Werken aan en in een sterk Brabant Congres Brabant Vastgoed s Hertogenbosch, 11 mei 2017 René Buck Directeur Buck Consultants International Buck Consultants International Postbus 1456 6501 BL Nijmegen Telnr : 024 379 0222 Mobiel : 065 337 2612 Fax : 024 379 0120 E-mail : rene.buck@bciglobal.com Agenda 1 Economisch kader 2 De rol van talent in locatiekeuzes 3 Kantoren 4 Campussen 5 Logistiek vastgoed 6 Conclusies Buck Consultants International, 2017 1 Buck Consultants International 1
1 Economisch kader Regionale economische groei, 2016 BCI Economische vitaliteit Corop_gebieden by score_2 1 2 3 4 5 Bron: CBS, 2017 Bron: BCI, 2017 Buck Consultants International, 2017 2 Verandering aantal banen per COROP-gebied volgens WLO-scenario Hoog en Laag Bron: PBL/CPB Buck Consultants International, 2017 3 Buck Consultants International 2
Conclusies Noord-Brabant doet het economisch goed Ook op middellange termijn stabiele economische ontwikkeling Gunstige economische basis voor vastgoedontwikkeling Buck Consultants International, 2017 4 2 De rol van talent in locatiekeuzes Locatiefactoren op verschillende schaalniveaus Locatiecategorieën Internationaal Nationaal Regionaal 1 Economisch profiel + - - 2 Marktaspecten + - - 3 Belastingen + - - 4 Regelgeving + - - 5 Nutsvoorzieningen + + - 6 Stimuleringsmaatregelen + + - 7 Talent / Arbeidsklimaat + + - 8 Toeleveranciers / Kennis + + - 9 Woon- en leefklimaat + + - 10 Connectiviteit + + + 11 Vestigingslocaties + + + Internationale concurrentiekracht NL versus buitenland Regionaal onderscheidend vermogen Regio s binnen Nederland Gebiedskwaliteit Locaties binnen een regio Buck Consultants International, 2017 5 Buck Consultants International 3
Rol van gebouw in locatiekeuze Vastgoed-denken Locatie-zoekend bedrijf Gebouw Kantorengebied en/of Land Stad / regio Stad / regio Kantorengebied en/of Land Gebouw Buck Consultants International, 2017 6 Belang van talent in locatiekeuze Voorbeeld van recente projecten van Buck Consultants International Kosten Kwaliteit Talent gerelateerd Andere factoren Buck Consultants International, 2017 7 Buck Consultants International 4
Mate van belang Meer van belang Kantoormedewerker Internationaal Referentiekader: Regio Woonklimaat Voornaamste factoren Kantoormedewerker Nationaal Referentiekader: Werklocatie Bereikbaarheid Leefklimaat Gebouw Minder van belang Bereikbaarheid Voorzieningen Bron: Buck Consultants International Buck Consultants International, 2017 8 3 Kantoren Eindhoven: opname en aanbod in m 2 vvo 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 5 0 0% 0 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 Aanbod Opname Marktratio Bron: Dynamis, 2017 Buck Consultants International, 2017 9 Buck Consultants International 5
Breda: opname en aanbod in m 2 vvo 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 Aanbod Opname Marktratio 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 0 Bron: Dynamis, 2017 Buck Consultants International, 2017 10 s Hertogenbosch: opname en aanbod in m 2 vvo 180.000 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 Aanbod Opname Marktratio 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 0 Bron: Dynamis, 2017 Buck Consultants International, 2017 11 Buck Consultants International 6
Tilburg: opname en aanbod in m 2 vvo 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 Aanbod Opname Marktratio 0% 0 Bron: Dynamis, 2017 Buck Consultants International, 2017 12 Kantorenranking JLL, 2016: 50 steden 230 kantoorgebieden Eindhoven Breda s Hertogenbosch Tilburg 25 Centrum 60 Centrum 22 Paleiskwartier 48 Centrum 28 High Tech Campus 91 Steenakker 59 Centrum 84 De Reit 57 Omgeving centrum 143 Claudius Prinsenlaan 74 Pettelaarpark 111 Omgeving centrum 76 Airport/ Flight Forum 182 Westerhage 78 Rosmalen 218 Het Laar 85 Strijp 189 Ettensebaan 137 Rietvelden/ De Vutter 116 Gestel 201 Hoogeind/ Moleneind 153 Hightechpark 122 De Hurk/ Lievendaal 177 De Herven 138 De Kade 186 De Brand 149 Woensel 198 Rompert/ De Slagen 194 Acht/ Kapelbeemd 210 Goudsbloemvallei 211 Soetelieve/ Brabantpoort Helmond 160 Centrum 206 Groot-Schooten Buck Consultants International, 2017 13 Buck Consultants International 7
Conclusies Leegstand 15-20% gegroeid t.o.v. 2012 Aanbod (x 1.000 m 2 vvo) 1-1-2012 1-1-2017 Ontwikkeling Nederland 4.051 3.609-11% Eindhoven 234 266 + 14% Breda 109 131 + 20% s Hertogenbosch 93 114 + 23% Tilburg 68 82 + 21% Opnameniveaus in Eindhoven en Breda lopen in de pas, in s Hertogenbosch en Tilburg niet Opname (x 1.000 m 2 vvo) 1-1-2012 1-1-2017 Ontwikkeling Nederland 584 812 + 39% Eindhoven 52 69 + 33% s Hertogenbosch 38 41 + 8% Breda 27 34 + 26% Tilburg 12 9-25% Buck Consultants International, 2017 14 Conclusies Omvang transformatie/ onttrekking in de Randstad groter Kwaliteit van aanbod lang niet altijd regulier structurele overcapaciteit Vastgoedinvesteerders tonen groeiende interesse in Brabantse kantoorobjecten Ook lange termijn toekomst niet slecht: Kantooroppervlak Brabant in gebruik (m 2 vvo) - 2015 4.700.000 Voorraad 2016 5.508.000 Groei t.o.v. kantooroppervlak Voorraad 2030 Scenario laag 5.456.000 + 16% Scenario hoog 5.907.000 + 26% Voorraad 2050 Scenario laag 5.280.000 + 12% Scenario hoog 6.117.000 + 30% Bron: CPB/ PBL, 2017 Buck Consultants International, 2017 15 Buck Consultants International 8
4 Campussen Vier kernelementen van een campus 1 Fysieke locatie met hoogwaardige vestigingsmogelijkheden & faciliteiten 2 Focus op R&D en/of kennisintensieve activiteiten Campus 3 Aanwezigheid van manifeste kennisdragers 4 Actieve Open Innovatie Bron: Ministerie van Economische Zaken/BCI Buck Consultants International, 2017 16 Fasen van clusterontwikkeling Omvang cluster 4 4 3 1 2 Fase Volwassenfase Groeifase Opstartfase Ideefase Buck Consultants International, 2017 17 Buck Consultants International 9
Campus en/of thematerreinen in Brabant Met aanwezige kennisbronnen Zonder aanwezige kennisbronnen Campus Volwassen fase High Tech Campus High Tech Eindhoven Groeifase Pivot Park Life Sciences Oss TU/e Science Park High Tech Eindhoven Automotive Campus Automotive Helmond Thematerrein Business Park Aviolada Aerospace Woensdrecht Opstartfase Food & Health Campus Food & Health s Hertogenbosch Duurzaamheidscampus DIC Duurzaamheid Cranendonck Green Chemistry Campus Biobased Bergen op Zoom Health Campus Zorg Boxmeer Brainport Industries High Tech Eindhoven Spark Campus Bouw Rosmalen Campus (productie) Gate 2 Aerospace/ Gilze-Rijen maintenance Metal Valley Metaal Drunen Agro & Foodcluster Nieuw Agro & Food Dinteloord Prinsenland Triple O Campus Creatievesector Breda Ideefase Moerdijk Campus Industrie & Moerdijk logistiek Buck Consultants International, 2017 18 Overzicht Echte Campussen Opstart Groeifase Volwassen 5 2 6 3 7 1 4 Volwassen Opstart 1 High Tech Campus Eindhoven Eindhoven 5 Food & Health Campus - Den Bosch 6 Green Chemistry Campus Bergen op Zoom Groei 7 Brainport Industries Park Eindhoven 2 Pivot Park Oss 3 TU/e Science Park Eindhoven 4 Automotive Campus Helmond Buck Consultants International, 2017 19 Buck Consultants International 10
Succesfactoren van een campus Buck Consultants International, 2017 20 Campussen/science parks worden een nieuwe asset class Ondernemers/ huurders Snellere innovatie/ commercieel succes Stimulerende omgeving Vastgoedinvesteerders Groei/ goed rendement Laag risico Continuïteit/ lange termijnperspectieven Succesvol Campus/ Science Park Universiteit/ kennisinstelling Technologietransfer Valorisatie/ commercialisatie van onderzoek Gebruik van grondbezit Stad / regio Thuisbasis voor succesvolle innovatieve bedrijven Economische ontwikkeling/ groei van werkgelegenheid Bron: BCI Buck Consultants International, 2017 21 Buck Consultants International 11
5 Logistiek vastgoed Concentratie van logistiek vastgoed per Corop-gebied (2015) Bron:Bak/NVM, 2016 Buck Consultants International, 2017 22 Gemeenten met de grootste voorraad logistiek vastgoed x 1.000 m 2 Tilburg Rotterdam Amsterdam Haarlemmermeer Venlo Moerdijk Eindhoven Breda Venray Veghel Bron: Bak/NVM, 2016 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 Buck Consultants International, 2017 23 Buck Consultants International 12
Hotspots Vakblad Logistiek (2016) 1 Venlo-Venray 11 Utrecht 2 West-Brabant 12 Maasvlakte I en II 3 Tilburg-Waalwijk 4 Oss-Veghel- s-hertogenbosch 5 Eindhoven-Helmond 13 Rotterdam-Nieuw Reijerswaard 14 Keyport Midden Limburg 15 Zwolle-Kampen- Meppel 6 Schiphol 16 Liemers 7 Arnhem-Nijmegen 8 Rivierenland (Tiel- Geldermalsen) 17 Noordzeekanaalgebied 18 Almere-Zeewolde 9 Zuid-Limburg 19 A12 Corridor 10 Twente 20 Vlissingen- Terneuzen 1 Noord-Limburg 11 Veluwe 2 Zuid-Limburg 3 Zuidoost-Noord- Brabant 12 Zuidoost-Zuid- Holland 13 Noordoost-Noord- Brabant 4 West-Noord-Brabant 14 Flevoland 5 Midden-Noord- Brabant JLL Ranking (2016) 15 Zuidwest- Gelderland 6 Groot-Rijnmond 16 Overig Zeeland 7 Groot-Amsterdam 17 Midden-Limburg 8 Utrecht 18 Oost-Zuid-Holland 9 Arnhem-Nijmegen 19 Achterhoek 10 Noord-Overijssel 20 Overig Groningen Buck Consultants International, 2017 24 XXL Distributiecentra Met de term XXL wordt bedoeld: distributiecentra groter dan 40.000 m² Voor de periode 2013-2016 heeft BCI in totaal 32 nieuwe Nederlandse XXL distributiecentra geïdentificeerd (inclusief aankondigingen) 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2013 2014 2015 2016 Bron: Buck Consultants International, 2016 Buck Consultants International, 2017 25 Buck Consultants International 13
XXL DC-kaart van Nederland Retailer Producer Logistic Service Provider Multitenant In operation Announced Bron: Buck Consultants International, 2016 Buck Consultants International, 2017 26 Drivers achter XXL ontwikkeling Drijvende kracht Logistieke dienstverleners (R)etailers Producenten 1 Wereldwijde verlenging en vergroting complexiteit supply chains 2 Belevering van shops en individuele consumenten vanuit één DC + + + + +/- +/- 3 Toename productvariëteit en voldoende voorraad + + + 4 Fysieke ruimte voor packing & shipping en handling returns 5 Toepassing nieuwste informatie en material handlingtechnologie vergt schaalgrootte + + + + + + 6 Schaalbaarheid van locatie + + + 7 Consolidatie logistieke dienstverleners + N.v.t. N.v.t. 8 Multiclient DC s bij logistieke dienstverleners vergen schaalvoordelen +/- N.v.t. N.v.t. Buck Consultants International, 2017 27 Buck Consultants International 14
Logistiek Fysiek Denkkader circulaire logistieke bedrijventerreinen Denkkader Circulair Logistiek Bedrijventerrein Terrein Gebouw Circulair logistiek bedrijventerrein Individueel logistiek bedrijf Keten / cluster logistiek Bron: Buck Consultants International Buck Consultants International, 2017 28 Als Brabant Triple A logistieke regio wil blijven dan moet Triple I worden geinvesteerd Investeringen in infrastructuur Innovatie Inventiviteit Rotterdam Brabant corridors Wegknelpunten in snelwegen Uitbouw overslagterminals Data-infrastructuur Smart mobility Truckplatooning Nieuwe generatie CO 2 - arme aandrijving Automatisering & robotisering Beter Benuttenprogramma Logistieke initiatieven per industriële sector Control Towers Last mile-oplossingen Buck Consultants International, 2017 29 Buck Consultants International 15
6 Conclusies Economie Noord-Brabant doet het economisch goed Ook op middellange termijn stabiele economische ontwikkeling Gunstige economische basis voor vastgoedontwikkeling Talent Beschikbaarheid van geschikt personeel speelt een toenemende rol in locatiekeuzes Kenniswerkers concentreren zich in steden Kantoren Brabantse kantorenmarkten komen uit een diep dal met groeiende opnames, maar met een (blijvend) hoog aanbod Buck Consultants International, 2017 30 6 Conclusies Campussen Met de volwassen High Tech Campus Eindhoven en drie campussen in de groeifase is Noord-Brabant koploper in succesvolle campussen Op campussen liggen volop vastgoedkansen Logistiek Noord-Brabant is de top logistieke provincie van Nederland Ruimte voor XXL-distributiecentra Triple I logistieke strategie: Investeringen Innovatie - Inventiviteit Buck Consultants International, 2017 31 Buck Consultants International 16