Verslag Netwerkbijeenkomst Collectiewaardering 31 maart 2015, Museum Speelklok, Utrecht Na een kort welkomstwoord van Anne-Sophie van Leeuwen, Hoofd Collecties van het Museum Speelklok, volgde een terugblik op de vorige netwerkbijeenkomst van 17 november in het Textielmuseum in Tilburg door Geertje Huisman. Bij navraag bleek dat ongeveer de helft van de deelnemers ook in Tilburg aanwezig was. Uit de inventarisatie van behoeften en vragen van de eerste bijeenkomst kwamen punten na voren: Wat doe je eerst; digitaliseren of waarderen? Hoe pas je dit efficiënt toe op grote collecties (groter dan 300.000)? Hoe zorg je ervoor dat dit een prioriteit wordt in een tijd van veel werk en weinig mankracht? Wanneer ga je opnieuw waarderen? De methodiek helpt om je collectie beter te leren kennen, onderbouwde beslissingen te nemen, je verhaal beter te vertellen, steun van belanghebbenden te verkrijgen en om beter samen te werken. Mogelijke aanleidingen voor collectiewaardering zijn: acquisitie opschoning (deel)collectie aanscherping collectieprofiel samenvoeging collecties (b.v. door fusie) opstellen collectieplan opstellen conserveringsplan (her)inrichting depot collectiemobiliteit (herbestemming/herplaatsing) (her)inrichting tijdelijke of vaste presentatie besluiten over restauratie Tessa Luger ging in op een aantal punten waar musea bij de toepassing van Op de Museale Weegschaal tegenaan lopen. De methodiek bestaat uit zes stappen die logisch uit elkaar volgen. De neiging bestaat om stappen over te slaan. Zoals bij: Stap 1: formuleer de aanleiding en vraagstelling Valkuil: geen vraagstelling formuleren. Toelichting: wanneer je geen vraagstelling formuleert, heb je geen focus voor je waardering
Stap 2: bepaal wat je gaat waarderen, binnen welk referentiekader en wie de belanghebbenden zijn Valkuil: verschillende referentiekaders door elkaar hanteren. Toelichting: als je verschillende referentiekaders (bijvoorbeeld zowel nationaal als internationaal) door elkaar hanteert treedt er een verschuiving op in de schaal waarop je meet. Als je dus bijvoorbeeld een object een hoge zeldzaamheidswaarde toekent, is niet duidelijk of je dit op nationaal of op internationaal niveau bedoelt. Valkuil: meer vragen in één waardering willen beantwoorden. Toelichting: geeft ruis en onduidelijkheid Stap 3: bepaal de criteria en definieer het waarderingskader Valkuil: geen waarderingskader formuleren. Toelichting: als je geen waarderingskader formuleert heb je geen meetlat, en zonder meetlat heb je onvoldoende focus Valkuil: Aanpassen criteria. Toelichting: de criteria uit Op de museale weegschaal zijn zorgvuldig gekozen, zodat ze het hele waarde spectrum beslaan en elkaar niet overlappen. Stap 4: ken waardescores toe en onderbouw ze met argumenten Valkuil: waardering door slechts één persoon. Toelichting: is een te eenzijdige benadering, doet geen recht aan verschillende mogelijke perspectieven. Valkuil: alleen scores toekennen zonder argumentatie. Toelichting: het zegt niets, brengt je niet tot een onderbouwde beslissing Valkuil: alleen een beschrijving van waarde geven, geen score. Toelichting: dat helpt je niet om te differentiëren tussen verschillende collecties/objecten Valkuil: Object voor object waarderen. Toelichting: kost te veel tijd. Werk van grof naar fijn en daal af tot het juiste resolutieniveau waarop je een beslissing kunt nemen. Meestal is dat deelcollectieniveau; kijk alleen per object als dat echt nodig is. Stap 5: verwerk de toetsing Valkuil: resultaten niet vastleggen Toelichting: leidt tot geheugenverlies. Stap 6: besluit of actie Valkuil: geen besluit nemen. Toelichting: is zonde, dan is al het werk voor niets geweest. Besluiten over restauratie is het thema van deze dag. Het accent op waarderen ten behoeve van het nemen van beslissingen op het gebied van conservering/restauratie, biedt een specifieke invalshoek die voor verdieping zorgt. Hierna volgden de presentaties van ervaringen uit de praktijk van waardering en restauratie: Thijs Boers, Conservator Museum Ons' Lieve Heer op Solder, vertelde hoe de beslissingen ten aanzien van de restauratie en herinrichting van de Huiskerk t Hart tot stand zijn gekomen. Hoe ze van Museum naar Historisch Huis ontwikkeld zijn en welke rol bouwhistorisch onderzoek, kleuronderzoek en bewonersgeschiedenis daarbij geholpen hebben en welke verhaallijnen een rol spelen. Doordat de waarde aspecten in kaart zijn gebracht konden keuzes beter verdedigd worden voor geldschieters, directie die soms sneller wil. Boers vertelde hoe het waarderen geholpen heeft tijdens het restauratieproces, ook om beslissingen te nemen over allerlei details. Ook heeft het museum gebruik gemaakt van de beslissingsboom (afkomstig uit Rob Waller s publicatie over Risicomanagement, http://museumsos.org/docs/wallerspnhc1995.pdf) als leidraad voor het maken van keuzes als gevolg van het proces van (verwachte) slijtage. De gevolgen van slijtage en het daardoor optredende waardeverlies zijn aan elkaar gerelateerd en afgewogen.
Max Popma, Adviseur Erfgoedprojecten en secretaris Mobiele Collectie Nederland, vertelde over de parallellen tussen de waardering van Mobiel erfgoed en andere soorten erfgoed. Cultuurwerk is netwerk, hangt van vrijwilligers aan elkaar. Gaat om koppelen van partijen, veel speelt zich buiten het professionele museale veld om wat betreft Mobiel erfgoed. Bij Mobiel erfgoed spelen verschillende vormen van authenticiteit een rol: conceptuele authenticiteit, historische authenticiteit en materiële authenticiteit. De materiële authenticiteit wordt te makkelijk ondergeschikt gemaakt aan de voorkeur om de objecten te laten bewegen, aan operationeel behoud. De gewenste toestand wordt interessanter gevonden dan de huidige toestand. Dit is anders dan bij musea waar vaak sprake is van statisch behoud. Op de Museale Weegschaal helpt omdat de overwegingen die er zijn bij te nemen beslissingen van impliciet expliciet gemaakt worden. En het zijn vooral de gebruiks- en sociaal-maatschappelijke waarden die meewegen bij Mobiel erfgoed. Maar ook de belevingswaarde is een steeds belangrijker aspect geworden, want dat beweegt de mensen om zich er voor in te zetten. Publiek houdt van Mobiel erfgoed, want in een bewegende trein rijden bijvoorbeeld is sensationeel. Bij het project Buiten voertuigen van het Maritiem Museum Rotterdam, waarbij Popma betrokken was, speelt net als bij al het erfgoed dat beweegt behoud door ontwikkeling een rol. Soms moet je veranderingen aanbrengen ten behoeve van het behoud. Hierna is een videopresentatie getoond die gemaakt werd (najaar 2014) door studenten van de Reinwardt Academie voor het vak Op de Museale Weegschaal in samenwerking met het Museum voor Communicatie. Filmpje te bekijken op: https://www.youtube.com/watch?v=riiapvtd4fc Dieuwertje Wijsmuller, Directeur en Projectmanager Stichting Onterfd Goed De Stichting Onterfd Goed is gespecialiseerd in ontzamelen en herbestemmen; van collectieplan tot en met Van Gansewinkel bellen. Concrete ervaring met Op de museale weegschaal (Op de Museale Weegschaal) heeft de Stichting opgedaan bij het ontzamelen van het Sikkens museum, de ondersteuning van een particuliere verzamelaar met verzamelingen Vyrotypes en Tachotypes (snelschrijfmachines), het geven van gastcolleges over Op de Museale Weegschaal aan Reinwardt studenten. De stichting is nu bezig met opzetten van kaders voor de Rath en Doodeheevfer collectie en nationale schoolplatencollectie. Wijsmuller benadrukte dat voor dat alle beslissingen gemaakt kunnen worden, het van belang is dat aspecten die voorafgaan aan de selectie heel duidelijk moeten zijn geformuleerd en onderzocht. Wat haar betreft mag daarop veel meer de nadruk gelegd worden in Op de Museale Weegschaal. Feitelijk doelt ze daarmee op stap 0, een fase die voorafgaat aan het waarderen. Want voordat je überhaupt kunt gaan waarderen, moet je beschikken over een collectieplan, een collectieprofiel, een missie, visie en strategie. Veel musea hebben dat volgens haar niet op orde. Het kan heel veel werk lijken, maar als die basis goed staat, is de rest veel gemakkelijker uit te voeren. De Stichting ontwikkelde een stroomdiagram dat helpt bij het nemen van beslissingen bij selectie en afstoting.
In dit schema is geen ruimte om de onderliggende argumentatie vast te leggen. Hierop reageerden de toehoorders met de opmerking dat argumentatie juist wel nodig is (Max Popma) en dat de motivatie van de redenen noodzakelijk is (Kris Callens) niet alleen om de waardering transparant te maken, maar juist omdat die argumenten informatie opleveren waaruit blijkt of de waardering hoog/midden/ laag is. Dat helpt je verder bij het nemen van een beslissing. Voor de lunch was er een opdracht waarbij de deelnemers werd gevraagd een aantal aanleidingen te benoemen waarvoor Op de Museale Weegschaal te gebruiken is, en welke als meest urgent gezien worden. Acquisitie, opschoning en aanscherpen van het collectieprofiel werden als meest belangrijke aanleidingen gezien; deze werden nader toegelicht. Er werd gediscussieerd over het nut van het maken van indelingen op deelcollecties. Zoals op herkomst, thema, afmeting (zinvol b.v. wanneer je ruimte in depot wilt creëren) Clusteren helpt bij waarderen wanneer het te tijdrovend of niet nodig is om op objectniveau te waarderen. Je kiest dan groepen objecten waar je zinvolle uitspraken over kunt doen; dit noemen we het resolutieniveau. Na de lunch stond een casus centraal: de waardering van het orgel De Lange Gavioli uit de collectie van Museum Speelklok. Anne-Sophie van Leeuwen, Hoofd Collecties van het museum, hield een inleiding op deze casus van. Vervolgens bezochten de deelnemers de restauratiewerkplaats van het museum en werd nader in gegaan op de context van de waardering en op vragen van de aanwezigen. Ook
de vakmensen die het technische deel van het orgel hebben gerestaureerd waren beschikbaar om vragen te beantwoorden. Het vraagstuk voor de oefening ging over het beschilderde front van het orgel. De aanleiding is als volgt geformuleerd: Het kermisorgel De Lange Gavioli uit de collectie van Museum Speelklok kan niet meer op een verantwoorde manier buiten of binnen gespeeld worden zonder dat er verdere schade aan de kar, de kast, het instrument of het front ontstaan. Het orgel wordt daarom uitvoerig gerestaureerd. Om tot een behandelvoorstel voor de restauratie van het front te komen moeten keuzes gemaakt worden om te bepalen welke afwerklaag daarbij het uitgangspunt is. Naar welke periode uit de geschiedenis van de Lange Gavioli kan het orgel het beste terug gerestaureerd worden? De vraagstelling luidt: Welke waarde(n) vertegenwoordigt dit orgel? Het doel van de waardering is het front van de Lange Gavioli op een goede manier te restaureren, waarbij recht wordt gedaan aan de verschillende belanghebbenden. Het referentiekader waarbinnen De Lange Gavioli, uit de collectie van Museum Speelklok wordt gewaardeerd is de Internationale Collectie Orgels. De opdracht waar in groepjes aan gewerkt is luidde: bepaal de waarderingscriteria en definieer het waarderingskader. Hierbij kon gebruik gemaakt worden van een hand-out en een uitgeprint waarderingsformulier. De definiëring van het waarderingskader was al voor ingevuld op het formulier. Een aantal vakjes in de kolommen waardering en argumentatie voor de waardering op het geprinte formulier waren leeggelaten en per groepje zijn deze vakjes op het formulier ingevuld. Daarbij moest rekening worden gehouden met de aanleiding, de vraagstelling en het gekozen referentiekader. Vervolgens zijn er argumenten ingevuld en op een aantal punten is er ontwikkelpotentieel benoemd. Uit de bespreking bleek er spraakverwarring te bestaan over het begrip referentiekader. Binnen Op de Museale Weegschaal wordt daarmee bedoeld de context waarbinnen een object of collectie wordt gewaardeerd, het vergelijkingsniveau. Dit kan zijn binnen de eigen collectie, lokaal, nationaal of internationaal. Hieruit bleek hoe belangrijk het is dat alle teamleden bij een waardering begrippen op eenzelfde wijze hanteren. De groepjes deden een aantal creatieve voorstellen voor ontwikkelmogelijkheden en optimale beleving van het orgel. Voor Anne-Sophie boden de discussies en vragen interessante input op om nader over door te denken. De Lange Gavioli was een dankbaar onderwerp om op in te zoomen voor alle partijen. Bij de lunch en ook bij de borrel na afloop vonden geanimeerde gesprekken plaats. Er zijn nieuwe verbindingen tot stand gekomen, contacten gelegd en onderwerpen naar voren gekomen om bij een volgende bijeenkomst in het najaar van 2015 aandacht aan te besteden. We kijken dan ook terug op een geslaagde dag!