Groene productie De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl www.climatecalc.eu Cert. no. CC-000057/NL
cmyk 70 0 70 0 rgb 73 177 112 #48b170
Groene productie
WEGWIJZER Deze module bestaat uit drie hoofdstukken. Elk hoofdstuk bestaat uit zes vaste onderdelen: Oriëntatie, Theorie, Opdrachten, Eindopdracht, Terugblik en Begrippen. Elk onderdeel is herkenbaar aan een eigen kleur. In het onderdeel Theorie staat alle theorie van het hoofdstuk achter elkaar. Aan het eind van de meeste theorieparagrafen staat een verwijzing naar de bijbehorende opdracht of opdrachten. Je herkent dit op de volgende manier: Opdracht 6 Datzelfde geldt voor het onderdeel Opdrachten. Aan het begin van de meeste opdrachten staat een verwijzing naar de bijbehorende theorie. Je herkent dit op de volgende manier: De meeste inhoud van deze module is voor alle leerlingen bedoeld. Soms is een paragraaf, stukje tekst of opdracht alleen voor leerlingen uit een bepaalde leerweg bedoeld. Bijvoorbeeld voor leerlingen die Basisberoepsgerichte (BB) of Kaderberoepsgerichte (KB) leerweg volgen. Dit kun je dan herkennen aan de letter BB of KB in de kantlijn. Bij dit leerwerkboek ontvang je een tweejarige licentie op de bijbehorende Servicepagina. Op de Servicepagina vind je interactieve extra s zoals video s, animaties, infographics, werkbladen en formulieren. In de module wordt regelmatig door middel van een computersymbool verwezen naar deze extra s. Meer informatie over het activeren van de Servicepagina vind je op bijgevoegde voucher. Wij wensen je veel succes bij het doorwerken van deze module. Theorie 3.5 De auteurs. Colofon Auteurs: Eric Boerstal, Ruben Braakhuis, Ans Endeman, Frantina Kiekebeld, Ibe Pelgriml Redactie: Brigitte Meinen, Tekstbureau RoMein Beeld: ARKA Media BV, Bart Nijs Ontwerp: Studio Bassa Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen. Eerste druk, 2016 2016 Ontwikkelcentrum, Nederland E-mail: info@ontwikkelcentrum.nl Internet: www.ontwikkelcentrum.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum.
Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Gewassen telen. Hoofdstuk 2 Vermeer deren, telen en oogsten Hoofdstuk 3 Productie dieren houden
Hoofdstuk 1 Gewassen telen 6
ORIËNTATIE 8 THEORIE 10 1.1 Bedrijfsvisies in de agrarische sector 10 1.2 De bedrijfskolom van de agrarische sector 15 1.3 Grondsoorten 19 1.4 De ph-waarde en de EC-waarde 24 1.5 Teeltplan en vruchtwisseling 29 1.6 Grondbewerking op grote en kleine schaal 32 1.7 Poten en zaaien 35 1.8 Methodes om planten te ondersteunen 38 1.9 Gewasbescherming 41 1.10 Methodes om meststoffen toe te dienen 45 1.11 Herkomst en samenstelling van organische meststoffen 48 1.12 Herkomst en samenstelling van anorganische meststoffen 52 1.13 Gevolgen van teeltmaatregelen voor het milieu 57 OPDRACHTEN 61 1 Een bedrijfsbezoek afleggen 61 2 Een bedrijfskolom maken 62 3 Een bodemprofiel maken 64 4 De EC-waarde meten 66 5 De ph-waarde meten 67 6 Substraat onderzoeken 69 7 Grond bewerken 71 8 Een gewas planten 74 9 Een plant opbinden 77 10 Een dosering berekenen 80 11 Organische meststoffen toedienen 81 12 Anorganische korrelmeststoffen strooien 84 EINDOPDRACHT 86 TERUGBLIK 89 BEGRIPPENLIJST 90 7
1 Gewassen telen ORIËNTATIE Oriëntatie Praktijkschets De landbouwsector is belangrijk voor Nederland. Er wordt veel geld verdiend met de verkoop van bijvoorbeeld aardappelen, bloembollen en melkproducten. Er zijn dan ook veel mensen in deze sector aan het werk. Er gebeurt ook veel in de landbouw. De opkomst van robots en nieuwe technieken dragen daaraan bij. Maar ook globalisering speelt een rol. Globalisering wil zeggen dat grenzen tussen landen en continenten steeds minder belangrijk zijn. Je kunt als boer op de Veluwe daardoor prima zakendoen met een collega in Brazilië. De volgende video s geven een kijkje in de toekomst van de landbouw. Video Hoe is het toch met? In deze video maak je kennis met een boerenzoon die iets vertelt over de werkzaamheden op zowel een melkveebedrijf als een akkerbouwbedrijf. Op een akkerbouwbedrijf worden gewassen verbouwd op het land, zoals aardappelen, suikerbieten, graan of bloembollen. Op een melkveebedrijf worden koeien gehouden om melk te produceren. Video Hightech toekomst van de agrarische sector Deze video geeft een indruk van de technische ontwikkelingen die akkerbouwers in de toekomst gaan gebruiken om gezondere, meer milieuvriendelijke en betere gewassen te verbouwen. Video Boerderij van de toekomst Om het voor de dieren zo aangenaam mogelijk te maken en om ervoor te zorgen dat de boer zijn werk makkelijk en op een milieuvriendelijke wijze kan doen, worden doorlopend nieuwe technieken en snufjes ontwikkeld. In deze video leer je daar meer over. Wat kenmerkt nu het werk in de agrarische sector? Bijvoorbeeld dat je werkt met je handen. Als ondernemer in de agrarische sector ben je bezig met de kwaliteit van je producten en de wetten en regels waaraan je moet voldoen. Dit vraagt om een aanpakkersmentaliteit, waarbij je bij alles wat je doet rekening houdt met de gevolgen voor mens, dier en omgeving. Je moet durven ondernemen. En wil je over tien of twintig jaar ook je brood nog kunnen verdienen, dan moet je openstaan voor nieuwe ontwikkelingen in de sector. 8
1 Gewassen telen ORIËNTATIE Is het wat voor jou? Zie jij jezelf werken in de buitenlucht met dieren, planten en machines? Wat lijkt jou mooi aan het werken in de agrarische sector en wat lijkt je daar lastig of vervelend aan? Wat ga je doen? Je gaat leren hoe de landbouwsector is opgedeeld, welke verschillende soorten bedrijven er in de agrarische sector actief zijn en welke nieuwe ontwikkelingen gebruikt kunnen worden om het produceren van voedsel veiliger en milieuvriendelijker te maken. Je leert verder over grondsoorten, vruchtwisseling en teeltplannen, grondbewerking, poten en zaaien, gewasbescherming en bemesting. Je oefent een bodemprofiel maken, meststoffen strooien, berekeningen maken, een gewas planten en ph- en EC-waardes meten. 9
1 Gewassen telen THEORIE 1.1 Bedrijfsvisies in de agrarische sector Een agrarisch ondernemer kan ervoor kiezen zijn producten op een duurzame en milieuvriendelijke manier te produceren. Of om dat niet te doen. Een andere keuze die hij kan maken, is een grootschalige onderneming opzetten of juist een kleine boerderij houden. Hij kan bedenken of hij zich wil focussen op de productie van één product, of dat hij meerdere producten wil maken. Zo zie je maar: keuzemogelijkheden in overvloed. Elke afzonderlijke keuze die de agrarisch ondernemer maakt, kan invloed hebben op het milieu, op de gezondheid van de dieren en op de kwaliteit van de producten die de Afb. 1.1Elke keuze die een agrarisch ondernemer maakt, heeft invloed op het milieu. boer produceert. Als je weet wélke keuzes je kunt maken en wat de invloed van die keuzes is, begrijp je ook veel beter waaróm een agrarisch ondernemer die keuzes maakt. Wat weet ik al? Ken jij biologische bedrijven? Welke keurmerken ken jij? Welke kwekerijen ken jij? Wat kweken ze daar? Vind je het logisch dat je meer betaalt voor een product dat duurzaam is geproduceerd? DUURZAAMHEID IN LAND- EN TUINBOUW Veel dingen die mensen uitvinden, zijn heel nuttig. Denk aan medicijnen, waarmee kwaaltjes en ziekten te verhelpen zijn. Maar sommige uitvindingen hebben behalve een positief effect ook negatieve gevolgen. Bijvoorbeeld door een verkeerd gebruik of door overmatig gebruik. Denk nog maar eens aan de medicijnen. Als je er daarvan teveel in één keer slikt, kun je flink ziek worden. In de land- en tuinbouw werkt het ook zo. Daar worden kunstmest, diermedicijnen en chemische middelen toegepast. Om de groei van gewassen te verbe- 10
1 Gewassen telen THEORIE teren, voor de gezondheid van de dieren en voor de bestrijding van ziekten en plagen. Boeren kunnen daardoor meer produceren. Het gevolg: de opbrengst van het land en de opbrengst per dier worden groter. En de bedrijven groeien mee. Allemaal positieve ontwikkelingen, zou je zeggen. Maar voor die hogere productie hadden de agrarisch ondernemers steeds meer water, energie, kunstmest, medicijnen en grondstoffen nodig. En dat is juist helemaal niet goed voor hun dieren, voor onze gezondheid en ook niet voor het milieu. Gelukkig voor de dieren en voor het milieu zijn er steeds meer agrarisch ondernemers die volgens nieuwe inzichten werken. Zij kiezen heel bewust voor een vorm van land- of tuinbouw waarbij ze rekening houden met het milieu, het landschap en het welzijn van de dieren. Deze manier van agrarisch ondernemen noem je duurzame landbouw. Hierbij proberen de boeren de negatieve gevolgen voor het milieu tot een minimum beperken. Sterker nog, ze richten zich op een gezonde toekomst voor mens, dier en milieu. Bijvoorbeeld door op een verantwoorde manier om te gaan met medicijnen voor dieren, chemische bestrijdingsmiddelen, kunstmest voor planten, water en energie. Dat is pas echt positief. 1.1 Noem een kenmerk van duurzame landbouw. een hoge productie grote bedrijven zo min mogelijk negatieve gevolgen voor het milieu gebruik van veel water, energie en grondstoffen BIOLOGISCHE LANDBOUW In de biologische landbouw houden de ondernemers rekening met natuur, milieu en landschap en het welzijn van mens en dier. Ondernemers in deze sector gebruiken geen substraat, geen antibiotica, geen kunstmest en geen chemische middelen. Biologische landbouw is een vorm van duurzame landbouw. De gangbare of reguliere landbouw noemen we niet duurzaam. Toch zijn er wel overeenkomsten tussen reguliere en biologische landbouw. De boeren uit beide sectoren gebruiken voor een belangrijk deel dezelfde technieken en machines. En in de biologische landbouw wordt net zo modern en vernieuwend gewerkt als in de reguliere landbouw. Uitgangspunt voor duurzame of biologische landbouw is dat niet alleen de opbrengst Afb. 1.2Duurzame bedrijven houden tijdens de productie rekening met de negatieve gevolgen voor mens en milieu. Afb. 1.3Mensen die actief zijn in de biologische en de reguliere landbouw wisselen voortdurend kennis met elkaar uit. 11
1 Gewassen telen THEORIE van het gewas, maar ook een gezond bodemleven centraal staat. En niet alleen de hoeveelheid melk of vlees die je kunt produceren, maar ook het welzijn en de gezondheid van de dieren. Deze zienswijze is tot op de dag van vandaag niet zonder gevolgen. Jij, als consument, merkt het bijvoorbeeld bij de kassa. In de winkel betaal je namelijk meer voor een biologische wortel dan voor een normale. Dat klinkt eigenlijk wel tegenstrijdig. Iets wat gezond is, goed voor het milieu en beter voor de gezondheid van planten en dieren, zou toch juist goedkoper moeten zijn? Consumentenprogramma Kassa Groen van omroep VARA legt uit dat om maar even een voorbeeld te noemen een biologische aardappelteler 40 cent per kilo aardappelen krijgt, terwijl een normale aardappelboer 20 cent per kilo opstrijkt. De biologische teler krijgt meer, omdat bij hem het risico op een lagere opbrengst groter is. Ten eerste heeft hij een grotere oppervlakte grond nodig (wat best prijzig is) en ten tweede gebruikt hij geen kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Door dat laatste valt de opbrengst per hectare wel 15 tot 30 procent lager uit dan bij een reguliere landbouwer. Maar hij moet wel minstens net zo hard werken voor zijn gewas en hij heeft hij meer kosten voor een kilo product. Met een hogere vergoeding per kilo kan de biologische boer zich dus een beetje indekken tegen dat risico. Precies hetzelfde geldt voor het houden van dieren. De koeien op een biologisch bedrijf krijgen duurder voer en hebben meer ruimte in de stal. Dit betekent dat er minder koeien in dezelfde stal kunnen en dat de kosten voor het houden van de koeien hoger zijn dan reguliere, grotere bedrijven. Logisch, dat je aan het einde van de rit als consument dus meer betaalt voor een biologisch pak melk. Trouwens, hoe meer mensen duurzaam geproduceerd voedsel gaan kopen, hoe goedkoper het wordt. En hoe beter en duurzamer de landbouwtechnieken en machines worden ingezet, hoe minder je uiteindelijk voor een biologische wortel betaalt. 1.2 Waarin verschilt de biologische landbouw van de gangbare landbouw? De biologische landbouw is ouderwets. De biologische landbouw is gericht op natuur- en landschapsbehoud. In de biologische landbouw worden geen chemische middelen gebruikt. In de biologische landbouw worden antibiotica en bestrijdingsmiddelen gebruikt. SCHAALVERGROTING EN SPECIALISATIE Vroeger waren agrarische bedrijven zogenoemde gemengde bedrijven. Ze waren zelfvoorzienend. Dat betekent dat ze van alles produceerden voor eigen gebruik. Ze waren ook grondgebonden: ze hadden grond nodig om hun veevoer te verbouwen en om mest op uit te rijden. Na de Tweede Wereldoorlog was er een enorme vraag naar goedkoop voedsel. Om aan die vraag te voldoen, gingen agrarische bedrijven specialiseren. Ze 12
1 Gewassen telen THEORIE gingen over op de teelt van één gewas of het houden van één diersoort. Dit noem je monocultuur. Ze verkochten hun eigen product en kochten grondstoffen in bij andere bedrijven, of in het buitenland. De bedrijven werden groter en groter. Deze ontwikkeling noem je schaalvergroting. Allerlei sectoren in de land- en tuinbouw passen schaalvergroting toe. Door schaalvergroting kunnen agrarisch ondernemers meer produceren en verdienen ze meer geld. Maar er zijn ook best wat nadelen van schaalvergroting te noemen. In de veehouderij bijvoorbeeld is er voor dieren vaak minder aandacht, tijd en geld beschikbaar. Dat kan ten koste gaan van het welzijn van de dieren. Een ander nadeel gaat over de mest. Hoe meer dieren, hoe meer dierlijke mest er geproduceerd wordt. Grote gespecialiseerde bedrijven produceren meer mest dan ze kunnen uitrijden op hun eigen grond. Ze moeten de mest afvoeren. Hierdoor kunnen problemen met het milieu ontstaan, zoals overbemesting en verzuring. Ook binnen de akkerbouw is sprake van schaalvergroting. Meestal hebben we het dan over de uitbreiding van bedrijven in oppervlakte. Wanneer op een bepaald stuk grond Afb. 1.4Grootschalige bedrijven zijn vaak te herkennen aan grote en lange schuren, waar heel veel dieren gehouden worden. altijd hetzelfde gewas wordt verbouwd, heeft dat vaak een negatieve invloed op de opbrengst. Die is namelijk afhankelijk van de oogst van één gewas. Er bestaan nog steeds kleinschalige agrarische bedrijven, maar meestal kunnen deze zich niet volledig bedruipen met inkomsten uit de boerderij alleen. Daarom hebben veel van dit soort bedrijven nevenactiviteiten, zoals een camping, een zorgboerderij of een winkel met streek- en zuivelproducten aan huis. 1.3 Wat is schaalvergroting bij een varkensbedrijf? De plattegrond van het bedrijf wordt op een grotere schaal getekend. Het huis van het bedrijf wordt groter. Er worden meer dieren gehouden op hetzelfde bedrijf. Er komen meer bedrijven in één gebied. OPEN EN GESLOTEN TEELT Kwekers telen vaak grootschalig. En in monocultuur. De ene kweker teelt appels, de andere gerbera s en een derde aardappelen. Een kweker kan zijn producten buiten of binnen telen. Dat hangt af van het product dat hij teelt. Gewassen die buiten worden geteeld, noem je open teelt. Appels, maïs en aardappels zijn daar voorbeelden van. De kweker bewerkt en verbetert de grond door die te ploegen en te bemesten. Daarna zaait of plant hij zijn gewas. 13
1 Gewassen telen THEORIE Hoe goed de gewassen bij open teelt groeien, hangt onder meer af van het weer. Regent het weken aaneen, of is het juist maanden droog, dan kan een oogst mislukken. Bij gesloten teelt ligt dat anders. Deze gewassen groeien namelijk binnen, bijvoorbeeld in een kas of in een schuur. Denk bijvoorbeeld aan champignons of witlof. De kweker kan bij dit soort gewassen zelf allerlei groeiomstandigheden bepalen: de voedingsbodem, de temperatuur, de hoeveelheid water en de hoeveelheid licht. Planten kunnen daardoor onder optimale omstandigheden groeien. Afb. 1.5Deze kweker teelt cyclamen in een kas. 1.4 Welke producten worden binnen geteeld? aardappelen, maïs en uien komkommers, appels en frambozen tomaten, uien en aardappelen champignons, rozen en tomaten Opdracht 1 14