Monitor bedrijfsonroerend goed 2012

Monitor bedrijfsonroerend goed 2012 Inhoud Samenvatting 2 1. Voorwoord 4 2. Toelichting 5 5 Indeling in categorieën 5 Doorstroming 6 3. kantoren 7 Planontwikkelingen kantoren 8 van grotere kantoorgebouwen 9 kantoren per gemeente 10 Doorstroming kantoren 16 percentage kantoren 18 4. bedrijfsruimten 19 Planontwikkelingen bedrijfsruimten 20 van grote bedrijfsruimten 21 bedrijfsruimten per gemeente 21 Doorstroming bedrijfsruimten 24 5. detailhandel 26 Planontwikkelingen detailhandel 27 detailhandel per gemeente 27 Doorstroming detailhandel 28 6. horecazaken 30 7. agrarische objecten 31 8. kavels bouwgrond 32 9. Conclusie 33 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 1

Samenvatting Het aanbod van beschikbaar bedrijfsonroerend goed in de regio Haaglanden is in 2012 voor het vierde achtereenvolgende jaar toegenomen. Die toename was voor bedrijfsruimte minder groot dan in 2011. Het aanbod van kantoorruimte en van winkel lag op hetzelfde niveau als in 2011. Het kantooraanbod bedroeg op 1 januari 2012 ruim 1.109.000. Dit groeide naar ruim 1.191.000 per 31 december 2012: een toename in 2012 van ongeveer 82.000, ongeveer 7,5%. In 2011 was deze toename ongeveer 8%. Op 1 januari 2012 bedroeg het bedrijfsruimteaanbod bijna 431.000. Dit aanbod groeide naar ruim 454.000 per 31 december 2012. Dit betekent een toename in 2012 van ruim 23.000 oftewel ruim 5%. In 2011 bedroeg deze toename nog 17%. Op 1 januari 2012 was er bijna 94.000 winkelruimteaanbod. Het aanbod liet een groei zien naar ruim 109.000 per 31 december 2012. Dat is een toename in 2012 van ruim 15.000, bijna 16%. De toename ligt hiermee op hetzelfde niveau als in 2011. De doorstroomsnelheid lag in 2012 voor kantoren en bedrijfsruimten op ongeveer hetzelfde niveau als in 2011. Voor winkelruimten lag deze in 2012 op een lager niveau dan in 2011. In 2011 lag de doorstoomsnelheid voor alle drie de bovengenoemde ruimtesoorten op een lager niveau ten opzichte van 2010. Het aanbod van horecazaken is in 2012 gegroeid van 150 naar 169 objecten, een toename van 19. Deze groei was meer dan de toename van 17 zaken die in 2011 te zien was. Het aanbod van agrarische objecten, waaronder glastuinbouwbedrijven, is in 2012 gestegen van 37 naar 43. In 2011 was dit gestegen van 35 naar 37. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 2

Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 3

1. Voorwoord Voor u ligt de Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012. Steenworp maakt deze monitor inmiddels voor het negende jaar. Hiermee krijgt u een gedetailleerd inzicht in de veranderingen op de bedrijfsonroerendgoedmarkt in Haaglanden over het afgelopen jaar en de voorgaande negen jaren. Alle feiten en cijfers in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS), de database van Steenworp. De analyse van de gegevens is uitgevoerd door Steenworp. Wanneer u vragen heeft over deze monitor, of behoefte heeft aan meer informatie, dan kunt u contact opnemen met Steenworp via www.steenworp.nl of 070-3141516. Voor actuele informatie over het huidige aanbod, zoals specifieke gegevens over bepaalde bedrijfs, kunt u ook zelf terecht in het BIS van Steenworp. Deze is toegankelijk via de website van Steenworp. De informatie uit de monitor BOG van de afgelopen jaren was maatgevend bij de opstelling van de kantorenstrategie Haaglanden 2012 2020 die het AB van Haaglanden op 28 november 2012 heeft vastgesteld. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 4

2. Toelichting De gegevens in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS) van Steenworp. Deze database bevat nagenoeg het totale aanbod van bedrijfsonroerend goed (BOG) in de regio Haaglanden. Steenworp onderhoudt contact met bijna vierhonderd makelaars en andere vastgoedaanbieders om de database continu up to date te houden. Bij de verwerking van de gegevens voor deze monitor heeft Steenworp de volgende uitgangspunten gehanteerd: Waar over aanbod gesproken wordt bedoelen we het BOG dat beschikbaar is op de commerciële markt. BOG dat in opdracht is gebouwd van de gebruiker, bijvoorbeeld een ministerie, telt dus niet mee. Hetzelfde geldt voor leegstaande die door de eigenaren niet te huur of te koop zijn gezet. Andersom telt een aangeboden pand altijd mee als aanbod, ook als het nog niet leegstaat. Dit komt bijvoorbeeld voor als een ondernemer zijn huurcontract al heeft opgezegd maar zijn bedrijfspand nog niet heeft verlaten. Het aanbod is dus niet gelijk aan de leegstand, maar geeft er wel een indicatie van. Nieuwbouw wordt vaak al aangeboden als het gebouw alleen nog op papier bestaat. Steenworp registreert dit aanbod dan als planontwikkeling in BIS. In deze monitor tellen we het geplande BOG mee als nieuw aanbod als het binnen een jaar wordt opgeleverd. BOG dat pas op langere termijn beschikbaar komt wordt nog niet in het aanbod opgenomen. Wel besteedt deze monitor apart aandacht aan de planontwikkelingen in de regio. dat van de markt is genomen staat in de tabellen aangemerkt als vervallen aanbod. Het gaat dan namelijk niet alleen om de die opgenomen zijn (verhuurd dan wel verkocht) maar ook om die vanwege allerlei andere redenen niet meer beschikbaar zijn op de commerciële markt. Dan moet u denken aan plannen voor sloop, renovatie of herbestemming. Indeling in categorieën Panden worden in BIS ingedeeld naar gelang hun hoofdbestemming. Een bedrijfsruimte met een eigen kantoor geldt als een bedrijfsruimte. Alleen als het kantoorgedeelte ook zelfstandig aangeboden wordt geldt het als een apart kantoor. Panden met een dubbele bestemming tellen mee bij het aanbod van beide categorieën. Een winkel-/kantoorruimte bijvoorbeeld telt een keer mee bij detailhandel en een keer bij kantoren. Daarnaast zijn er ook de kavels bouwgrond opgenomen in de monitor. De indeling in oppervlaktecategorieën is als volgt: Kantoren Bedrijfsruimten Detailhandel Kavels bouwgrond 0-200 0-200 0-100 < 2.000 200-500 200-500 100-200 2.000-5.000 500-1.000 500-1.000 200-400 5.000-10.000 1.000-5.000 1.000-5.000 400-800 10.000-20.000 > 5.000 > 5.000 > 800 > 20.000 Verder is er ook het aanbod horecazaken en het aanbod van agrarische objecten, waaronder glastuinbouw, in deze monitor opgenomen. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 5

Doorstroming Naast het absolute aanbod is ook de doorstroming van het BOG een belangrijke economische indicator. Een hoge opname, betekent meer dynamiek in de economie dan een lage opname. Steenworp gebruikt in deze monitor het opnamepercentage (het deel van het oorspronkelijke aanbod dat opgenomen is) om aan te geven hoe hoog of laag de doorstroming is. Ter illustratie een voorbeeld: Het aanbod van kantoor daalt van 10.000 op 1 januari 2011 tot 9.000 op 1 januari 2012. Stel dat dit veroorzaakt is door een opname van 1.000, zonder nieuw aanbod. Het doorstromingspercentage is dan 10%. Precies dezelfde daling van het aanbod had ook kunnen plaatsvinden door een opname van 6.000, terwijl er 5.000 nieuw aanbod is bijgekomen in 2011. In dat geval is het opnamepercentage, of doorstromingspercentage, 60%. Zes keer zo hoog dus, wat duidt op meer beweging in de BOG-markt. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 6

3. kantoren In 2010 kwam het aanbod van kantoorruimte in Haaglanden voor het eerst boven de miljoen vierkante meters uit. In 2011 steeg het aanbod net iets boven de 1,1 miljoen. In 2012 groeide dit door naar bijna 1,2 miljoen. Het aanbod steeg ongeveer even hard als in het jaar ervoor. In procenten uitgedrukt was de toename van het aanbod 7,4% over 2012, ongeveer gelijk aan de 7,8% van 2011. Wat opvalt aan de cijfers van 2012 is dat het aanbod van kleinschalige en middelgrote kantoorruimte juist daalt. In alle oppervlaktecategorieën tot 5.000 is het aanbod gelijk gebleven of is er een afname te zien. De toename van het aanbod komt dus alleen voor rekening van de grote kantoorruimtes van meer dan 5.000. Dit zou kunnen betekenen dat een eventueel herstel in de economie zich als eerste manifesteert bij kleine en middelgrote ondernemingen. Het totale kantorenaanbod van Haaglanden in 2012: Kantoren Beschikbaar aanbod per 01-01-2012 Nieuw aanbod in 2012 Vervallen aanbod in 2012 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 Verschil in aanbod vanaf 01-01-2012 Verschil in percentage vanaf 01-01-2012 Oppervlaktecategorie l 0-200 482 51.166 317 34.001 335 34.004 464 51.163-18 -3-3,7% 0,0% 200-500 272 89.666 114 39.358 140 46.308 246 82.716-26 -6.950-9,6% -7,8% 500-1.000 146 104.353 51 40.406 60 46.700 137 98.059-9 -6.294-6,2% -6,0% 1.000-5.000 177 380.001 28 83.635 37 98.663 168 364.973-9 -15.028-5,1% -4,0% > 5.000 48 484.279 21 147.818 2 37.466 67 594.631 19 110.352 39,6% 22,8% Totaal 1.125 1.109.465 531 345.218 574 263.141 1.082 1.191.542-43 82.077-3,8% 7,4% De fluctuaties in het kantorenaanbod voor de regio over de afgelopen negen jaar. De peildatum voor ieder jaar is 31 december: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 7

Planontwikkelingenn kantorenn Naast het bovenstaande aanbod stond er eind 2012 in totaal ongeveer 50.000 kantoorruimte aangekondigd als planontwikkeling. Het gaat om vier projecten in Delft en Den Haag, die alle vier al aangeboden worden op de commerciële markt. Van het project Ypenburgse Stationsweg 'Plas van Reef' is het metrage naar beneden bijgesteld. Het ging van 45.000 naar 30.000. Het geplande kantoormetrage in het project op het terrein van het ADO-stadion ging omlaag van ruim 12.000 naar 4.0000. Er zijn in 2011 geen nieuwee planontwikkelingen voor kantoren aangekondigd. De aangekondigde planontwikkelingen kantoren: Project Heertjeslaan 'DEP gebouw' Donau - terrein ADO-stadion Ypenburgse Stationsweg ' Plas van Reef' Zoetermeerse Rijweg 'Attacus' Vestigingsplaats Delft Den Haag Den Haag Den Haag Opp. () 8.300 4.000 30..000 8.000 De volgende planontwikkelingen, met een gezamenlijk oppervlaktee van iets meer dan 50.000, zijn in 20122 definitief geschrapt: Project Cyclotronweg 'Lawrence Center' Spoorzone Delft-Zuid 'Discovery' Spoorzone Delft-Zuid 'Intercity' Spoorzone Delft-Zuid 'Oriënt Express' Waldorpstraat Vestigingsplaats Delft Delft Delft Delft Den Haag Opp. () 2.755 4.302 11..960 17..500 15..000 Er zijn in 2012 geen projecten opgeleverd en als nieuw aanbod in het actuelee aanbod opgenomen. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 8

van grotere kantoorgebouwen Eind 2012 werden er 67 kantoorgebouwen aangeboden met een oppervlakte van meer dan 5.000. In totaal ging het hier om een aanbod van bijna 600.000 (zie ook de tabel aan het begin van dit hoofdstuk). Van deze 67 gebouwen zijn er 12 geheel nieuw op de markt gekomen met een gezamenlijke oppervlakte van bijna 86.000. Daarnaast zijn er 5 kantoor die reeds beschikbaar waren nieuw in de catogorie boven de 5.000 doordat aan het bestaande beschikbare metrage in deze gebouwen nieuwe beschikbare gebouwdelen zijn toegevoegd. De toename in deze 5 gebouwen bedraagt ruim 16.000. Een overzicht van alle kantoorgebouwen die nieuw zijn in deze oppervlaktecategorie volgt hieronder: Adres Vestigingsplaats Opp. () Benoordenhoutseweg 46 * Den Haag 7.531 Eisenhowerlaan 142-146 'The Presidents' * Den Haag 6.075 Fruitweg 23-27 Den Haag 6.258 Johan de Wittlaan 3, Bouwdeel A Den Haag 5.429 Johanna Westerdijkplein 115 Den Haag 6.593 Kalvermarkt 53 'Forum' (stadhuiscomplex) Den Haag 9.009 Laan van Nieuw Oost-Indië 127 * Den Haag 5.646 Laan van Nieuw Oost-Indië 131 Den Haag 8.322 Oude Middenweg 75 'I-Building' Den Haag 6.148 Prinses Beatrixlaan 'De Monarch' Fase II Den Haag 5.429 Verheeskade 25 't Schip' Den Haag 6.016 Waldorpstraat 15 'The Globe' * Den Haag 5.938 Waldorpstraat 60 'Haagse Hoge Huis' Den Haag 9.377 Laan van Zuid Hoorn 14 'Oversteen' Rijswijk 8.929 Laan van Zuid Hoorn 70 'Chelsea Building' Rijswijk 8.479 Verrijn Stuartlaan 1 'Office Park Rijswijk' * Rijswijk 10.331 Louis Braillelaan 100 'Firenze' Zoetermeer 5.939 * Bij deze was er uitbreiding van het beschikbare metrage waardoor zij in de categorie > 5.000 kwamen In 2012 is er slechts één pand, groter dan 5.000, dat in zijn geheel verhuurd is. Dat is De Rode Olifant, Zuid-Hollandlaan 7 in Den Haag (10.069 ). Daarnaast is er in 5 sprake geweest van gedeeltelijke verhuur. In deze nam het beschikbare metrage met ruim 20.000 af zonder dat deze volledig verhuurd werden. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 9

kantoren per gemeente Na Den Haag zijn Rijswijk, Zoetermeer, Leidschendam-Voorburg hebben ieder een kantorenvoorraad van en Delft de gemeenten met de grootste kantorenvoorraad. De andere regiogemeentenn minder dann 150.000. Voor de eerstgenoemde gemeenten heeft Steenworp daarom aparte overzichtenn gemaakt. Delft Delft heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan 350.000. Het aanbod in Delft is na een lichte daling in 2011 in 2012 weer gestegen: Kantoren per 01-01-2012 per 31-12-2012 Verschil Verschil in percentage 80 48.789 95 52.124 15 3.335 18,8% 6,8% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Delft over de afgelopen negen jaar: De grootste vier van de aangeboden kantoren zijn samen goed voor 34,5% van het aanbod. Het gaat hier in totaal om 17.954 ²: Adres Poortweg 2-8 'Whitepark' Tanthofdreeff 3 Schoemakerstraat 97 C Delftechpark 9 Oppervlakte () 6.915 3.846 3.705 3.488 Aangeboden sinds 2009 2008 2012 2012 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 10

Leidschendam-Voorburg Leidschendam-Voorburg heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan 400.000. Net als in Delft is het aanbod na een lichte daling in 2011 in 20122 weer gestegen: Kantoren per 01-01-2012 per 31-12-2012 Verschil Verschil in percentage 41 74.876 47 86.340 6 11.464 14.6% 15,3% De fluctuaties in het aanbod in Leidschendam-Voorburg over de afgelopen negen jaar: De grootste zeven van de aangeboden kantoor zijn samen goed voor driekwart van het aanbod (75,8%). Het gaat hier in totaal om 65.452 : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Dokter van Zeelandstraat 1; Leidschendam Oosteinde 208 'Damsigt - hoogbouw'; Voorburg Duindoorn 30 'Leidsenhage'; Leidschendam Overgoo 2-6 'Fleetpark'; Leidschendam Stationspleinn 6, Kantoorgebouw 'Voorhaghe'; Voorburg Vlietweg 14-15; Leidschendam Veurse Achterweg 26; Leidschendam 15.328 14.076 13.510 6.108 5.978 5.576 4.876 2008 2006 2003 multi tenant 2009 multi tenant 2001 Multi tenant gebouwen zijn gebouwen waarin meerderee bedrijven gevestigd zijn. Deze gebouwen zijn vaak al langere tijd op de markt. Er zitten wel fluctuaties in het beschikbare metrage. Er Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 11

worden regelmatig delen van het gebouw verhuurd maar ook komen regelmatig nieuwe gedeelten voor verhuur beschikbaar. Nota bene: het voormalige CBS-gebouw, met een oppervlakte van ruim 50.000, is niet in deze cijfers opgenomen. Deze kantoorruimte werd niet aangeboden op de markt, er wordt op dit moment nagedacht over een mogelijke herbestemming van het pand. Zoetermeer Zoetermeer heeft een kantorenvoorraad van bijna 650..000. Het aantal beschikbare is in 2012 met 2,0 % gedaald. Het aanbod in is echter met 3,8 % gestegen. Zoetermeer is hiermee één van de gemeenten waarbij de verschuiving van het aanbod naar grotere kantoorgebouwen zichtbaar wordt: Kantoren per 01-01-2012 per 31-12-2012 Verschil Verschil in percentage 201 161.950 197 168.133-4 6.183-2,0% 3,8% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Zoetermeer over de afgelopen negenn jaar: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 12

De grootste tien aangeboden kantoor maken samen 40,1% van het aanbod uit. Het gaat hier in totaal om 67.378 : Adres Oppervlakte in Aangeboden sinds Bredewater 8 9.000 2006 Afrikaweg 52-198 'De Afrikaanse Leeuw' * 8.632 2005 Louis Braillelaan 42-60 'Sorbonne' en 'Strasbourg' * 8.412 2008 Louis Braillelaan 100 'Firenze' 5.939 2012 Boerhaavelaan 7 'Terra Nova' gebouw 'Azie' 8.316 2004 Houtsingel 5 'Lightline' 5.599 2008 Bredewater 16 6.877 2006 Boerhaavelaan 3 'Terra Nova' gebouw 'Afrika' 5.646 2007 Ierlandlaan 45 'Ierse Poort' 4.641 2008 Italiëlaan 33 4.316 2007 * In het gebouw Afrikaweg 52-198 is in februari 2013 een gedeelte van 2.582 verhuurd. Er is nu nog 6.050 beschikbaar. In het gebouw Louis Braillelaan 42-60 is het gedeelte 'Sorbonne' in januari 2013 verhuurd. Er is nu nog 4.206 beschikbaar. Rijswijk Rijswijk heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan 900.000. Het aanbod daarvan was al vrij groot. Het aantal beschikbare is in 2012 weliswaar met 12 % gedaald, maar het aanbod in is echter met 9,8 % gestegen waarrmee ook hier de verschuiving van het aanbod naar grotere kantoorgebouwen zichtbaar wordt: Kantoren per 01-01-2012 149 228.343 per 31-12-2012 131 250.684 Verschil -18 22.341 Verschil in percentage -12,1% 9,8% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 13

De fluctuaties in het kantorenaanbod in Rijswijk over de afgelopen negen jaar: Opvallend is dat sedert 2006 het aanbod van kantoorruimte in Rijswijk verdubbeld is. De grootste tien van de aangeboden kantoor maken samen 43,9% van het aanbod uit. Het gaat hier in totaal om 110.116 : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Lange Kleiweg 'Da Vinci' * Van Benthemlaan 11, voormalige 'Haagsche Courant' Laan van Vredenoord 56-70 Verrijn Stuartlaan 1 'Office Park Rijswijk' * Laan van Zuid Hoorn 14 'Oversteen' Laan van Zuid Hoorn 70 'Chelsea Building' Burgemeester Elsenlaan 329 'Elsencenter' Cobbenhagenstraat 7 / De Bruyn Kopsstraat 4 Koopmansstraat 1 Handelskadee 49 'Mercurion' 29.744 13.655 10.504 10.331 8.929 8.479 7.576 7.411 7.127 6.360 2009 2004 2002 multi tenant 2012 2012 2010 2001 2005 2008 * In het gebouw Lange Kleiweg 'Da Vinci' is in januari 2013 een gedeelte van 4.671 verhuurd. Er is nu nog 25.073 beschikbaar. In het gebouw Verrijn Stuartlaan 1 'Office Park Rijswijk' was er uitbreiding van het beschikbare metrage. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 14

Den Haag Den Haag heeft de grootste kantorenvoorraad in de regio, in totaal meer dan 4,3 miljoen. In 2010 lag het aanbod daarvan nog net onder het half miljoen. In twee jaar tijd steeg het aanbod naar boven de 600.000. In 20122 is het aanbod in Den Haag met 7,2% toegenomen. Het aantal beschikbare is echter met 8,7 % gedaald. Ook hier is dus de verschuiving van het aanbod naar grotere kantoorgebouwen zichtbaar: Kantoren per 01-01-2012 per 31-12-2012 Verschil Verschil in percentage 517 560.550 472 600.756-45 40.206-8,7% 7,2% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Den Haag over de afgelopen negen jaar: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 15

Er zijn veertien en complexen waarin een aanbod van meer dan 10.000 kantooroppervlakte beschikbaar is. Deze maken 31,2% uit van het totale aanbod. Het gaat in totaal om 187.431 : Adres Oppervlakte () Maanplein, gebouw 1, 2, 3, 4, 8, 13 20.391 2010 Koningin Julianaplein, New Babylon (Nieuwbouw) 15.280 2008 Koningin Julianaplein 10 'Stichthage' 15.057 2009 Koningin Julianaplein, New Babylon (Renovatie) 15.050 2008 Stationsplein 75 'Terminus' 13.920 2009 Groenhovenstraat 2 'Gebouw Berlage' 13.899 2008 Kortenaerkade 1 'De Kortenaer' 13.297 2009 Regulusweg 5 'Haagse Veste III' 13.072 2010 Regulusweg 11 'Haagse Veste II' 12.869 2008 Binckhorstlaan 180-184 12.485 2003 Johanna Westerdijkplein 1 11.055 2010 Oude Middenweg 11-19 10.517 2011 Schenkkade 50 'De Haagsche Zwaan' 10.384 2005 Oostduinlaan 2 'O 2 Building' 10.155 2010 Aangeboden sinds In 2012 is er slechts pand, groter dan 10.000, dat in zijn geheel verhuurd is. Dat is De Rode Olifant, Zuid-Hollandlaan 7 in Den Haag (10.069 ). Doorstroming kantoren De doorstroming op de kantorenmarkt is in 2012 op ongeveer hetzelfde niveau gebleven als in 2011. Een opnamepercentage van 24% is nog steeds lager in vergelijking met de topjaren 2006 en 2007 toen de gemiddelde opname rond de 50% lag. De doorstroomsnelheid is bij de grotere kantoorgebouwen lager dan bij de kleinere kantoorruimtes. Kantoren Opp. categorie % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % 2011 0-200 77% 85% 115% 118% 117% 88% 73% 82% 66% 200-500 57% 72% 78% 84% 84% 50% 48% 41% 52% 500-1.000 43% 49% 66% 70% 51% 35% 35% 31% 45% 1.000-5.000 23% 31% 46% 46% 31% 28% 26% 22% 26% > 5.000 17% 24% 38% 37% 30% 6% 15% 5% 8% % 2012 Totaal 27% 35% 49% 51% 41% 24% 26% 20% 24% De totaalcijfers uit bovenstaande tabel uitgedrukt in een grafiek: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 16

Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 17

percentage kantoren Het percentage van de totale kantorenvoorraad dat aangeboden wordt op de markt is licht gestegen in 2012. In 2011 was het aanbodpercentage nog 15,9%, dit jaar lag het op 17,1 %. Binnen de regio Haaglanden zijn er grote verschillen als het gaat om het aanbodpercentage kantoorruimte. In Rijswijk en in Zoetermeer werd ruim een kwart van de kantorenvoorraad aangeboden op de markt, in Wassenaar is dat slechts 1,4 procent. De kantorenvoorraad in Rijswijk is dan ook meer dan tien keer zo groot is als die in Wassenaar, in Zoetermeer meer dan zeven keer zo groot. Om een goede vergelijking te maken tussen de gemeenten onderling, ook in vergelijking met het voorgaande jaar, zie onderstaande tabel. De cijfers met betrekking tot de kantorenvoorraad zijn aangeleverd door de afzonderlijke gemeenten. De peildatum van deze cijfers is 1 januari, een geringe afwijking met het eind van het jaar is dus mogelijk. De aanbodcijfers zijn wel gemeten op 31 december. percentage kantoren: Gemeente Kantorenvoorraad () 2011 () 2011 percentage 2011 Kantorenvoorraad () 2012 () 2012 percentage 2012 Verschil 2012 t.o.v. 2011 Delft 357.300 48.789 13,7% 357.300 52.124 14,6% 0,9% Den Haag 4.354.900 560.550 12,9% 4.361.950 600.756 13,8% 0,9% Leidschendam-Voorburg 416.500 74.876 18,0% 416.540 86.340 20,7% 2,8% Midden Delfland 24.000 2.777 11,6% 24.000 953 4,0% -7,6% Pijnacker-Nootdorp 30.300 5.309 17,5% 30.900 5.795 18,8% 1,2% Rijswijk 909.000 228.343 25,1% 905.850 250.684 27,7% 2,6% Wassenaar 84.700 2.675 3,2% 84.700 1.187 1,4% -1,8% Westland 143.300 24.196 16,9% 143.300 25.570 17,8% 1,0% Zoetermeer 643.900 161.950 25,2% 645.900 168.133 26,0% 0,9% Totaal Haaglanden 6.963.900 1.109.465 15,9% 6.970.440 1.191.542 17,1% 1,2% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 18

4. bedrijfsruimten Het aanbod van beschikbare bedrijfsruimte is in 2012 gestegen van ongeveer 430.000 naar ongeveer 454.000. De toename van het aanbod in vierkante meters bedroeg 5,5%, in 2011 was deze toename nog 16,8%. In absolute aantallen gemeten is het aantal aangeboden bedrijfs juist gedaald van 633 tot 612, een daling van 3,3%. Net als bij de kantoorgebouwen geldt ook voor bedrijfsruimten dat er een verschuiving is in het aanbod van kleinere naar grotere objecten. Bijna 29% van het aanbod werd gevormd door bedrijfsruimten groter dan 5.000. Dit soort bedrijfsruimte is vaak speciaal op maat gemaakt voor een specifieke onderneming. Als een dergelijk bedrijf dan vertrekt is een nieuwe gebruiker vinden lastig. Bij de middelgrote bedrijfsruimten, van 500 tot 1.000, zien we in 2012 dat de vraag het aanbod juist overtreft. Het aantal aangeboden vierkante meters in die categorie daalde met 6,5%. Het totale bedrijfsruimteaanbod van Haaglanden in 2012: Bedrijfsruimten Beschikbaar aanbod per 01-01-2012 Nieuw aanbod periode 2012 Vervallen aanbod periode 2012 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 Verschil in aanbod vanaf 01-01-2012 Verschil in percentage vanaf 01-01- 2012 Oppervlaktecategorie 0-200 275 30.418 244 28.814 264 29.065 255 30.167-20 -251-7,3% -0,8% 200-500 182 58.070 110 33.665 114 35.028 178 56.707-4 -1.363-2,2% -2,3% 500-1.000 84 59.184 42 28.603 45 32.424 81 55.363-3 -3.821-3,6% -6,5% 1.000-5.000 77 164.670 38 82.829 34 61.444 81 186.055 4 21.385 5,2% 13,0% > 5.000 15 118.539 7 51.782 5 44.180 17 126.141 2 7.602 13,3% 6,4% Totaal 633 430.881 441 225.693 462 202.141 612 454.433-21 23.552-3,3% 5,5% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 19

De fluctuaties in het aanbod over de afgelopen negen jaar. De peildatum voor ieder jaar is 31 december: Planontwikkelingenn bedrijfsruimten Naast het bovenstaande aanbod stonden er in 2012 een zestal planontwikkelingen aangekondigd die werden aangeboden op de commerciële markt. Bij alle zes projecten gaat het om kleine bedrijfsunits, een aanbod dat aansluit op de vraag in de markt. Van het DEP gebouw is de indeling in bedrijfsunits nog niet bekend (n.t.b. = nader te bepalen). De gezamenlijke oppervlakte van de vier projecten bedraagt 18.890 : Project Heertjeslaan 'DEP gebouw' Laan van Waalhaven 'Flight Park Ypenburg' Bovendijk Project Heuldijk Fase 2 s-gravenweg Heron 26 units * s-gravenweg 'De Formule van Heron' * Burgemeester G.J.F. Tijdmanstraat * Vestigingsplaats Delft Den Haag Kwintsheul Nootdorp Nootdorp Nootdorp units n.t.b. 17 27 26 30 16 Opp. () 5.450 5.590 1.515 1.974 3.306 1.055 * Deze planontwikkelingen zijn in 2012 nieuw aangekondigd De volgende planontwikkeling is in 2012 definitief geschrapt: Project Vrij Harnasch Fase II Vestigingsplaats Den Hoorn units 37 Opp. () 5.328 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 20

De onderstaande ontwikkeling wordt gerealiseerd en is in 2012 als nieuw aanbod in het actuele aanbod opgenomen. Deze geldt dus niet meer als planontwikkeling. Project Vestigingsplaats units Opp. () Bovendijk Project Heuldijk Fase 1 Kwintsheul 20 3.086 van grote bedrijfsruimten Eind 2012 werden er zeventien bedrijfsruimten met een oppervlakte van meer dan 5.000 aangeboden. Zeven van deze bedrijfsruimten zijn dat jaar nieuw op de markt gekomen, hun gezamenlijke oppervlakte bedraagt 51.782 : Adres Vestigingsplaats Opp. () Buitenwatersloot 312 Delft 8.000 Binckhorstlaan 120 Den Haag 9.723 Binckhorstlaan 215 Den Haag 7.215 ABC Westland 242 Poeldijk 7.007 ABC Westland 248 Poeldijk 7.307 Chroomstraat 140 Zoetermeer 5.775 Goudstraat 65 Zoetermeer 6.755 De volgende twee bedrijfsruimten in de categorie vanaf 5.000 zijn vervallen als aanbod (gezamenlijke oppervlakte 14.360 ): Adres Vestigingsplaats Opp. () Schieweg 80 Delft 6.275 Ambachtsweg 3 Pijnacker 8.085 bedrijfsruimten per gemeente Westland, Den Haag en Zoetermeer zijn de gemeenten met het grootste aanbod van bedrijfsruimte in de regio (tegen de 20% van het totale aanbod of meer). Voor deze drie gemeenten zijn daarom afzonderlijke overzichten opgenomen: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 21

Zoetermeer In Zoetermeer is het aanbod van bedrijfsruimte in 20122 uitgedruktt in met ruim tien procent toegenomen. Het aantal beschikbare bleef echter op ongeveer gelijk niveau. In Zoetermeer heeft er dus een verschuiving in het aanbod plaats gevonden van kleinere naar grotere objecten: Bedrijfsruimten per 01-01-2012 per 31-12-2012 Verschil Verschil in percentage 94 79.443 92 88.051-2 8.608-2,1% 10,8% De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Zoetermeer over de afgelopen negen jaar: Den Haag In Den Haag is het aantal vierkante meters beschikbaree bedrijfsruimte met ruim 18% toegenomen. Daarbij is de grens van 100.000 gepasseerd: Bedrijfsruimten per 01-01-2012 per 31-12-2012 Verschil Verschil in percentage 170 87.159 179 102. 900 9 15.744 5,2% 18,1% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 22

De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Den Haag over de afgelopen negen jaar: Westland In de gemeente Westland is het aanbod van bedrijfsruimte uitgedrukt in eigenlijk nauwelijks veranderd. Er was wel een teruggang te zien in het aantal n van 12,8% %. Ook hier is weer de verschuiving in het aanbod van kleinere naar grotere objecten zichtbaar: Bedrijfsruimten per 01-01-2012 per 31-12-2012 Verschil Verschil in percentage 219 134. 625 191 135. 888-28 1.263-12,8% 0,9% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 23

De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Westland over de afgelopen negen jaar: Doorstroming bedrijfsruimten De doorstroming op de markt voor bedrijfsruimten is in 2012 op ongeveer hetzelfde niveau gebleven als in 2011. Net als bij kantoren zien we dat de doorstroming het laagst is bij de grotere bedrijfsruimten. De doorstroming van bedrijfsruimten boven de 5. 000 kan zijn beïnvloed door enkele grote transacties op een relatief kleine populatie: Bedrijfsruimten % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 20100 % 2011 % 2012 Opp. categorie 0-200 200-500 500-1.000 1.000-5.000 > 5.000 Totaal 72% 66% 62% 46% 15% 40% 92% 66% 63% 36% 4% 34% 134% 88% 58% 59% 56% 66% 156% 120% 92% 94% 111% 88% 69% 54% 90% 96% 60% 88% 49% 84% 74% 48% 59% 34% 20% 45% 78% 80% 58% 58% 98% 61% 52% 37% 20% 45% 96% 60% 55% 37% 37% 47% De totaalcijfers uit bovenstaandee tabel uitgedrukt in een grafiek: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 24

Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 25

5. detailhandel Het aanbod van winkelruimte in vierkante meters steeg fors in 2012, met 16,7%. In 2011 was er ook al een forse stijging te zien van 15,7%. Het aanbod van winkelruimten in Haaglanden passeerde de grens van 100.000. Ten opzichte van 2008 is er sprake van bijna een verdubbeling van het aanbod. De stijging in 2012 komt vooral voor rekening van een klein aantal winkelruimten groter dan 800. Ook in de middelgrote winkelruimten, van 200 tot 800 is er een toename te zien. Het aanbod van kleine winkel is niet toegenomen. De winkeldichtheid in de regio Haaglanden ligt lager dan in andere regio s, zo n 70 tot 80% van het landelijk gemiddelde. Een contrast met Rotterdam en omgeving, waar de winkeldichtheid juist hoger ligt dan in de rest van het land. Een landelijke trend is dat het winkelen via internet sterk aan het toenemen is. Dat heeft ook zijn weerslag op de regio Haaglanden. Het aanbod detailhandel in Haaglanden in 2012: Detailhandel Beschikbaar aanbod per 01-01-2012 Nieuw aanbod periode 2012 Vervallen aanbod periode 2012 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 Verschil in aanbod vanaf 01-01-2012 Verschil in percentage vanaf 01-01-2012 Oppervlaktecategorie 0-10 203 14.798 167 12.335 186 13.299 184 13.834-19 -964-9,4% -6,5% 0 100-165 23.713 132 18.666 128 18.666 169 23.713 4 0 2,4% 0,0% 20 0 200-79 21.671 59 16.051 48 13.404 90 24.318 11 2.647 13,9% 12,2% 400 400-32 18.120 14 8.548 12 7.122 34 19.546 2 1.426 6,3% 7,9% 800 > 800 11 15.694 9 18.285 4 5.735 16 28.244 5 12.550 45,5% 80,0% Totaal 490 93.996 381 73.885 378 58.226 493 109.655 3 15.659 0,6% 16,7% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 26

Het aanbod detailhandel in Haaglanden over de afgelopen negen jaar: Planontwikkelingenn detailhandel Momenteel zijn er drie grote winkelprojecten in ontwikkeling, allen in de Haagse binnenstad: Adres Grote Marktstraat 'Nieuwee Haagse Passage' Grote Marktstraat / Wagenstraat 'De Markies' Kalvermarkt / Spui 'Amadeus' Vestigingsplaats Den Haag Den Haag Den Haag Opp. () 10.500 11.000 8.500 Het project Grote Marktstraat 'Nieuwe Haagse Passage' is als planontwikkeling in de database van Steenworp aanwezig en zal in 2013 bij nieuw op de markt gekomen aanbod worden meegeteld. Van Kalvermarkt / Spui 'Amadeus' is nog geen objectinformatie beschikbaar. De bouw van 'De Markies' aan de Grote Marktstraat / Wagenstraat is vanaf 2013 gestart maar dit complex is inmiddels volledig verhuurd. detailhandel per gemeente De helft van het totale aanbod detailhandel in de regio Haaglanden bevindt zich in gemeente Den Haag. Daarom is voor deze gemeente een afzonderlijk overzicht gemaakt. Het verschil met de rest van de regio is niet erg groot, ook in de stad Den Haag is het aanbod in vierkante meters flink toegenomen. Detailhandel per 01-01-2012 per 31-12-2012 Verschil Verschil in percentage 273 50.200 280 64.793 7 14.593 2,6% 29,1% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 27

De fluctuaties in het aanbod detailhandel in Den Haag over de afgelopen negen jaar: Eind 2012 werden er in Den Haag 11 detailhandelsobjecten met een oppervlakte van meer dan 800 aangeboden. Zeven van deze objecten zijn dat jaar nieuw op de markt gekomen, hun gezamenlijke oppervlakte bedraagt 13.977 : Adres Dagelijkse Groenmarkt 29 Koningin Julianaplein 'New Babylon' Lange Poten 13-15 - 15 A Palaceplein ' Leonardo da Vinci' Pletterijkadee 15-28 Turfmarkt / Zwarteweg (plint van de JuBi-torens) Ypenbugse Boslaan 'Marco Polo' Vestigingsplaats Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Opp. () 1.207 7.656 960 1.008 1.089 1.207 850 Doorstroming detailhandel De doorstroming in de detailhandel is nog steeds hoger dan bij kantoor of bedrijfsruimten, maar wel met 6% gedaald ten opzichte van 2011. De doorstroming is het laagst bij de allergrootste winkelruimten, en het hoogst bij de kleinere ruimten. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 28

Detailhandel % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 20100 % 2011 % 2012 Opp. categorie 0-100 100-200 200-400 400-800 > 800 Totaal 110% 119% 72% 48% 31% 70% 113% 100% 74% 64% 56% 76% 136% 144% 110% 76% 70% 99% 160% 161% 123% 112% 142% 106% 86% 86% 105% 105% 71% 59% 52% 56% 46% 45% 35% 105% 36% 78% 89% 102% 74% 76% 99% 86% 58% 56% 21% 68% 90% 79% 62% 39% 37% 62% De fluctuaties in het opnamepercentage in een grafiek: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 29

6. horecazaken Het aanbod van horecazaken is gering in vergelijking met het aanbod van kantoren, bedrijfsruimten of detailhandel. Het is wel sterk gestegen de afgelopen jaren. Sinds Steenworp begon met inventariseren is het aanbod van horecazaken in Haaglanden meer dan verdrievoudigd: van 55 zaken in 2003 tot 169 in 2012 Horecaruimten worden vaak inclusief een zaak aangeboden, vandaar dat het horeca-aanbod in BIS wordt bijgehouden als het aantal aangeboden horecazaken. Het komt wel eens voor dat een horecaruimte casco wordt aangeboden maar meestal is er naast het huur- of koopcontract sprake van een overnamesomm voor goodwill, inventaris, etcetera. Vaak is geen oppervlakte bekend omdat de aangeboden zaak belangrijkerr is dan de grootte van de ruimte. Daarom registreert Steenworp alleen het aantal aangeboden horecazaken, niet de vierkante meters. Hotels worden zelden aangeboden, de meeste horecazaken in het aanbod zijn cafés en restaurants. Sommige vormen van daghoreca, zoals een bakkerszaak waar een broodje met een kopje koffie genuttigd kan worden, tellen niet mee in het horeca-aanbod. Dit soort zaken staan vaak als detailhandel aangemerkt in de gemeentelijke bestemmingsplannen. Den Haag heeft het grootste aanbod van horecazaken, 88 van de 169. Toch is in deze gemeente een vermindering in aangeboden n horecazaken te zien van drie ten opzichte van 2011. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 30

Van twee horecazaken is vanwege discretie de plaatsnaam niet opgegeven door de aanbieder. De cijfers per gemeente in een tabel: Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-Voorburg Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Plaatsnaam onbekend Totaal Haaglanden Beschikbaar 01-01-20122 Beschikbaar 31-12-2012 21 91 7 1 4 3 4 7 11 1 150 22 88 8 2 10 8 4 10 15 2 169 7. agrarische objecten Sinds 2004 inventariseert Steenworp het aanbod van agrarische objecten in een aparte database. Hierbij gaat het om glastuinbouwbedrijven of kavels grond met een agrarische bestemming die te huur of te koop worden aangeboden. Er zijn twee gebieden in Haaglanden waar de agrarische sector geconcentreerd is: het Westland (gemeenten Westland en Midden-Delfland) en het Oostland (rondom Pijnacker-Nootdorp). Het aanbod van agrarische objecten in Haaglanden sinds 2004: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 31

8. kavels bouwgrond Sinds 2010 inventariseert Steenworp ook de kavels bouwgrond die beschikbaar zijn voor bedrijfshuisvesting. Deze kavels liggen meestal op bedrijventerreinen. Het aanbod van het aantal kavels is in 2012 gelijk gebleven, namelijk 71. De bijbehorende oppervlakte is wel gestegen van 580.570 naar 612.764. Het aanbod van bouwgrond in de gehele regio Haaglanden in 2012: Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per 01-01-2012 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 Oppervlaktecategorie kavels kavels < 2.000 20 20.829 19 19.288 2.000-5.000 31 87.937 28 79.552 5.000-10.000 9 71.112 12 94.934 10.000-20.000 5 70.401 6 83.088 > 20.000 6 330.291 6 335.902 Totaal 71 580.570 71 612.764 Het aanbod per gemeente: Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per 01-01-2012 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 Gemeente kavels kavels Delft 4 8.304 2 3.471 Den Haag 6 16.818 6 17.344 Leidschendam-V. 0 0 0 0 Midden Delfland 29 204.017 28 197.903 Pijnacker-Nootdorp 16 38.991 17 68.885 Rijswijk 0 0 1 900 Wassenaar 0 0 0 0 Westland 12 196.840 12 200.501 Zoetermeer 4 115.600 5 123.760 Totaal Haaglanden 71 580.570 71 612.764 De onevenredige spreiding over de gemeenten komt doordat het aanbod van bouwgrond zich concentreert op specifieke bedrijventerreinen. Midden-Delfland heeft nog 28 kavels beschikbaar in de Harnaschpolder. Deze worden aangeboden door het bedrijvenschap HarnaschPolder, een samenwerkingsverband van de gemeenten Midden-Delfland, Delft en Den Haag. De tien kavels op het grondgebied van Delft en Den Haag werden aangeboden door commerciële marktpartijen (makelaars of projectontwikkelaars). De gemeente Pijnacker-Nootdorp bood zestien kavels aan op bedrijventerrein Boezem 2. Het aanbod van twaalf kavels in de gemeente Westland bevindt zich op een aantal verschillende bedrijventerreinen. Voor meer specifieke informatie over de bedrijventerreinen of de verschillende kavels bouwgrond verwijzen wij u naar de website van Steenworp of van de desbetreffende gemeente. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 32

9. Conclusie Een totaaloverzicht van de toename van het aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglandenn over de afgelopen negen jaar vindt u in de onderstaande tabel. (Een minteken in de tabel duidt op een afname). Soort pand 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kantoren 8,8% 1,0% -11,3% 0,2% 10,7% 18,2% 14,0% 7,8% 7,4% Bedrijfsruimten 17,6% 8,4% -30,7% -4,4% -0,6% 25,4% 9,4% 16,8% 5,5% Detailhandel 9,1% 2,7% -14,0% 0,2% -9,3% 32,5% 7,7% 15,7% 16,7% In de onderstaande figuur zijn de cijfers grafisch weergegeven: In de grafiek is duidelijk te zien dat het aanbod van bedrijfsonroerend goed in de regio Haaglanden in 2012 voor het vierde achtereenvolgendee jaar is toegenomen. Die toename was voor kantoorruimte op ongeveer hetzelfde niveau als in 2011 (blauwe lijn). De toename in het aanbod van winkel (groen) is juist weer een fractie hoger dan de toename in 2011. De toename van bedrijfsruimte (rood) was daarentegen lager. De doorstroming lag in 2012 voor kantoren en bedrijfsruimten op ongeveer hetzelfde niveau ten opzichte van 2011. Voor detailhandel lag dit in 2012 op een lager niveau dan in 2011. Ook het aanbod van horecazaken, agrarische objecten en kavels bouwgrond is toegenomen in 2012. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 33

Bijlage 1: kantoorruimte 2012 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Kantoren Beschikbaar aanbod per 01-01-2012 0-200 39 3.950 215 22.410 13 1.564 1 155 31 3.077 34 3.098 10 951 46 5.218 93 10.743 482 51.166 200-500 17 5.742 122 40.353 10 2.853 3 1.022 3 1.021 38 13.106 3 924 24 7.306 52 17.339 272 89.666 500-1.000 13 9.050 74 53.321 6 4.792 0 0 0 0 28 19.889 0 0 8 5.124 17 12.177 146 104.353 1.000-5.000 10 19.063 81 180.016 8 17.474 1 1.600 1 1.211 38 86.713 1 800 5 6.548 32 66.576 177 380.001 > 5.000 1 10.984 25 264.450 4 48.193 0 0 0 0 11 105.537 0 0 0 0 7 55.115 48 484.279 Totaal 80 48.789 517 560.550 41 74.876 5 2.777 35 5.309 149 228.343 14 2.675 83 24.196 201 161.950 1.125 1.109.465 Nieuw aanbod periode 2012 0-200 27 2.748 152 15.779 23 2.728 2 192 14 1.346 18 2.057 5 410 33 4.171 43 4.570 317 34.001 200-500 14 4.892 51 19.129 7 1.864 1 294 2 490 12 4.314 0 0 12 3.757 15 4.618 114 39.358 500-1.000 6 5.053 25 20.674 4 2.831 0 0 2 1.454 3 2.153 0 0 4 2.853 7 5.388 51 40.406 1.000-5.000 4 9.593 16 47.634 0 0 0 0 0 0 4 16.774 0 0 1 1.350 3 8.284 28 83.635 > 5.000 0 0 14 96.889 3 13.919 0 0 0 0 3 27.738 0 0 0 0 1 9.272 21 147.818 Totaal 51 22.286 258 200.105 37 21.342 3 486 18 3.290 40 53.036 5 410 50 12.131 69 32.132 531 345.218 Vervallen aanbod periode 2012 0-200 19 1.967 179 17.707 17 1.938 0 0 16 1.406 25 2.139 6 597 23 2.576 50 5.674 335 34.004 200-500 9 2.732 65 22.470 9 2.742 2 710 1 498 19 6.443 2 501 15 4.477 18 5.735 140 46.308 500-1.000 5 3.973 33 26.115 1 721 0 0 1 900 11 8.454 0 0 4 2.669 5 3.868 60 46.700 1.000-5.000 3 6.210 25 68.012 3 2.941 1 1.600 0 0 3 13.359 1 800 1 1.035 0 4.706 37 98.663 > 5.000 0 4.069 1 25.595 1 1.536 0 0 0 0 0 300 0 0 0 0 0 5.966 2 37.466 Totaal 36 18.951 303 159.899 31 9.878 3 2.310 18 2.804 58 30.695 9 1.898 43 10.757 73 25.949 574 263.141 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 0-200 47 4.731 188 20.482 19 2.354 3 347 29 3.017 27 3.016 9 764 56 6.813 86 9.639 464 51.163 200-500 22 7.902 108 37.012 8 1.975 2 606 4 1.013 31 10.977 1 423 21 6.586 49 16.222 246 82.716 500-1.000 14 10.130 66 47.880 9 6.902 0 0 1 554 20 13.588 0 0 8 5.308 19 13.697 137 98.059 1.000-5.000 11 22.446 72 159.638 5 14.533 0 0 1 1.211 39 90.128 0 0 5 6.863 35 70.154 168 364.973 > 5.000 1 6.915 38 335.744 6 60.576 0 0 0 0 14 132.975 0 0 0 0 8 58.421 67 594.631 Totaal 95 52.124 472 600.756 47 86.340 5 953 35 5.795 131 250.684 10 1.187 90 25.570 197 168.133 1.082 1.191.542 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 34

Bijlage 2: Toe- en afname kantoorruimte 2012 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Kantoren Beschikbaar aanbod per 01-01-2012 0-200 39 3.950 215 22.410 13 1.564 1 155 31 3.077 34 3.098 10 951 46 5.218 93 10.743 482 51.166 200-500 17 5.742 122 40.353 10 2.853 3 1.022 3 1.021 38 13.106 3 924 24 7.306 52 17.339 272 89.666 500-1.000 13 9.050 74 53.321 6 4.792 0 0 0 0 28 19.889 0 0 8 5.124 17 12.177 146 104.353 1.000-5.000 10 19.063 81 180.016 8 17.474 1 1.600 1 1.211 38 86.713 1 800 5 6.548 32 66.576 177 380.001 > 5.000 1 10.984 25 264.450 4 48.193 0 0 0 0 11 105.537 0 0 0 0 7 55.115 48 484.279 Totaal 80 48.789 517 560.550 41 74.876 5 2.777 35 5.309 149 228.343 14 2.675 83 24.196 201 161.950 1.125 1.109.465 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 0-200 47 4.731 188 20.482 19 2.354 3 347 29 3.017 27 3.016 9 764 56 6.813 86 9.639 464 51.163 200-500 22 7.902 108 37.012 8 1.975 2 606 4 1.013 31 10.977 1 423 21 6.586 49 16.222 246 82.716 500-1.000 14 10.130 66 47.880 9 6.902 0 0 1 554 20 13.588 0 0 8 5.308 19 13.697 137 98.059 1.000-5.000 11 22.446 72 159.638 5 14.533 0 0 1 1.211 39 90.128 0 0 5 6.863 35 70.154 168 364.973 > 5.000 1 6.915 38 335.744 6 60.576 0 0 0 0 14 132.975 0 0 0 0 8 58.421 67 594.631 Totaal 95 52.124 472 600.756 47 86.340 5 953 35 5.795 131 250.684 10 1.187 90 25.570 197 168.133 1.082 1.191.542 Verschil in aanbod vanaf 01-01-2012 0-200 8 781-27 -1.928 6 790 2 192-2 -60-7 -82-1 -187 10 1.595-7 -1.104-18 -3 200-500 5 2.160-14 -3.341-2 -878-1 -416 1-8 -7-2.129-2 -501-3 -720-3 -1.117-26 -6.950 500-1.000 1 1.080-8 -5.441 3 2.110 0 0 1 554-8 -6.301 0 0 0 184 2 1.520-9 -6.294 1.000-5.000 1 3.383-9 -20.378-3 -2.941-1 -1.600 0 0 1 3.415-1 -800 0 315 3 3.578-9 -15.028 > 5.000 0-4.069 13 71.294 2 12.383 0 0 0 0 3 27.438 0 0 0 0 1 3.306 19 110.352 Totaal 15 3.335-45 40.206 6 11.464 0-1.824 0 486-18 22.341-4 -1.488 7 1.374-4 6.183-43 82.077 Verschil in percentage va 01-01-2012 0-200 20,5% 19,8% -12,6% -8,6% 46,2% 50,5% 200,0% 123,9% -6,5% -1,9% -20,6% -2,6% -10,0% -19,7% 21,7% 30,6% -7,5% -10,3% -3,7% 0,0% 200-500 29,4% 37,6% -11,5% -8,3% -20,0% -30,8% -33,3% -40,7% 33,3% -0,8% -18,4% -16,2% -66,7% -54,2% -12,5% -9,9% -5,8% -6,4% -9,6% -7,8% 500-1.000 7,7% 11,9% -10,8% -10,2% 50,0% 44,0% -28,6% -31,7% 0,0% 3,6% 11,8% 12,5% -6,2% -6,0% 1.000-5.000 10,0% 17,7% -11,1% -11,3% -37,5% -16,8% 0,0% 0,0% 2,6% 3,9% -100,0% -100,0% 0,0% 4,8% 9,4% 5,4% -5,1% -4,0% > 5.000 0,0% -37,0% 52,0% 27,0% 50,0% 25,7% 27,3% 26,0% 14,3% 6,0% 39,6% 22,8% Totaal 18,8% 6,8% -8,7% 7,2% 14,6% 15,3% 0,0% -65,7% 0,0% 9,2% -12,1% 9,8% -28,6% -55,6% 8,4% 5,7% -2,0% 3,8% -3,8% 7,4% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 35

Bijlage 3: kantoorruimte vanaf 2007 per gemeente Monitor aanbod bedrijfsonroerendd goed Haaglanden 2012 36

Bijlage 4: kantoorruimte vanaf 2007 per oppervlaktecategorie Monitor aanbod bedrijfsonroerendd goed Haaglanden 2012 37

Bijlage 5: bedrijfsruimte 2012 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Bedrijfsruimten Beschikbaar aanbod per 01-01-2012 0-200 21 2.549 82 9.261 7 555 2 354 28 2.661 5 466 2 267 100 10.845 28 3.460 275 30.418 200-500 8 2.100 46 14.122 1 360 15 4.632 6 1.657 2 543 5 1.482 63 22.287 36 10.887 182 58.070 500-1.000 3 2.600 29 19.945 2 1.047 3 1.970 6 3.875 5 4.016 1 885 24 17.261 11 7.585 84 59.184 1.000-5.000 3 4.503 10 24.024 2 3.531 5 11.294 5 8.782 7 15.455 0 0 29 61.852 16 35.229 77 164.670 > 5.000 2 15.025 3 19.804 0 0 1 19.707 1 8.085 2 11.256 0 0 3 22.380 3 22.282 15 118.539 Totaal 37 26.777 170 87.156 12 5.493 26 37.957 46 25.060 21 31.736 8 2.634 219 134.625 94 79.443 633 430.881 Nieuw aanbod periode 2012 0-200 16 1.829 92 10.987 6 767 2 216 16 1.811 2 235 2 267 83 9.399 25 3.303 244 28.814 200-500 11 3.353 37 10.939 1 480 0 0 5 1.469 2 610 0 0 40 11.883 14 4.931 110 33.665 500-1.000 1 580 15 9.521 0 0 0 0 2 1.495 4 3.389 0 0 13 8.815 7 4.803 42 28.603 1.000-5.000 4 7.389 9 18.972 1 2.550 1 1.950 1 1.800 8 16.425 0 0 11 29.003 3 4.740 38 82.829 > 5.000 1 8.000 2 16.938 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 14.314 2 12.530 7 51.782 Totaal 33 21.151 155 67.357 8 3.797 3 2.166 24 6.575 16 20.659 2 267 149 73.414 51 30.307 441 225.693 Vervallen aanbod periode 2012 0-200 12 1.393 95 10.874 8 721 1 177 22 2.026 4 421 3 402 98 10.815 21 2.236 264 29.065 200-500 5 1.365 28 8.377 1 360 4 1.645 3 625 2 615 2 460 49 15.926 20 5.655 114 35.028 500-1.000 0 0 20 14.230 0 0 1 690 3 2.175 2 1.647 1 885 13 9.134 5 3.663 45 32.424 1.000-5.000 2 3.153 2 2.607 0 0 3 5.221 3 4.037 0 5 0 0 17 36.276 7 10.145 34 61.444 > 5.000 2 15.025 1 15.525 0 0 0 0 1 8.085 1 5.545 0 0 0 0 0 0 5 44.180 Totaal 21 20.936 146 51.613 9 1.081 9 7.733 32 16.948 9 8.233 6 1.747 177 72.151 53 21.699 462 202.141 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 0-200 25 2.985 79 9.374 5 601 3 393 22 2.446 3 280 1 132 85 9.429 32 4.527 255 30.167 200-500 14 4.088 55 16.684 1 480 11 2.987 8 2.501 2 538 3 1.022 54 18.244 30 10.163 178 56.707 500-1.000 4 3.180 24 15.236 2 1.047 2 1.280 5 3.195 7 5.758 0 0 24 16.942 13 8.725 81 55.363 1.000-5.000 5 8.739 17 40.389 3 6.081 3 8.023 3 6.545 15 31.875 0 0 23 54.579 12 29.824 81 186.055 > 5.000 1 8.000 4 21.217 0 0 1 19.707 0 0 1 5.711 0 0 5 36.694 5 34.812 17 126.141 Totaal 49 26.992 179 102.900 11 8.209 20 32.390 38 14.687 28 44.162 4 1.154 191 135.888 92 88.051 612 454.433 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 38

Bijlage 6: Toe- en afname bedrijfsruimte 2012 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Bedrijfsr. Beschikbaar aanbod per 01-01-2012 0-200 21 2.549 82 9.261 7 555 2 354 28 2.661 5 466 2 267 100 10.845 28 3.460 275 30.418 200-500 8 2.100 46 14.122 1 360 15 4.632 6 1.657 2 543 5 1.482 63 22.287 36 10.887 182 58.070 500-1.000 3 2.600 29 19.945 2 1.047 3 1.970 6 3.875 5 4.016 1 885 24 17.261 11 7.585 84 59.184 1.000-5.000 3 4.503 10 24.024 2 3.531 5 11.294 5 8.782 7 15.455 0 0 29 61.852 16 35.229 77 164.670 > 5.000 2 15.025 3 19.804 0 0 1 19.707 1 8.085 2 11.256 0 0 3 22.380 3 22.282 15 118.539 Totaal 37 26.777 170 87.156 12 5.493 26 37.957 46 25.060 21 31.736 8 2.634 219 134.625 94 79.443 633 430.881 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 0-200 25 2.985 79 9.374 5 601 3 393 22 2.446 3 280 1 132 85 9.429 32 4.527 255 30.167 200-500 14 4.088 55 16.684 1 480 11 2.987 8 2.501 2 538 3 1.022 54 18.244 30 10.163 178 56.707 500-1.000 4 3.180 24 15.236 2 1.047 2 1.280 5 3.195 7 5.758 0 0 24 16.942 13 8.725 81 55.363 1.000-5.000 5 8.739 17 40.389 3 6.081 3 8.023 3 6.545 15 31.875 0 0 23 54.579 12 29.824 81 186.055 > 5.000 1 8.000 4 21.217 0 0 1 19.707 0 0 1 5.711 0 0 5 36.694 5 34.812 17 126.141 Totaal 49 26.992 179 102.900 11 8.209 20 32.390 38 14.687 28 44.162 4 1.154 191 135.888 92 88.051 612 454.433 Verschil in aanbod vanaf 01-01-2012 0-200 4 436-3 113-2 46 1 39-6 -215-2 -186-1 -135-15 -1.416 4 1.067-20 -251 200-500 6 1.988 9 2.562 0 120-4 -1.645 2 844 0-5 -2-460 -9-4.043-6 -724-4 -1.363 500-1.000 1 580-5 -4.709 0 0-1 -690-1 -680 2 1.742-1 -885 0-319 2 1.140-3 -3.821 1.000-5.000 2 4.236 7 16.365 1 2.550-2 -3.271-2 -2.237 8 16.420 0 0-6 -7.273-4 -5.405 4 21.385 > 5.000-1 -7.025 1 1.413 0 0 0 0-1 -8.085-1 -5.545 0 0 2 14.314 2 12.530 2 7.602 Totaal 12 215 9 15.744-1 2.716-6 -5.567-8 -10.373 7 12.426-4 -1.480-28 1.263-2 8.608-21 23.552 Verschil in percentage va 01-01-2012 0-200 19,0% 17,1% -3,7% 1,2% -28,6% 8,3% 50,0% 11,0% -21,4% -8,1% -40,0% -39,9% -50,0% -50,6% -15,0% -13,1% 14,3% 30,8% -7,3% -0,8% 200-500 75,0% 94,7% 19,6% 18,1% 0,0% 33,3% -26,7% -35,5% 33,3% 50,9% 0,0% -0,9% -40,0% -31,0% -14,3% -18,1% -16,7% -6,7% -2,2% -2,3% 500-1.000 33,3% 22,3% -17,2% -23,6% 0,0% 0,0% -33,3% -35,0% -16,7% -17,5% 40,0% 43,4% 0,0% -1,8% 18,2% 15,0% -3,6% -6,5% 1.000-5.000 66,7% 94,1% 70,0% 68,1% 50,0% 72,2% -40,0% -29,0% -40,0% -25,5% 114,3% 106,2% -20,7% -11,8% -25,0% -15,3% 5,2% 13,0% > 5.000-50,0% -46,8% 33,3% 7,1% -100,0% -100,0% -50,0% -49,3% 66,7% 64,0% 66,7% 56,2% 13,3% 6,4% Totaal 32,4% 0,8% 5,3% 18,1% -8,3% 49,4% -23,1% -14,7% -17,4% -41,4% 33,3% 39,2% -50,0% -56,2% -12,8% 0,9% -2,1% 10,8% -3,3% 5,5% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 39

Bijlage 7: bedrijfsruimte vanaf 2007 per gemeente Monitor aanbod bedrijfsonroerendd goed Haaglanden 2012 40

Bijlage 8: bedrijfsruimte vanaf 2007 per oppervlaktecategorie Monitor aanbod bedrijfsonroerendd goed Haaglanden 2012 41

Bijlage 9: detailhandel 2012 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Detailhandel Beschikbaar aanbod per 01-01-2012 0-100 20 1.317 120 8.717 13 1.064 1 45 4 273 12 920 10 720 9 709 14 1.033 203 14.798 100-200 15 2.274 91 12.732 7 1.010 0 0 11 1.574 8 1.147 6 861 16 2.202 11 1.913 165 23.713 200-400 7 1.939 42 11.299 5 1.252 0 0 3 851 4 1.015 4 1.207 10 3.106 4 1.002 79 21.671 400-800 5 2.810 14 8.237 2 832 0 0 1 610 2 945 0 0 4 2.400 4 2.286 32 18.120 > 800 1 973 6 9.215 2 3.092 0 0 0 0 1 1.239 0 0 1 1.175 0 0 11 15.694 Totaal 48 9.313 273 50.200 29 7.250 1 45 19 3.308 27 5.266 20 2.788 40 9.592 33 6.234 490 93.996 Nieuw aanbod periode 2012 0-100 20 1.422 100 7.553 13 913 1 92 3 240 7 408 7 494 9 615 7 598 167 12.335 100-200 15 2.295 80 11.207 13 1.674 1 140 1 199 5 705 1 139 10 1.465 6 842 132 18.666 200-400 6 1.577 35 9.824 3 716 0 0 1 210 4 1.270 1 276 8 1.830 1 348 59 16.051 400-800 2 1.125 5 3.137 0 0 0 0 1 700 2 1.433 0 0 2 1.215 2 938 14 8.548 > 800 0 0 7 13.977 0 0 1 2.958 0 0 0 0 0 0 1 1.350 0 0 9 18.285 Totaal 43 6.419 227 45.698 29 3.303 3 3.190 6 1.349 18 3.816 9 909 30 6.475 16 2.726 381 73.885 Vervallen aanbod periode 2012 0-100 17 1.054 112 7.931 14 1.114 1 45 3 275 12 876 6 455 10 737 11 812 186 13.299 100-200 14 2.419 72 9.951 5 665 0 0 8 1.236 6 834 4 597 10 1.477 9 1.487 128 18.666 200-400 5 1.395 30 8.277 2 585 0 0 1 260 2 575 0 0 5 1.520 3 792 48 13.404 400-800 0 0 4 2.737 2 832 0 0 1 610 0 0 0 0 2 1.200 3 1.743 12 7.122 > 800 1 973 2 2.209 0 1.378 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1.175 0 0 4 5.735 Totaal 37 5.841 220 31.105 23 4.574 1 45 13 2.381 20 2.285 10 1.052 28 6.109 26 4.834 378 58.226 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 0-100 23 1.685 108 8.339 12 863 1 92 4 238 7 452 11 759 8 587 10 819 184 13.834 100-200 16 2.150 99 13.988 15 2.019 1 140 4 537 7 1.018 3 403 16 2.190 8 1.268 169 23.713 200-400 8 2.121 47 12.846 6 1.383 0 0 3 801 6 1.710 5 1.483 13 3.416 2 558 90 24.318 400-800 7 3.935 15 8.637 0 0 0 0 1 700 4 2.378 0 0 4 2.415 3 1.481 34 19.546 > 800 0 0 11 20.983 2 1.714 1 2.958 0 0 1 1.239 0 0 1 1.350 0 0 16 28.244 Totaal 54 9.891 280 64.793 35 5.979 3 3.190 12 2.276 25 6.797 19 2.645 42 9.958 23 4.126 493 109.655 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2012 42