Figure 1 logo vrouwenraad HERVORMING ERFRECHT Dossier mei 2017 Vrouwenraad in samenwerking met Liliane Versluys en Erika Lambert
Inhoud... 1 Inleiding... 3 De plannen van de regering... 3 Krachtlijnen hervorming erfrecht van de minister van Justitie... 4 De grote krachtlijnen... 4 Concretere voorgestelde aanpassingen... 5 Bespreking... 6 Wetsvoorstel 2282... 7 Reserve... 7 Inbreng van giften... 8 Aanpassing van de regels inzake de verdeling... 9 Versoepeling van het verbod van overeenkomsten over de toekomstige nalatenschap... 9 Besluit... 10
Inleiding Dossier 2017 Het Burgerlijk Wetboek regelt het wettelijk erfrecht (= basiserfrecht). Dat basiserfrecht is van toepassing wanneer de overledene: - gehuwd was en er geen huwelijkscontract was of geen schenking aan de langstlevende liet opmaken bij de notaris; - al dan niet gehuwd geen testament opmaakte; - tijdens zijn leven schenkingen uitdeelde maar niets regelde voor na zijn dood. Bepaalde erfgenamen (huwelijkspartner, descendenten en ascendenten) hebben recht op een voorbehouden erfdeel (= de reserve), los van het feit of de erflater al dan geen schenkingen of legaten tijdens zijn leven uitgedeeld heeft. Het erfrecht wordt regelmatig aangepast in functie van de maatschappelijke realiteit. In 1981 bijvoorbeeld werd de langstlevende echtgenoot een volwaardig erfgenaam met een wettelijk en reservatair deel en vanaf 1987 werd de discriminatie van het buitenhuwelijks kind in fases weggewerkt. Momenteel hebben alle kinderen van dezelfde erflater dezelfde erfrechtelijke positie. Er komt een nieuwe hervorming van het wettelijk erfrecht. Het principe dat je niet verplicht bent om je erfenis zelf te plannen blijft bestaan en dan wordt je nalatenschap volgens de wettelijke regels verdeeld maar diegenen die zich hier niet in kunnen vinden krijgen meer vrijheid om hun nalatenschap op maat van hun eigen situatie te plannen. Dit moet tegemoetkomen aan een veelheid van gezinsvormen die onze samenleving vandaag kenmerkt. Het wettelijk erfrecht zal er anders uit gaan zien volgens de beleidsmakers: - Een beter evenwicht tussen de langstlevende echtgenoot en de kinderen, ook wanneer er stiefkinderen zijn; - Het behoud van de familiale solidariteit maar toch met het kerngezin nog in het vizier (de overledene/erflater, de langstlevende echtgenoot en de kinderen); - De hervorming van het relatievermogensrecht met een beter juridisch kader voor ongehuwd wettelijk en feitelijk samenwonenden; in het relatievermogensrecht komt er wellicht een nieuw huwelijksstelsel: scheiding van goederen met verrekening van aanwinsten 1 ; - Er verandert niets aan de opdeling van families in ordes en graden. De plannen van de regering Het regeerakkoord van 10 oktober 2014 (p. 125) kondigt een nieuwe hervorming van het erfrecht aan. De krachtlijnen van deze hervorming staan uitgelegd in het document van de minister van 1 Nu zijn er drie huwelijksstelsels: het wettelijk stelsel, het stelsel van scheiding van goederen en het stelsel van algehele gemeenschap van goederen. Nieuw wordt wellicht scheiding van goederen met verrekening van aanwinsten: bij een echtscheiding of overlijden zal elke partner evenwaardig kunnen delen in het vermogen dat werd opgebouwd sinds de huwelijksdag. Nu kunnen koppels die huwen met scheiding van goederen ook zo n verrekening afspreken maar dat is op vrijwillige basis. Deze verrekening zou standaard worden zodat de financieel zwakkere partner gecompenseerd wordt. Pagina 3
Justitie De sprong naar het recht van morgen. Hercodificatie van de basiswetgeving (6 december 2016). De nieuwe hervorming moet volgens het document van de minister van Justitie beantwoorden aan de gewijzigde maatschappelijke realiteit qua gezinsvormen. Het klassieke gezin van gehuwde ouders met kinderen wordt immers steeds minder de norm. Meer en meer partners huwen niet en wonen wettelijk of feitelijk samen, waardoor de vraag naar een versterking van de wettelijke samenwoning en naar een juridische regeling van de feitelijke samenwoning zich opdringt, zowel op vlak van het relatievermogensrecht als van het erfrecht. Ook de toename van het aantal hersamengestelde gezinnen zorgt voor nieuwe uitdagingen met betrekking tot de verhouding tussen stiefkinderen, gemeenschappelijke kinderen, halfbroers en -zussen en de stiefouders. Andere elementen die een rol spelen zijn: - De familiale banden met verdere verwanten die aan belang ingeboet hebben door een verenging van de grote familie naar het kerngezin. Dit roept vragen op inzake de wenselijkheid van een dwingend of wettelijk erfdeel voor verdere verwanten. Tegelijkertijd is er nu een grotere nadruk op de solidariteit tussen echtgenoten en wordt het huwelijk of relatie meer als partnerschap gezien. - Door de hogere levensverwachting erft men doorgaans pas in een latere fase van het leven. Kinderen zijn op dat ogenblik vaker zelf kapitaalkrachtiger. Enerzijds zou het dan interessant kunnen zijn dat het erfdeel rechtstreeks naar de kleinkinderen gaat maar anderzijds erft de echtgenoot vaak pas op vergevorderde leeftijd van de partner op een ogenblik dat de kosten voor (medische) verzorging nieuwe financiële noden hebben veroorzaakt. Uit het verslag van de Koning Boudewijnstichting Perceptie en verwachtingen over erven en nalaten in België (februari 2016) blijkt dat mensen een grotere vrijheid willen over hun nalatenschap, dat ze de familiale solidariteit als fundamentele waarde zien maar eventueel onder nieuwe vormen en dat een soepel wettelijk kader belangrijk is. Maar volgens de Vrouwenraad is er een verschil tussen wat mensen willen en wat ze dan uiteindelijk doen. Dit laatste is niet onderzocht! Krachtlijnen hervorming erfrecht van de minister van Justitie Het document van de minister van Justitie erkent een grotere beschikkingsvrijheid voor de erflater, pleit voor de uitwerking van een erfrecht op maat maar stelt wel dat deze doelstelling kan botsen met de toegenomen aandacht voor de bescherming van zwakkere partijen. Er is dus sprake van een spanning tussen de verwachting van de erflater om zijn vermogensovergang bij overlijden te kunnen sturen, en dit vaak om legitieme redenen zoals het behoud van een familieonderneming of de verzorging van een zorgkind, en de wettelijk verankerde solidariteit met de overige familieleden. De grote krachtlijnen - Flexibilisering door grotere beschikkingsvrijheid voor erflater: het erfrecht moet een passend kader bieden voor (i) een echtpaar met twee kinderen dat overlijdt zonder testament, (ii) twee feitelijk samenwonende partners in een nieuw samengesteld gezin die de eigen kinderen en de stiefkinderen een gelijk erfdeel willen nalaten, (iii) een industrieel die de familieonderneming na zijn overlijden aan een welbepaald kind wil overdragen, (iv) ouders Pagina 4
die hun vermogen volledig willen aanwenden tot verzorging van een zorgenkind na hun overlijden, met goedkeuring van hun andere kinderen; - Behoud van familiale solidariteit: de focus ligt hierbij op het kerngezin (de erflater, de langstlevende echtgenoot en de kinderen). Binnen het kerngezin dient het evenwicht tussen de belangen van de langstlevende echtgenoot en de kinderen bewaard te blijven. Vanuit de vaststelling dat het huidige erfrecht van de langstlevende echtgenoot en de (stief)kinderen in hersamengestelde gezinnen nu vaak een bron van conflicten is, moet een betere symbiose tot stand worden gebracht; - Vereenvoudiging van de techniciteit in het licht van de rechtszekerheid en de kenbaarheid van het recht: dit gaat onder meer over de vereffening en verdeling; over de schenking van een onroerend goed dat in het huidige recht op een verschillend tijdstip gewaardeerd wordt bij de inbreng bij overlijden, voor dezelfde inbreng van een roerend goed en voor de inkorting bij overlijden; - Modernisering in lijn met internationale tendensen: buitenlandse voorbeelden kunnen inspireren op het vlak van een reserve in natura, een voorbehouden erfdeel voor de ouders en de invraagstelling van een strikt verbod op erfovereenkomsten. Concretere voorgestelde aanpassingen Erfovereenkomsten Het principieel verbod op erfovereenkomsten blijft maar er komt een versoepeling, behalve voor overeenkomsten onder bijzondere en bezwarende titel met betrekking tot de eigen nalatenschap. Er zullen bijkomend een aantal specifieke erfovereenkomsten toegelaten worden, waarvan de familiale erfovereenkomst de belangrijkste is. In de familiale erfovereenkomst kunnen ouders met hun kinderen op bindende wijze afspraken maken. Dit om de erflater gemoedsrust te bezorgen, de rechtszekerheid te verhogen, conflicten tussen verschillende erfgenamen te vermijden, een oplossing te zoeken voor stiefkinderen en zorgkinderen en de overdracht voor familieondernemingen mogelijk te maken. Hervorming reserve De huidige reserve in natura wordt vervangen door een reserve in waarde. Het voorbehouden erfdeel van de ouders en van de erflater wordt afgeschaft en vervangen door een onderhoudsverplichting lastens de nalatenschap ingeval de erfgenamen geen afstammelingen zijn en de ouder behoeftig is op het moment van het overlijden. Ook wordt de mogelijkheid onderzocht om het beschikbaar deel te vergroten en het globale voorbehouden erfdeel van de kinderen in alle gevallen tot een breukdeel (bijvoorbeeld 1/2de voor de langstlevende ouder en 1/2de voor de kinderen) te brengen. Zorgkinderen Ouders van zorgkinderen krijgen extra mogelijkheden om vooraf een patrimoniale regeling te kunnen uitwerken om de continuïteit in het leven van hun kind na hun overlijden te garanderen. Mogelijke pistes zijn een betere wettelijke omkadering van de private stichting of een bewindsclausule. Pagina 5
Bespreking Conflictbeperking Een grotere gemoedsrust is één van de uitgangspunten van de erfrechthervorming. Volgens het verslag van de Koning Boudewijnstichting zijn er bij de grote meerderheid van de erfenisgevallen weinig conflicten. Er lijken meer conflicten te zijn wanneer de erfenis een persoon betreft waarmee men minder verwant is. Als er dan conflicten zijn, zijn ze wel hardnekkig. Bijna de helft van de conflicten kan niet opgelost worden. De oorzaken van de conflicten zijn de wensen van de erflater die niet kunnen ingewilligd worden, misbruik van kwetsbare ouderen, het niet inbrengen van schenkingen en goederen (ook door onwetendheid), naweeën van een echtscheiding (relatie stiefkinderen-langstlevende) en meer onderliggend de scheefgelopen familieverhoudingen (slechte communicatie). In de praktijk zijn er vier soorten gerechtelijke procedures die vaak inzake erfrecht voorkomen: - Van kinderen die voorlopig bewind aanvragen voor de langstlevende ouder; - Van kinderen tegenover de stiefouder; - De aanwijzing van een notaris-vereffenaar vragen wanneer de minnelijke bespreking vastloopt; - De sabotage van verdelingen: klacht wegens meineed bij inventaris. En de partijen die vaak tegen elkaar procederen zijn: - Stiefkinderen en de stiefouder na het overlijden van de ouder of omgekeerd; - Kinderen onderling na het overlijden van één ouder; - Een kind tegen de langstlevende ouder en tegen de andere kinderen. Enkel voor gehuwden Het regeerakkoord noch het voorstel van de minister van Justitie gaan in op volgende aspecten van de maatschappelijke evolutie op het vlak van gezinsvormen: - Geen erfregeling tussen feitelijk samenwonende partners (wel voor hun gezamenlijke en stiefkinderen); - Geen aanpassing van de bestaande erfregeling voor wettelijk samenwonende partners. Genderaspecten Langstlevende ouders en stiefouders zijn vaker vrouwen. Ze hebben gemiddeld een lager pensioen dan mannen en een hoger risico op armoede wanneer hun partner overlijdt. De uitbreiding van het beschikbaar deel tot de helft voor de langstlevende kan een probleem stellen wanneer er meer dan één kind is. De kans op ongelijke behandeling wordt immers groter naarmate er twee of meer kinderen zijn. Het accent van het erfrecht komt daardoor ook op de partners te liggen waardoor de solidariteit tussen hen groter wordt dan die tussen generaties Pagina 6
De minister van Justitie laat de mogelijkheid tot ongelijke behandeling van kinderen in bepaalde gevallen en/of wanneer er een akkoord is tussen de kinderen en de ouders toe via een familiale erfovereenkomst; bijvoorbeeld voor zorgkinderen. Wetsvoorstel 2282 Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de erfenissen en de giften betreft en tot wijziging van diverse andere bepalingen ter zake De minister van Justitie dient geen wetsontwerp in. Kamerleden van de regeringspartijen gieten (een deel van) de hervorming in een wetsvoorstel. De nieuwe regels die nu voorgesteld worden betreffen o.a.: - de reserve of het voorbehouden deel - de (vermindering van de verplichting tot) inbreng van giften aan de langstlevende echtgenoot en aan de langstlevende wettelijk samenwonende partner - de aanpassing regels van de verdeling : waardering van alle schenkingen en inbrengen in waarde - de versoepeling van het verbod van overeenkomsten over niet-opengevallen nalatenschappen De kinderen en de echtgeno(o)t(e) blijven de wettelijk beschermde erfgenamen. Reserve De reserve van de huwelijkspartner De echtgeno(o)t(e) geniet nu een dubbele bescherming: zij/hij krijgt minstens het vruchtgebruik over (het deel in) de gezinswoning en de inboedel en heeft minstens het recht op het vruchtgebruik over de helft van de goederen in de nalatenschap. Wanneer het vruchtgebruik op de gezinswoning en de inboedel minder waard zijn dan het vruchtgebruik op de helft van de nalatenschap, dan heeft zij/hij nog recht op een deel van het vruchtgebruik over de nalatenschap en wanneer het vruchtgebruik over de gezinswoning meer waard is dan de helft van de nalatenschap, dan kan de langstlevende de gezinswoning blijven gebruiken. Voorlopig wijzigt er nog niets aan de omvang van de reserve van de langstlevende. De reserve van de kinderen De reserve van de kinderen hangt af van het aantal kinderen: 1 kind krijgt minstens de helft van de nalatenschap, 2 kinderen krijgen samen 2/3 de en 3 of meer kinderen krijgen samen 3/4 de. In die situaties kan de langstlevende dus vrij beschikken over respectievelijk de helft, 1/3 de of 1/4 de van het vermogen. In het nieuwe erfrecht bedraagt het voorbehouden deel van de kinderen altijd de helft van de nalatenschap en die helft wordt in gelijke delen onder de kinderen verdeeld. De langstlevende krijgt de andere helft waarover zij/hij vrij kan beschikken (bijvoorbeeld die helft nalaten aan de partner, Pagina 7
aan de stiefkinderen). De reserve van de kinderen zal dan zo weinig mogelijk belast worden met het vruchtgebruik van de langstlevende echtgeno(o)t(e). De reserve van de ouders Ouders kunnen nu een voorbehouden deel vragen als hun overleden kind zelf geen kinderen heeft. Elke ouder heeft recht op 1/4 de van de erfenis. De reserve van de ouders zal verdwijnen maar de erfgenamen krijgen wel een onderhoudsplicht ten aanzien van de ouder van de overledene als die behoeftig is. Die onderhoudsplicht wordt beperkt tot 1/4 de van de nalatenschap. Berekening van het voorbehouden erfdeel Op de dag van het overlijden wordt de fictieve massa berekend (= som van de erfgoederen die in de nalatenschap zitten min de schulden plus de schenkingen die de overledene ooit gedaan heeft). Op basis van de fictieve massa wordt berekend of elke reservataire erfgenaam zijn/haar reserve krijgt. De berekeningswijze verandert niet maar de waardering van de schenkingen zal worden aangepast. Als het voorbehouden erfdeel er niet meer is Wanneer blijkt dat de fictieve massa door schenkingen en/of testament kleiner is dan de reserve voor (bepaalde) erfgenamen, dan kunnen die dat tekort opvragen bij de andere erfgenaam/erfgenamen die de goederen wel hebben gekregen. Daarvoor moet de erfgenaam zijn invordering tot inkorting instellen (= teruggave van wat door de erflater gegeven werd boven het beschikbaar deel) van de schenkingen en legaten aan niet -reservataire erfgenamen en ze hebben daar nu 30 jaar tijd voor. Inkorting gebeurt tegen de waarde op de dag van het overlijden (dus niet op de dag van de schenking. De inkorting moet ook gebeuren in natura, dat wil zeggen dat de begunstigen moeten teruggeven wat ze kregen. Deze regels leiden tot rechtsonzekerheid voor de begunstigden. In de toekomst zal de reserve en de eventuele inkorting in waarde gebeuren. Wanneer de vereffening-verdeling rond geraakt dan moeten de erfgenamen de inkorting uiterlijk instellen op de dag dat de vereffening-verdeling van de erfenis wordt afgerond. Wanneer de vereffening-verdeling niet rond geraakt, dan blijft de termijn van 30 jaar behouden. Er zijn ook nieuwe bepalingen voor wanneer in een testament een niet-erfgenaam als begunstigde is aangeduid. Inbreng van giften Op dit ogenblik zijn giften aan erfgenamen in principe een voorschot op het erfdeel (weerlegbaar). De giften moeten nu ingebracht worden als volgt: - onroerende goederen: in natura, waarde op het moment van de verdeling; - roerende goederen: in waarde, waarde op het moment van de schenking. Dit discrimineert de begunstigde van een schenking van onroerende goederen. Nieuw wordt: Pagina 8
- dat alle giften moeten ingebracht worden in waarde, op het moment van de schenking, geïndexeerd op het moment van de verdeling; - dat giften aan de langstlevende echtgenoot en aan de langstlevende wettelijk samenwonende partner niet vatbaar worden voor inbreng en indexering. Aanpassing van de regels inzake de verdeling Versoepeling van de omzetting van het vruchtgebruik van de stiefouder: - Er komt automatisch een omzetting op eenvoudige vraag van een niet-gemeenschappelijk kind dat blote eigenaar is, zonder gerechtelijke procedure; - De langstlevende echtgenoot behoudt het vetorecht voor de gezinswoning en het huisraad. Het niet-gemeenschappelijk kind moet de vraag naar omzetting stellen vóór de afsluiting van de verdeling. Versoepeling van het verbod van overeenkomsten over de toekomstige nalatenschap Dit verbod staat nu in artikel 1130 lid2 BW en 791 BW. Nu zijn punctuele afspraken tussen echtgenoten over hun nalatenschap mogelijk: contractuele erfstelling artikel 1082 en 1093 Bw, artikel 1388 BW Valkeniers en bij EOT artikel 1287 Ger W. Het wetsvoorstel handhaaft het principiële verbod op erfovereenkomsten maar via specifieke of punctuele erfovereenkomsten kunnen specifieke problemen aangepakt worden, bijvoorbeeld op maat van ongehuwd samenwonenden, stiefkinderen, ouders met een familieonderneming en zorgkinderen. Nieuw is een familiepact waarin ouders met al hun kinderen, ook stiefkinderen (indien de ouders gehuwd zijn of wettelijk samenwonen) op bindende wijze afspraken kunnen maken over hun nalatenschap. Zo kunnen de ouders/erflaters anticiperen op mogelijke erfenisconflicten. Punctuele erfovereenkomsten Volgende punctuele erfovereenkomsten worden mogelijk: Vastklikken van de waarde van de schenking De mede-erfgenamen verklaren in de erfovereenkomst dat ze akkoord gaan met de waarde van de schenking. Dit is nuttig wanneer de ouders de aandelen van het familiebedrijf aan één kind schenken. Achteraf kunnen de andere kinderen de waarde van het familiebedrijf op de moment van de schenking niet meer betwisten. Een generatie overslaan bij schenking Bijvoorbeeld een grootouder die aan zijn/haar kleinkind(eren) schenkt en niet aan zijn/haar eigen kind(eren). Geen inkorting eisen tegen schenking De reservataire erfgenamen kunnen verklaren in een authentieke akte dat ze tegen een schenking aan een broer of zus geen inkorting zullen eisen. Deze maatregel zou ten goede komen aan een Pagina 9
zorgkind waaraan de ouders meer willen nalaten of aan een minder welstellend kind (ten opzichte van een welstellend kind) of aan een kind dat de mantelzorg van de ouders op zich neemt. Akkoord met een schenking aan een niet-erfgenaam In de schenkingsakte of ook achteraf kunnen de erfgenamen hun akkoord geven dat een bepaald goed geschonken wordt aan een derde. Globale erfovereenkomst Nieuw is: De globale erfovereenkomst De erflater krijgt ook de mogelijkheid om een globale erfovereenkomst te sluiten met al zijn vermoedelijke erfgenamen in rechte lijn (voorgesteld artikel 1100/7 BW): Alle vermoedelijke erfgenamen kunnen verzaken aan: - vordering tot inkorting en - vordering tot inbreng op voorwaarde dat een (subjectief) evenwicht tussen hen bestaat. Dit evenwicht moet getoetst worden rekening houdend met schenkingen 2, voordelen 3 en de respectieve situatie van de medeerfgenamen. Hét voorbeeld hier is een globale overeenkomst voor een zorgkind. De notaris moet de overeenkomst in een authentieke akte opnemen. Besluit De Vrouwenraad stelt vast dat het principe van gelijke behandeling van kinderen (v/m, v/v en m/m) wordt verlaten en vreest op dit vlak een ongunstige ontwikkeling door de combinatie van de beperking van het globaal voorbehouden erfdeel van de kinderen tot een breukdeel van 1/2de en de invoering van de globale erfovereenkomst. Erflaters/ouders krijgen een grotere vrijheid om hun erfgenamen/kinderen ongelijker te behandelen. Ondanks het feit dat er vooraf een akkoord tussen ouders en kinderen moet zijn en dat de notaris alles in goede banen zal moeten leiden en moet waken over een subjectief evenwicht tussen kinderen (en stiefkinderen) is er volgens ons nooit een garantie dat bepaalde erfgenamen niet onder emotionele of mentale druk zullen gezet worden. Wij vragen daarom om niet te raken aan de reserve voor de kinderen (dus het behoud van de huidige regeling terzake). De globale erfovereenkomst kan voor ons enkel wanneer er een zorgkind is. Indien de nieuwe erfregeling goedgekeurd wordt, vragen we na verloop van tijd een evaluatieonderzoek met gender als invalshoek. 2 Schenkingen door de ouders aan de kinderen in het verleden; schenkingen door de ouders aan de kinderen in de erfovereenkomst. 3 Bijvoorbeeld een opleiding in het buitenland of een kind dat gratis in een woning van de ouders mag wonen. Pagina 10
Bronnen Liliane Versluys, Je rechten bij erfenis. EPO. Wetsreeks, 2010 Federaal regeerakkoord van 10 oktober 2014 Koning Boudewijnstichting, Perceptie en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, februari 2016 Vrouwenraad, Studiemoment De herziening van het erfrecht, 21 april 2016; presentatie Liliane Versluys. Minister van Justitie, De sprong naar het recht van morgen. Hercodificatie van de basiswetgeving, 6 december 2016 Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de erfenissen en de giften betreft en tot wijziging van diverse andere bepalingen ter zake 2282 De Tijd Netto. Erfenisgids, Het nieuwe erfrecht in 30 vragen & antwoorden, maart 2017; maandblad nr.3 jaargang 11. Met dank aan Erika Lambert, secretaris LBC-NVK Liliane Versluys, advocate en auteur van Je rechten bij erfenis. EPO Wetsreeks Pagina 11