De theorie achter de portretten

H2 De theorie achter de portretten De theorie achter De theorie achter de portretten de portretten HO Centrering WAT Persoonlijkheidsdynamiek

40 In het voorgaande hoofdstuk heb je kunnen lezen hoe verschillend leerkrachten in hun dagelijkse doen en laten kunnen zijn. Wie kent er niet de leerkracht die zo gemakkelijk contact maakt? Of de leerkracht die zo goed is in het maken van plannen en schema s? Allemaal kwaliteiten die te maken hebben met hoe je gebakken bent. Of met andere woorden, kwaliteiten die je terug ziet in dagelijks gedrag, maar die hun oorsprong hebben in iemands interne proces, the internal wiring, zoals Sandra Seagal dat zo mooi noemt. Over die internal wiring, ofwel de manier waarop je gebakken bent gaat dit hoofdstuk. Ondanks het feit dat ieder mens uiteraard (en gelukkig!) uniek is, zijn er interne processen en patronen te ontdekken die vergelijkbaar zijn. In dit hoofdstuk geven we antwoord op vragen als: welke processen zijn er te onderscheiden, welke patronen kennen we en wat zien we daar dagelijks van terug bij de mensen om ons heen. Waar komt Human Dynamics vandaan? In 1979 ontstond bij Sandra Seagal en David Horne (USA) een indringende, nieuwe kijk op de oorsprong van verschillen tussen mensen. Zij ontdekten dat deze fundamentele verschillen ontstaan vanuit drie universele principes: mentaal, emotioneel en fysiek. Deze verschillen blijken zo elementair in de menselijke identiteit dat ze waarneembaar zijn over de hele wereld onafhankelijk van geslacht, cultuur en leeftijd. Ze noemden hun ontdekking: Human Dynamics. Omdat inmiddels ruim honderdduizend mensen uit een groot aantal landen en culturen de officiële trainingsprogramma s hebben gevolgd, is het gedachtegoed steeds verder ontwikkeld en aangescherpt. Human Dynamics kijkt naar de interne processen en structuren die ten grondslag liggen aan het menselijk gedrag. Sandra Seagal spreekt van de internal wiring die je denken, handelen en spreken stuurt. Dit bepaalt bijvoorbeeld de wijze waarop wij een telefoontje afhandelen, ons werk beginnen, collega s begroeten of niet, ons bureau inrichten tot en met hoe wij genegenheid tonen aan wie ons dierbaar is. De Leerkracht Centraal

41 Dit proces bevindt zich onder wat wij persoonlijkheid noemen en is fundamenteler dan aangeleerde gewoonten, stijlen en rollen. De theorie gaat uit van het feit dat ieder mens de Situationeel gedrag beschikking heeft over drie principes. Het mentale Gewoonten, stijlen en rollen (verstand, ideeën), het emotionele (gevoel, relaties) en het fysieke principe (praktisch, handelend). Verschillen tussen mensen ontstaan door de wijze waarop deze Persoonlijkheid drie principes interacteren, waarbij steeds één van deze Onderliggende structuren en processen drie principes bij iemand de hoofdrol speelt. Als we de drie principes combineren ontstaan er negen variaties, die persoonlijkheidsdynamieken worden genoemd. lke persoonlijkheidsdynamiek, kortweg dynamiek, vormt een geheel eigen wijze van functioneren op het gebied van communiceren, samenwerken, probleemoplossen, ontwikkelen en leren. Ieder mens, met welke dynamiek ook, is gelijkwaardig aan de anderen. Ieder mens, met welke dynamiek ook, kan al dan niet intelligent, meelevend, bekwaam of begaafd zijn. De manier waarop dit zich uit kan echter zeer verschillend zijn. Iedereen kan zich vanuit de hem of haar gegeven dynamiek steeds verder ontwikkelen, daarom spreken we ook over een dynamiek. In één van hun studies volgden Seagal en Horne de ontwikkeling van kinderen van 6 maanden tot 21 jaar oud. Ze constateerden dat de persoonlijkheidsdynamiek die reeds bij het jonge kind te herkennen was niet alleen duidelijk zichtbaar bleef tijdens, maar ook van invloed was op alle ontwikkelingsfasen van een kind. In de video-opnames die we hiervan hebben zie je dan ook mooi hoe verschillend de ontwikkeling per dynamiek eruit kan zien. We zullen hieronder nog wat dieper ingaan op wat de drie principes inhouden. Het is belangrijk om ons steeds weer te realiseren dat wij allemaal de beschikking hebben over deze drie principes. Wij zijn in die zin allemaal compleet uitgerust zou je De theorie achter de portretten

42 kunnen zeggen. Alleen de volgorde waarin deze drie in ons werkzaam zijn blijkt tot fundamentele verschillen tussen mensen te leiden. Na de toelichting op de drie principes kijken we verder naar hoe de fundamentele verschillen ontstaan door de kenmerkende volgorde en onderlinge interactie die zij bij mensen kunnen hebben. De drie principes Het mentale principe maakt het mogelijk om gedachten te formuleren en uit te drukken, visie te hebben, principes en waarden te hebben en te waarderen, een situatie te overzien, structuur aan te brengen en ons te focussen. Wij zetten dit principe wel eens om in een metafoor en vergelijken het dan met het staan op een berg. Wanneer je daar bent is er vaak stilte en tijd om rustig over dingen na te denken, om objectief te zijn, maar ook om ver weg te kijken bijvoorbeeld. n omdat je daar zo hoog staat kan je als vanzelf overzicht maken en structuur aanbrengen. Het vertrekpunt zit in het het en men zou je kunnen zeggen, zinnen die vanuit het mentale principe worden geformuleerd kunnen bijvoorbeeld beginnen met: het schijnt zo te zijn dat of men heeft Wanneer ons mentale principe goed ontwikkeld is, zijn we in staat om helder en objectief te denken, onze waarden uit te drukken, doelen te stellen met name op de langere termijn. Wanneer dit minder is ontwikkeld, kunnen we moeite hebben met ons te focussen of te kiezen, hetgeen kan leiden tot onduidelijkheid. De Leerkracht Centraal

43 Het emotionele principe is de leidraad in onze interactie met anderen, maakt verbindingen, ook nieuwe, organiseert, legt contact en communiceert. Dit principe kent en waardeert de wereld van gevoelens bij jezelf en anderen. Ook voor dit principe gebruiken we vaak een metafoor, die van het dal. Want daar sta je overal middenin, temidden van mensen en dingen om je heen. Hiermee heb jij je dan te verhouden, dus wordt je juist subjectief en op de relatie, tot mensen en dingen, gericht. Het vertrekpunt bij dit principe zit in het ik en mij/mijn en is terug te horen in zinnen als: ik vind dat, of volgens mijn ervaring hiermee Wanneer het emotionele principe goed ontwikkeld is, helpt ons dat in het hebben en ontwikkelen van een positieve relatie met anderen, alert te zijn en kunnen we een gezonde communicatie onderhouden. Wanneer het minder ontwikkeld is, zie je dat vaak terug in het onvermogen om gevoelens adequaat te uiten, een neiging om alleen op eigen behoeften en verlangens te focussen en in een vaak (ver)oordelende houding. Het fysieke principe is nauw verbonden met onze acties, is praktisch van aard en op uitvoering gericht. Onze zintuiglijke waarneming is een belangrijke bron hiervoor: horen, proeven, voelen, ruiken, zien Het maakt ons bewust van onderlinge samenhang en systemen, zowel de natuurlijke als de menselijke en de organische werking hiervan. Alles is onderdeel van een geheel, de groep, het gezin bijvoorbeeld. We noemen dat samengevat systemisch waarnemen. Het is het praktische deel van ons dat er zorg voor draagt dat gedachten en ideeën (mentale principe) gecombineerd met het persoonlijk engagement (emotionele principe) uitgevoerd worden en tot resultaten leiden. De theorie achter de portretten

44 Voor het fysieke principe gebruiken we de metafoor van de aarde, dat mooi symboliseert dat het hier gaat om doen, realiseren. aar ook om zintuiglijk en systemisch waarnemen, vanuit het geheel. Het vertrekpunt vanuit het fysieke principe zit in het wij, ons en het onze. Je hoort dan uitspraken als: wij hebben de gewoonte, onze school Wanneer het fysieke principe goed ontwikkeld is, hebben we een sterk gevoel voor kwaliteit, functionaliteit, samenhang en het geheel. Wanneer het minder ontwikkeld is, zie je vaak dat mensen moeite hebben met het omzetten van een idee en/of doel naar acties. Vaak gepaard gaand met een gebrek aan daadkracht en het manifest maken van gedachten en gevoelens. Samenvattend nog eens de drie principes en de kenmerken die erbij horen op een rijtje: entaal motioneel ysiek Denken Objectiviteit Visie Overzicht Structuur Waarden Voelen Subjectiviteit Relaties Creatieve inbeelding Communicatie Organisatie Doen aken Realiseren Zintuiglijke waarneming Systemische waarneming Praktische bruikbaarheid r wordt vaak gevraagd waarom de kleuren zo gekozen zijn, want veel mensen verwachten bijvoorbeeld bij het emotionele principe eerder de rode kleur. Het geel van het mentale principe staat voor licht (in de ijlheid van het berglandschap); het blauw van het emotionele principe symboliseert het water (stromend door het dal) en het rood symboliseert de aarde voor het fysieke principe. De Leerkracht Centraal

45 Interactie tussen de drie principes De fundamentele verschillen tussen mensen ontstaan vanuit de specifieke interactie tussen de drie principes. Terwijl ze alle drie in ons systeem zitten, blijkt één van de drie een centrale rol in dit proces te spelen. We noemen dit de manier waarop je gecentreerd bent. Dit maakt een eerste, belangrijk onderscheid in de wijze waarop we georganiseerd zijn en functioneren. r zijn drie wijzen van gecentreerdheid ; mentaal, emotioneel, fysiek. De betekenis van dit centrale principe is gelegen in HO we informatie, van allerlei aard verwerken. n dat ziet er dan zo uit: entaal gecentreerd motioneel gecentreerd ysiek gecentreerd entale centrering entaal gecentreerde mensen verwerken vanuit een intern, dus niet waarneembaar, lineair proces en volgen daarbij een logische structuur. Zij gaan als het ware van a naar b-c-d-e. Het verzamelen en begrijpen van informatie, het trekken van conclusies volgt logisch na elkaar. ensen met een mentale centrering zullen bijvoorbeeld in communicatiesituaties altijd op zoek zijn naar de essenties waarover we hier en nu spreken met elkaar. n zich afvragen wat het waarom is dat we het hierover nu hebben met elkaar, wat is de waarde, het belang? Dat doen zij door in eerste instantie goed te luisteren, verder is er vaak in hun non-verbale expressie weinig waarneembaar. Zij worden hierin nogal eens niet begrepen en kunnen het misverstand krijgen opgelegd alsof zij niet betrokken De theorie achter de portretten

46 zijn of zelfs als onverschillig worden ervaren. Terwijl zij, zeker wanneer hen dat wordt gevraagd, op hoofdlijnen precies kunnen weergeven waarover het gaat of gegaan is. Kinderen met deze centrering zullen vaak, letterlijk vanaf hun berg, kijken naar bijvoorbeeld het spel van andere kinderen. Zij spelen als het ware mee vanuit hun hoofd en vanuit de natuurlijke afstand die hen zo kenmerkt. Zij bekijken alle aspecten van de wereld van nature vanuit afstand. motionele centrering motioneel gecentreerde mensen kennen een non-lineair, associatief proces, vaak vanuit interactie/dialoog denkend met anderen of met zichzelf. Dit is bij uitstek een extern proces, dat ook non-verbaal af te lezen is. Het verwerken van de informatie volgt een vaak moeilijker te voorspellen weg: kan via a naar c-d-b-e gaan. Conclusies kunnen worden getest, regelmatig opnieuw geformuleerd worden terwijl het begrijpen ervan gaandeweg ontstaat. ensen met deze centrering hebben de ruimte nodig om hardop te kunnen praten en denken tegelijkertijd. Dat hoeft niet altijd met anderen, dit kan ook een interne dialoog zijn. In communicatiesituaties is voor deze groep het hebben van contact en een goede, onderlinge relatie erg belangrijk. Zij zullen vaak snel hardop met elkaar gaan praten en denken over onderwerpen die aan de orde zijn. n hebben dit ook nodig om hun denken op gang te brengen en hun standpunt te kunnen bepalen. Kinderen met deze centrering herken je vaak snel omdat het proces zo aan de buitenkant zit. Ze zoeken (oog)contact met de leerkracht, al aan het begin van een nieuwe schooldag. Zij hebben dit ook nodig om prestaties te kunnen leveren. Zo is ook het contact in en vanuit de groep erg belangrijk voor hen. ysieke centrering ysiek gecentreerde mensen hebben een focus op het verzamelen van achtergrondinformatie. Om tot begrijpen te komen is het geheel, de onderlinge samenhang en de context waarbinnen het zich afspeelt, zeer van belang. Dit wordt een systemisch proces genoemd en is net als bij mentaal gecentreerde De Leerkracht Centraal

47 mensen een intern proces: eerst zelf de dingen willen doordenken. aar in hun geval vanuit de praktijk, hoe dingen werken, hoe het in elkaar zit. Het verwerkingsproces is te vergelijken met een bouwwerk waarin alle losse onderdelen met elkaar verbonden zijn tot een vaak driedimensionaal geheel. In communicatiesituaties is ook deze groep eerst veel aan het opnemen, inclusief zintuiglijke informatie van allerlei aard. Zij zullen in tweede instantie reageren en vaak vanuit praktische overwegingen zaken benoemen of inbrengen. Bijvoorbeeld over wat het nut hiervan is, wat we er morgen mee kunnen en hoe anders het dan is dan dat we het nu doen. Kinderen met deze centrering hebben met name aan de start van iets nieuws de behoefte om eerst de verkregen informatie, bijvoorbeeld vanuit de instructie, eerst te laten bezinken alvorens ze aan het werk gaan. Zij hebben vaak de voorkeur om eerst te kunnen kijken hoe het werkt en zullen dit vervolgens gaan overnemen om het in tweede instantie te gaan verbeteren. Samenvattend nog eens de drie centreringen op een rijtje: entale centrering motionele centrering ysieke centrering Soort proces Zichtbaarheid (Leer)Situatie Lineair Associatief Systemisch Proces zit aan de binnenkant Proces zit aan de buitenkant Gemengd aan binnenen buitenkant Voorkeur voor alleen, in stilte, lezen Voorkeur voor één op één, in interactie Voorkeur voor samen doen, ervaren NB In de centrering krijgen de principes dus een proces-betekenis, ik zal hierbij nog eens een kort voorbeeld geven. Denken staat als kenmerk genoemd bij het mentale principe. ensen met welke centrering dan ook kunnen allemaal denken omdat zij alledrie de principes hebben. aar hun denken ziet er vanuit hun centrering toch echt anders uit. Het denken vanuit de mentale centrering is een lineair proces( dat is de betekenis die De theorie achter de portretten

48 het mentale principe in de centrering krijgt). Het denken vanuit de emotionele centrering wordt dan een associatief proces (dat is de betekenis die het emotionele principe in de centrering krijgt) en tot slot wordt het fysiek gecentreerde denken een systemisch proces (dat is de betekenis die het fysieke principe in de centrering krijgt). Persoonlijkheidsdynamieken De verschillen tussen mensen zijn nog gevarieerder. Het eerste, centrale principe blijkt namelijk een speciale verbinding te hebben met één van de andere twee. Het is met name het samenspel tussen deze twee dat zorgt voor een operationeel systeem in onze wijze van functioneren. Dit wordt dan een persoonlijkheidsdynamiek welke is vernoemd naar deze twee principes. Bijvoorbeeld: mentaal-fysiek of emotioneel-mentaal. Het is belangrijk om nog eens te vermelden dat, ondanks dat de dynamiek naar twee principes is vernoemd, je de beschikking blijft houden over alle drie. Het derde principe wordt wel eens het dynamische principe genoemd, dat principe vormt een belangrijke sleutel voor je verdere ontwikkeling. Van de negen mogelijkheden die dan ontstaan blijken er zes veelvuldig voor te komen. De uiteindelijke volgorde waarin de drie principes nu komen te staan binnen de persoonlijkheidsdynamiek geeft een specifieke kleur aan hoe mensen waarnemen, interpreteren en situaties en gebeurtenissen waarderen. Het is goed om ook hier nog eens te benadrukken dat mensen een bepaalde dynamiek lijken te hebben, je bent natuurlijk meer dan dat! Kijk nog maar eens naar de eerder getoonde ijsberg als verbeelding van ons menselijk zijn. Wij hebben het hier over de onderkant, je zou kunnen zeggen, een neutraal gegeven waarop je natuurlijk ook je persoonlijkheid mede vormt. Tijdens onze trainingen laten we het kiezen van een De Leerkracht Centraal

De theorie achter de portretten 49 dynamiek zeer nadrukkelijk over aan de mensen zelf: jij bent immers de enige die kan bepalen hoe het proces er bij jou van binnen uitziet! In het navolgende zullen we de zes dynamieken kort bespreken met voorbeelden van volwassenen in werksituaties. Ook hebben we telkens aangegeven welk leerkrachtportret uit het eerste hoofdstuk hierbij hoort.

50 entaal-ysiek De mentaal-fysieke persoonlijkheidsdynamiek (leerkrachtportret 5): entaal-fysieke mensen vormen ideeën (mentaal) over de feitelijke wereld (fysiek). Zij doen dat op een logische manier, stap voor stap vanuit afstand. Zij handelen (fysiek) in overeenkomst met wat zij als waardevol ervaren (mentaal). entaal-fysieke mensen letten als vanzelf op de consistentie van woorden en daden met de afgesproken richting of het beleid. Zij willen dan ook eerst de visie kennen voordat zij in een nieuwe werksituatie stappen. n wanneer zij eenmaal daar werken zullen zij voortdurend checken of het dagelijks handelen overeenkomt met deze uiteindelijke visie. Veel mentaal-fysieke mensen zijn vaak stil tijdens vergaderingen, zij luisteren naar wat er (inhoudelijk) wordt gezegd en kunnen vaak uitstekend samenvatten, essenties weergeven en kwesties verhelderen door hun feitelijke weergave van zaken. Het zijn ook vaak goede schrijvers. Zij zijn zorgvuldig en precies in hun woordkeuze en formuleringen en kunnen logisch en helder het denken op papier zetten. De Leerkracht Centraal

51 De mentaal-emotionele persoonlijkheidsdynamiek (leerkrachtportret 6): entaal-emotionele mensen kijken vanuit afstand (mentaal) en verwerken op logische, analytische wijze informatie over de interactie tussen mensen (emotioneel). Zij zijn geinteresseerd (emotioneel) in de richting waarin mensen en processen zich bewegen (mentaal). entaal-motioneel In de werksituatie richt de aandacht zich als eerste op mensen en de interactie tussen mensen binnen het team. Alhoewel altijd op afstand en objectief, is er een diepgaande belangstelling voor wat mensen beweegt, wat ze bezighoudt, wat ze voelen en ervaren. Daarbij houden zij altijd wel de grote lijn in de gaten: zijn mensen op de goede weg in de door ons allen gewenste richting? Tijdens vergaderingen zijn mentaal-emotionele mensen veelal eerst observerend en luisterend, zowel naar de inhoud als naar het proces. Vanuit de, van nature afstandelijke en objectieve houding zullen zij steeds proberen verbindingen te maken tussen hetgeen gezegd en gevoeld wordt in het perspectief van de gewenste toekomst. De theorie achter de portretten

52 motioneel-entaal De emotioneel-mentale persoonlijkheidsdynamiek (leerkrachtportret 3): motioneel-mentale mensen verwerken ideeën (mentaal) op een associatieve, flexibele en spontane manier in dialoog met anderen (emotioneel). Wat zij persoonlijk zinvol vinden (emotioneel) brengt ze op ideeën en mogelijk heden voor de toekomst (mentaal). De focus in de werksituatie ligt in beweging, vooruitgang, vernieuwing, in dat wat anders en nog onontgonnen is. motioneel-mentale mensen stappen hier open en onbevreesd in en kunnen dan met veel enthousiasme en optimisme steeds weer nieuwe perspectieven brengen. Zij werken graag samen, met name als het gaat om een snelle uitwisseling van ideeën (brainstorm) en doen dat vaak op een heftige manier. Omdat hun gevoelens vaak direct verbonden zijn met hun ideeën, zijn ze meestal sterk betrokken bij wat zij doen en kunnen volledig opgaan in een project of taak. Zij zijn hierbij op de nabije toekomst gericht. Tijdens vergaderingen zorgt deze groep vaak voor tempo en de voortgang door hun aandacht voor wat we er morgen mee gaan doen. n dat we voor dit moment toch voldoende hebben besproken om ermee aan de slag te kunnen! De Leerkracht Centraal

53 De emotioneel-fysieke persoonlijkheidsdynamiek (leerkrachtportret 1): motioneel-fysieke mensen verwerken op een associatieve manier, vaak met spontane sprongen (emotioneel) de vele aspecten van de fysieke wereld (fysiek). Ze verbinden (emotioneel) vaak materialen op nieuwe manieren om nieuwe vormen te creëren (fysiek). motioneel-ysiek motioneel-fysieke mensen richten hun aandacht in werksituaties met name op de communicatie en interactie tussen mensen vanuit hun onderlinge, persoonlijke relaties. Communicatie is meer dan het overbrengen van informatie, het gaat hen tegelijkertijd om de uitwisseling van gevoelens en andere subtiliteiten die zich in communicatie afspelen. Proces en inhoud zijn even belangrijk. Zij hebben veel gevoel voor hetgeen wel, maar ook voor wat niet gezegd wordt. Communicatie met anderen is voor hen ook een belangrijk instrument om het denken te verhelderen en te structureren. Tijdens vergaderingen zie je mensen met deze dynamiek vaak zorgen voor een goede sfeer. Soms serieus, ook wel met humor proberen zij spanning en misverstand te relativeren. De theorie achter de portretten

54 ysiek-motioneel De fysiek-emotionele persoonlijkheidsdynamiek (leerkrachtportret 2): ysiek-emotionele mensen verwerken op een systemische manier veel gegevens (fysiek)over de interactie tussen mensen, acties en gebeurtenissen (emotioneel). Zij begrijpen de verbanden (emotioneel) en maken allesomvattende systemen die werken (fysiek). ysiek-emotionele mensen identificeren zich sterk met het team waarin zij werken, zij voelen zich deel van een geheel. Zij werken graag collegiaal samen aan praktisch haalbare doelen/acties en streven naar onderlinge consensus. Zij focussen op de samenhang der dingen, letten op de onderliggende systemen en structuren: Je kunt niet zomaar iets veranderen zonder dat dit consequenties heeft is een veel gehoorde uitspraak van een fysiek-emotioneel iemand. Zij zijn vaak een bron van informatie, hebben veel gegevens (feiten) opgeslagen en zijn gedetailleerd in hun werk. Tijdens vergaderingen zijn zij vaak stil, rustig en nemen veel waar, nauwkeurig luisterend naar wat gezegd wordt terwijl zij dit in het systeem plaatsen. Vaak geven zij aan het einde van een bijeenkomst waardevolle aanvullingen op hetgeen gezegd is. De Leerkracht Centraal

55 De fysiek-mentale persoonlijkheidsdynamiek (leerkrachtportret 4): ysiek-mentale mensen verwerken op systemisch, pragmatische wijze (fysiek) ideeën, principes (mentaal) en informatie. Ze bewerken deze tot plannen (fysiek) die moeten leiden tot het bereiken van een vooraf vastgesteld doel of resultaat (mentaal). ysiek-entaal Bij alles wat zij doen zijn fysiek-mentale mensen gericht op het doel dat dit heeft. Wanneer dit niet meteen duidelijk is, zullen zij hiernaar vragen. Daarbij is het van belang dat duidelijk wordt wat voor soort acties er worden gevraagd van henzelf, zowel als van de groep. Net als de vorige groep zetten zij deze in een groter verband, zoeken de onderlinge samenhang en willen daarvoor relevante informatie krijgen of verzamelen. Praktisch nut is belangrijk en zij bedenken graag oplossingen voor praktische problemen. Tijdens vergaderingen zijn fysiek-mentale mensen aan de start vaak bezig de gegeven informatie en gedachte-uitwisseling op te nemen. Vaak gaan ze halverwege het besprokene weergeven en doen dat graag door een visuele/schematische weergave om de samenhang duidelijk te maken. Tot besluit Dit was de theorie in het kort beschreven. ocht je graag nog meer willen lezen dan verwijs ik je naar de bronnenlijst die is opgenomen achterin dit boek. De theorie achter de portretten