaten akker/ graasland schapen Heide-akker Heischraal grasland? Keuters Stalmest; bufferstoffen Toevoegen Heide Zure heide
Heideakker Salland
Akkeren in heide Verhoging diversiteit en dichtheid prooien Aantal soorten loopkevers
Heideakker na 25 jaar braakleg en begrazing
Karakteristieke soorten Heide-akkers Naastgelegen heide
Trofische groep Heide-akkers Naastgelegen heide
Kansen 1. Kies voor jonge óf oude heide 2. Ontwikkel geleidelijke overgangen 3. Open het heidelandschap 4. Geef geel de ruimte 5. Koppel voedselarme en voedselrijke standplaatsen 6. gebruik medegebruik 7. graas in gradiënten
Heideboeren; landgebruik Dichtbij bewoning Intensief gebruik Centrale hei Incidenteel gebruik Gradiënt in vegetatie- en standplaatstypen Stuifzand Buntgras en heide Soortenarme eenvormige heide Structuuren soortenrijke heide Heischraal grasland en heide Heide met Bosopslag
Stikstofdepositie Kritische depositiewaarde voor heide: 1100-1400 mol/ha/yr Natuurlijke jaarlijkse depositie
Zure depositie Kritische depositiewaarde voor heide: 1100-1400 mol/ha/yr
Bodemchemische relaties met C:N en N:P Parameter Estimate Adj. SE z value Pr(> z ) Plant C:N ratio NO 3 - -34.09 8.14 4.19 <0.001 Olsen-P -6.08 4.23 1.44 NS NH 4 + -0.08 0.46 0.18 NS Plant N:P ratio Ca 2+ -0.72 0.67 1.08 0.281 Al 3+ 5.11 0.98 5.21 <0.001 Olsen-P -14.09 3.40 4.14 <0.001 Mg 2+ 0.48 1.07 0.45 0.653 C:N ratio: lager bij hoge bodem nitraat gehalten N:P ratio: hoger bij hoge Al 3+ gehalten en laag plant beschikbaar P gehalte Al 3+ houdt sterk verband met bodemverzuring, plant beschikbaar P deels ook met verzuring maar wellicht ook met beheer?
Plant NP, CN en eric. cover Begraasd, onbeheerd Voornamelijk geplagd Begraasd, onbeheerd Voornamelijk geplagd Begraasd, onbeheerd Voornamelijk geplagd
Sporen element gebreken? Bodemvruchtaarheid en elementen beschikbaarheid wordt bepaald door samenstelling van de bodem, voornamelijk door de mineralogie Een mineraal is een chemische verbinding of element met een kristalstructuur, die als vaste stof in de vrije natuur voorkomt en gevormd is door geologische processen. Bijna alle elementen en sporenelementen zijn afkomstig van verwering van mineralen
Minerale verwering Strabrechtse heide Toplaag 1 m diepte % afname Quartz % 99.29 96.24 K-Feldspar % 0.32 2.18 85.32 Plagioclase % 0.11 0.66 83.33 Sillimanite/Kyanite % 0.01 0.02 50 Mica % 0.04 0.39 89.74 Clay % 0.02 0.09 77.78 Chlorite % 0.00 0.02 100 Epidote % 0.00 0.08 100 Amphibole % 0.01 0.06 83.33 Tourmaline % 0.02 0.06 66.67 Zircon % 0.05 0.05 0 Na 11.500 jaar, en meer dan 3000 jaar verarmind houd je dit over in droge heide op de arme dekzanden Maar hoe zag dit er uit vóór de antropogene verzuring? 1. Het was al zo, vóór de verzuring 2. In de laatste 100 jaar is dit proces versneld met dit eindresultaat.
Hoe groot is de antropogene bijdrage aan de verwering?
Kuil bommenlijntje: 75 jaar oude verse minerale bodem. Measurement Name Toplaag Diepe bodem %afname Quartz 89.16 85.40 K-Feldspar 4.79 6.57 Plagioclase 1.78 2.99 Mica 0.53 1.03 Garnet (Grossular-Andradite) 0.44 0.56 Hornblende 0.03 0.01 Epidote 0.37 0.38 Clinochlore 0.15 0.25 Al-Si oxide (Kyanite) 0.02 0.17 Staurolite 0.03 0.05 Si-Al Clay 0.66 0.98 27.16624 40.54634 48.80938 21.41228-103.985 1.145784 41.01226 90.09345 36.57613 32.9369 Na 75 jaar houd je dit over in droge heide op de arme dekzanden, in Nederland Dus: 1. Het was al zo, vóór de verzuring 2. In de laatste 100 jaar is dit proces extreem versneld met dit eindresultaat.
Terug naar de vraag uit de praktijk Hoe behouden we de biodiversiteit van Nederlandse heidelandschappen? Herstel van heidelandschappen ipv heidevelden Herstel habitatheterogeniteit Niet overal hetzelfde doen, laat de lokale geschiedenis leidend zijn van beheerkeuzen Ontginningsgeschiedenis biedt kansen ipv hersteluitdaging Realiseer dat als gevolg van verzuring en vermesting ecosystemen fundamenteel kunnen veranderen. Verwijderen van N-verzadigde horizont (plaggen) is veel te rigoureus, en vraagt altijd om een vervolgbeheer. Nieuwe, vreemde vormen van maatregelen zijn nodig; bestrijding van verzuring is noodzakelijk voor herstel Waarschijnlijk is ook herstel bodemmineralogie nodig, want wat verdwenen is komt niet meer terug
Links en referenties Heidebrochure: http://dt.natuurkennis.nl/uploads/obnbrochure_heide_lr. pdf Insecten en natuurbeheer http://www.nev.nl/thijsse/index.html Handleiding bodemgeografisch onderzoek: http://landschapsleutel.wur.nl/documentatie/technisch%2 0document%2019A.pdf Historisch kaartmateriaal en luchtfoto s: http://watwaswaar.nl Actueel hoogtebestand webviewer: http://www.ahn.nl/pagina/viewer.html