2 e themabijeenkomst Hotelmarktonderzoek Limburg

2 e themabijeenkomst Hotelmarktonderzoek Limburg 7 september 2017 Op 7 september 2017 heeft de 2 e themabijeenkomst Hotelmarktonderzoek Limburg plaatsgevonden bij de Hotelmanagement School in Maastricht Aan deze bijeenkomst namen ongeveer 60 genodigden deel, waaronder hoteliers, VVV en KHN vertegenwoordigers, studenten, medewerkers van Limburgse gemeenten en medewerkers van Provincie Limburg. Na een korte inleiding over het doel van deze themabijeenkomst gaf de heer Gerie Ten Cate een beeld over de wijze waarop de hotelmanagementschool werkt en gaven twee studenten hun beeld over de opleiding. De heer Gré Beekers van ZKA gaf daarna een uitgebreide toelichting op de conceptresultaten van het hotelmarktonderzoek Limburg. Juist omdat het conceptresultaten betrof, zijn de cijfers en grafieken nog niet op papier verspreid. De conceptonderzoeksresultaten vormden wel het uitgangspunt om in regionale discussietafels (Noord, Midden en Zuid) met elkaar van gedachten te wisselen over de betekenis van de resultaten. Daarbij is gesproken over kwantitatieve vraag- en aanbodgegevens en de planvoorraad maar ook over de vitaliteit van het aanbod en de toekomstverwachtingen van de regio. Het was wederom positief om te mogen constateren dat beleidsmedewerkers, ondernemers, branchevertegenwoordigers en studenten met enthousiasme het gesprek met elkaar aangingen. Aan alle regiotafels zijn interessante discussies gevoerd die leiden tot waardevolle input voor het hotelonderzoek. Aan alle deelnemers dank voor de bijdrage. In dit verslag zijn de onderwerpen die in deze bijeenkomst naar voren zijn gekomen op hoofdlijnen samengevat. Mocht u onverhoopt in deze samenvatting toch iets missen, dan mag u ons altijd mailen: expeditieruimte@prvlimburg.nl Leeswijzer: Dit document bevat uitspraken en stellingen die tijdens de themabijeenkomst door de Met aanwezige speciale dank hoteliers, aan Geert branchevertegenwoordigers Julicher, Jessie Riechelman, en ambtenaren Janneke Houben, zijn aangedragen. Antoinne Beijers, Deze Anya inbreng Niewierra, wordt Anne afgewogen/beoordeeld Ten Horn, Ard Costongs, en zo Mark veel Forschelen, mogelijk meegenomen Yvonne Kokkelkoren, in de bestuurlijke Helma Brunenberg themabijeenkomst en Loes Peters en het voor het begeleiden onderzoek, en maar samenvatten betreffen van niet de de discussies. resultaten van het onderzoek. Met speciale dank aan Geert Julicher, Jessie Riechelman, Janneke Houben, Antoinne Beijers, Anya Niewierra, Anne Ten Horn, Ard Costongs, Mark Forschelen, Yvonne Kokkelkoren, Helma Brunenberg en Loes Peters voor het begeleiden en samenvatten van de discussies. 1

1. Regiotafel Noord- limburg 1.1. Vraag en aanbod hotelmarkt: Geconstateerd wordt dat de kamerprijzen in Noord -Limburg relatief laag zijn. Volgens hoteliers worden de prijzen verlaagd door de ontwikkeling van de vraag en de prijsniveaus in de markt van vraag en aanbod. De marges van de kamerprijzen zijn anders dan 10 jaar geleden. Hoteliers moeten veel meer doen om omzet te genereren. Ook de Revpar is op veel plekken relatief echt heel laag. Dit wordt mede veroorzaakt door ota's. Studenten geven aan dat OTA s de grootse vijand is voor hotellerie. Zij adviseren om gasten direct te laten boeken bij hotel en hen voordelen te geven. Maar ook dan lever je marge in. Aan de andere kant is Booking.com makkelijk voor de consument en door de OTA s komen ook nieuwe gasten binnen. De leisure-gast verblijft vaak met 2 personen op 1 kamer en de zakelijke gast vaak alleen op 1 kamer. Voor de zakelijke gast is een restaurant/horeca aantrekkelijk want deze gast maakt gebruik van ontbijt/lunch/diner. Aan de meerdaagse conferentiegast wordt verdiend. Er zijn grote zorgen over de planvoorraad en de uitvoering van die plannen. 2% groei (groeicijfer CPB, NBTC) is arbitrair getal, de groei hangt onder andere ook af van economische conjunctuur. Na 2012 is door een hotelier 6 ton uit spaargeld opgenomen om medewerkers te kunnen betalen. Als er hotels bijkomen in Noord-Limburg dan houdt sparen op. Je vist in de zelfde vijver van gasten. De op de factsheet opgenomen indicatie van marktruimte wordt wel herkend. In het algemeen hebben hoteliers minder moeite met uitbreiding van bestaande hotels, dan met de vestiging van een nieuw hotel. Het hotel bij Toverland wordt overigens niet als concurrentie gezien. Dit betreft een toevoegen van een nieuwe doelgroep aan bestaand aanbod. 1.2. Vitaliteit hotelmarkt & Toekomstperspectief van de hotelmarkt De vitaliteit van de hotelsector in Noord Limburg valt mee. De grotere bedrijven doen het goed. Het zijn de kleintjes die het moeilijk hebben. Onduidelijk is of de bedrijven in het rode kwadrant of van de kwetsbare beheerders dezelfde hotels zijn als de hotels die te koop staan. Geconcludeerd wordt dat op termijn extra toeristisch trekpleisters nodig zijn. De kasteeltuinen, Oorlogsmuseum, Brouwerij hertog jan zijn prima trekpleisters, maar op termijn niet voldoende. Hotels maken gebruik van doe-dingen in een grotere regio, bijvoorbeeld shoppen in Roermond. Wat er aan toerisme binnen komt en wat ze uitgeven staat niet in verhouding. Gemeenten zouden meer voor toerisme moeten doen en meer ervoor uittrekken omdat behoefte is aan reuring. Ook zou een grote attractie in Noord Limburg wenselijk zijn. Evenementen door het jaar heen helpen mee aan toeristische overnachtingen. Geconcludeerd wordt dat Noord-Limburg onvoldoende vermarkt wordt. Hoteliers missen de bruine borden in Noord Limburg. Onze regio is mooi, zelfs eigen inwoners weten dat vaak niet eens. We moeten meer trots op de eigen regio zijn, en misschien een promotiefilm maken. Het zou wenselijk zijn om de rode (cultureel & inspirerend) en paarse (avontuurlijk & sportieve) doelgroepen aan te trekken maar dan moet de omgeving ook in staat zijn deze doelgroepen wat te bieden. 2

Productontwikkeling is noodzakelijk om verblijfsrecreatie en dagrecreatie beter te verbinden. Studenten geven aan dat er meer gedaan zou kunnen worden met start ups en starters. Een zogenoemde Bleisure trend is gaande (combinatie business/leisure). De uitdaging ligt in toerisme en zakelijk te combineren. Juist omdat gasten ook in dorpen en steden komen is het visitekaartje daarvan belangrijk. Daarom is het belangrijk dat leegstand voorkomen wordt en investeringen in de leefbaarheid plaatsvinden. Geconstateerd wordt dat kleine centra van functie veranderen. Een Jaarlijkse groei van 2% is voor Noord Limburg in ieder geval niet realistisch (aangegeven wordt dat het idee is dat nu de groei nog geen 0.5% is en dat is vergelijkbaar met 2016). De sector heeft baat bij een boost van de zakelijke markt. Nu is er een overschot aan kamers. De distributiesector/logistieke bedrijven leveren niks op voor hotels in tegenstelling tot kantoren. Als er geen extra bedrijvigheid is doordeweeks, dan is er geen groei mogelijk. Er zijn meer ontwikkelingen (dan greenport Campus) in de regio nodig om groei te realiseren. De regio meer promoten en aantrekkelijk maken voor het vestigen van ondernemers is nodig. Hoteliers moeten goede mensen aan receptie neerzetten. Dat zijn de ambassadeurs van de omgeving. Echter, hoteliers hebben veel moeite goed opgeleid personeel te vinden. Er is sprake van serieus personeelstekort. Lager opgeleid personeel gaat ook werken in de logistiek en daarnaast is er een enorme krapte op de arbeidsmarkt voor de hotellerie. Er is in Venlo een culinaire academie gestart voor bedienden en koks. Er waren slechts 9 aanmeldingen. Venlo als studentenstad is niet aantrekkelijk genoeg! Horeca nota: Venlo is studentenstad, maar Venlo is geen studentenstad. Dit kunnen ze niet waarmaken. Daarnaast heeft de hotellerie last van een slecht imago (hard werken voor weinig geld). Echter, er wordt niet te slecht betaald, maar er wordt wel hard en op onregelmatige tijden gewerkt. De jeugd is veranderd. Huidige hoteliers zijn van een andere generatie. Opgeleide medewerkers vinden is heel lastig. Ook laagopgeleiden komen in aanraking met klanten en dienen een gastvrije houding te hebben. Bovendien moet iedereen Nederlands spreken. Van de Hotelschool Maastricht gaat maar 10% de hotellerie in. Hoteliers vragen aan gemeenten wat er met het onderzoek van ZKA gebeurt. Gemeenten hebben in de regio afspraken over het afstemmen van nieuwe initiatieven van verblijfsrecreatie. Ook vragen zij initiatiefnemers naar aantoonbare marktruimte. Bij de recreatieparken is een vitaliteitsmanager aangesteld om bedrijven te helpen met een kwaliteitsimpuls of om af te bouwen. Een dergelijke aanpak is ook voorstelbaar in de hotelsector. De uitkomsten van dit onderzoeken kunnen hiervoor als uitgangspunt dienen. Hoteliers geven aan in de pers te hebben gelezen over de komst van een hotel op het Floriadeterrein, en dat doet pijn. Enerzijds werk je als ondernemer mee aan dit onderzoek en anderzijds lijken gemeenten zich niets aan te trekken van dit onderzoek. Maar het is goed om te horen dat als het rapport klaar is, deze niet in de la verdwijnt. Ondernemers waarderen het contact met gemeenten. Belangrijk is te bepalen: Wat voor regio zijn we, hoe vitaal zijn de kernen & detailhandel. Die zijn bepalend en relevant voor het functioneren van een hotel 1.3. Aandachtspunten voor de bestuurlijke themabijeenkomst Er MOET een vervolg komen op dit onderzoek. Regio s moeten er iets mee gaan doen! Aanname 2% groei is te hoog, daarvoor zijn er meer ontwikkelingen nodig in de regio. Nieuwe concepten vooral zoeken in welke regio we zijn en het vermarkten van de regio. Problemen m.b.t. het verkrijgen van goed personeel. 3

2. Regiotafel Midden- Limburg (resultaten uit de 2 discussietafels) 2.1. Vraag en aanbod hotelmarkt De cijfers uit de fact-sheets worden grotendeels herkend: er is een groot deel zakelijke markt in Midden- Limburg. Opgemerkt wordt wel dat Midden-Limburg nog in een groeifase zit en van oudsher nog niet zoveel overnachtingen heeft. Er is wel opvallend veel plancapaciteit (zowel hard als zacht). Dat is schrikken, maar dit getal roept een aantal vragen op: Hoeveel van de harde plancapaciteit gaat daadwerkelijk gerealiseerd worden? Zijn er al concrete plannen? Zijn er investeerders / exploitanten in beeld? Hoeveel van de plannen betreft uitbreidingen van bestaande hotels en wat is echt nieuw? Hoeveel van de harde plancapaciteit is puur hotelbestemming en hoeveel zit in dubbele bestemmingen zoals een centrumbestemming? Wat voor differentiatie zit er in de plannen (aantal sterren, themagebonden, doelgroep?) Midden Limburg heeft op het huidige moment weinig hotel aanbod. Daarom is extra hotelaanbod nodig. Wordt per regio ook het type gast inzichtelijk gemaakt? Advies is om niet alleen naar aantallen kamers te kijken, maar ook naar het type kamer (soort hotel, doelgroep etc.). Kortom: er is meer diepgang in de cijfers is nodig. Op basis van deze cijfers kunnen nog geen harde conclusies worden getrokken. Ook de potentiele groei van 2% wordt kritisch bekeken. Dit landelijke getal hoeft niet van toepassing te zijn op Midden Limburg. Men heeft de indruk dat er een grotere groei mogelijk is dan de 2%. Gevraagd wordt om dit getal te onderbouwen. De potentie in Midden Limburg moet meer specifiek bekeken moeten worden, met een uitsplitsing naar zakelijk en leisure (denk aan het zakelijk potentieel in relatie tot ontwikkelingen Eindhoven, en de uitbreiding van het DOC en ontwikkeling van de Maasplassen wat betreft leisure). De verwachting is dat de taart groter kan worden gemaakt voor Limburg i.p.v. verdringing van andere regio s. Volgende ontwikkelingen dienen in de groeicijfers te worden meegenomen: Gebiedsontwikkeling Kempen-Broek (Weert) gericht op senioren fiets en wandeltoerisme Midden-Limburg als uitvalsbasis voor toeristen van daaruit uitstappen naar Zuid- of Noord-Limburg. Festivals (Bospop, Solar) Overloop congresmarkt Maastricht/Düsseldorf Chemelot/VDL, Gevestigde internationale MKB, Cranendonck bedrijventerrein Locatie wordt steeds belangrijker voor de zakelijke markt (snelheid, gemak) Zakelijke markt, overloop van evenementen. De vraag wordt gesteld waarom Maastricht doorverwijst naar Aken en niet naar ML? Verder staan er twee hotels op de kaart die geen hotel/pension zijn, te weten: De Roerdalhoeve in Melick en Rood Bekershof in Vlodrop. Deze twee accommodaties bestaan uit vakantieappartementen (zelfs met eigen keuken) en moeten niet tot hotels gerekend worden. 4

2.2. Vitaliteit hotelmarkt Opvallend is dat er een behoorlijk deel van de hotels in het rode kwadrant zit (29% van de kamers / 56% van de bedrijven). Dat is meer dan de helft. Het beeld is dat dit om kleinere bedrijven gaat die geen bedrijfsopvolging hebben, maar ook geen kopers in het vooruitzicht hebben. Men kan dus niet stoppen. Voorgesteld wordt om de structuur van het hotelaanbod in ML inzichtelijk te maken (en het rode aanbod daarlangs te leggen). De oproep van de deelnemers aan deze discussietafels van Midden Limburg was om goed te kijken welke rol de overheid heeft in rode kwadrant. Moeten we onze energie steken in vergane glorie of moeten we nadenken hoe we afscheid kunnen nemen van deze bedrijven? Daarbij is het belangrijk om te kijken welke toegevoegde waarden deze locaties voor de regio hebben. Gedacht kan worden aan herbestemming, sanering, regelingen voor bedrijfsbeëindiging, huisvesting van arbeidsmigranten (behoefte vanuit logistieke bedrijven) etc. Deze rode bedrijven zijn niet goed voor het totaalbeeld en claimen ruimte die beter besteed is aan nieuwe hotels. De overheid zou bestaande regelingen zoals voucherregelingen en feiten (wat zijn de plannen van de overheid) beter moeten communiceren met ondernemers. Ook regeldrukvermindering blijft een aandachtspunt. 2.3. Toekomstperspectief hotelmarkt Er is teveel planvoorraad, dat is duidelijk. Daarom moet gekeken worden wie er op korte termijn gaat bouwen en welke planvoorraad dus echt hard is. De vraag echter is hoe ga je ermee om: kies je voor kwaliteit die echt toegevoegde waarde biedt of wie het eerst komt wie het eerst maalt? Indien er meerdere initiatieven zijn, dient geprobeerd te worden om deze gefaseerd tot ontwikkeling te laten komen. Dat er ook ruimte is voor groei van de markt. Vraag: helemaal volgens cijfers plannen of durven investeren? 2% niet ambitieus genoeg; meer marketing en voorzieningen zijn nodig, want de toerist komt naar voorzieningen. Overheid en ondernemers zouden meer moeten inzetten om de hotelstructuur te versterken: Zorg voor een aantrekkelijke regio Organiseer evenementen, attracties etc. Zorg voor een kortere reistijd tussen Weert-Eindhoven (verbreding A2). Profileer Midden Limburg beter (Limburg brede promotie en Midden Limburg als centrum van Limburg) 2.4. Aandachtspunten voor de bestuurlijke themabijeenkomst 2% groei is niet ambitieus genoeg, meer marketing en meer voorzieningen zijn nodig. We moeten durven te investeren Hoe gaan we met planvoorraad om? 1. kies je voor kwaliteit die echt toegevoegde waarde biedt of 2. wie het eerst komt wie het eerst maalt? Vitaliteit: kijk naar bedrijven in het rode kwadrant. Meer kijken en zoeken naar een oplossing om de bedrijven in het rood weg te halen in plaats van nieuw leven in te blazen. Samenwerking overheid ondernemers is belangrijk 5

3. Regiotafel Zuid-Limburg (resultaten uit de 2 discussietafels) 3.1. Vraag en aanbod hotelmarkt Ten aanzien van de cijfers op de factsheet wordt gevraagd of het mogelijk is de cijfers met betrekking tot de herkomst van bezoekers uit Nederland op te splitsen naar Limburg en overige Nederland. 1 Ondernemers geven aan weinig Limburgse gasten te ontvangen. Ook is niet duidelijk of CHIO, Rieu, Tefaf etc. zakelijk of toeristisch is? Daarnaast vraagt men zich af wat het effect is van de uitbreiding van het aantal kamers in Maastricht op de rest van de regio. Met name op de zakelijke markt (Bijvoorbeeld: als Maastricht zakt met de kamerprijzen is dat merkbaar in westelijke mijnstreek (DSM/VDL))? Het gevoel bestaat ook dat de harde planvoorraad groter is dan aangegeven op de factsheets. De cijfers met betrekking tot de bezettingsgraad geven een vertekend beeld omdat in het Heuvelland nog al wat kleine familiehotels in de winter een of twee maanden gesloten zijn. Het is belangrijk dit mee te nemen in het onderzoek. Het geschetste beeld van Maastricht klopt op hoofdlijnen. Dat beeld wordt vooral ingegeven door de grote ketens die daar gevestigd zijn. Maastricht is interessant door de internationale positionering, UM, Mecc, evenementen etc. Wel wordt geconstateerd dat in Maastricht veel projecten met subsidie worden gerealiseerd, daar kan een familiebedrijf niet tegenop. Het heuvelland heeft last van een remmende voorsprong. Er zijn grote zorgen over de kwetsbaarheid van het heuvelland (80% toeristische vraag en relatief veel verouderd aanbod). De vraag is of hier een actie is weggelegd voor de overheid. Bewerken we de goede doelgroepen? Moeten we Zuid-Limburg mogelijk anders positioneren, met name richting de zakelijke markt? Daarnaast wordt geadviseerd om aandacht te hebben voor de onderkant van de markt. Wat kunnen we leren van bedrijven die afgelopen jaren zijn gestopt? Het gevoel bestaat dat de verdeling zakelijk- toeristisch in Parkstad/Westelijke-Mijnstreek er anders uitziet als deze twee regio s gesplitst worden. (Westelijke Mijnstreek meer zakelijk en Parkstad meer toeristisch). 2 Aangenomen wordt dat de Westelijke Mijnstreek veel zakelijke overnachtingen heeft. Echter deze zakelijke overnachtingen zijn ook afhankelijk van fluctuaties van grote bedrijven. Toerisme kan/moet een aanvulling worden. Dat betekent dat promotie meer gericht moet zijn op het aantrekken van de toeristische markt. Op het lijstje van grote ontwikkelingen ontbreekt VDL / Chemelot. Geconstateerd wordt dat Aken een grote markt heeft met een belangrijke economie. Heuvelland Parkstad kan daar gebruik van maken. Echter, de wet- en regelgeving vereist dat bezoekers dan niet alleen visum aanvragen voor congres-/werkbezoek in Duitsland maar ook een visum aanvragen voor overnachting in Nederland. 1 Op basis van de uitgevoerde ZKA- enquête is dat helaas niet mogelijk. 2 Uit nadere bestudering van de ZKA gegevens blijkt dat het verschil in marktsegmentatie tussen Parkstad en Westelijke Mijnstreek niet groot is. 6

3.2. Vitaliteit van de hotelmarkt Er is behoefte om inzage te hebben in de vitaliteit per deelregio (kleiner dan Zuid-Limburg schaal) en inzicht in de staat van het bedrijf dat geen perspectief heeft. Het vermoeden bestaat dat het rode kwadrant vooral het Heuvelland betreft. Daar zijn namelijk problemen met opvolging en zijn er ook geen geïnteresseerde investeerders. Wel wordt opgemerkt dat familiehotels vaak ook andere inkomens hebben (deeltijds een andere baan, of partner een andere baan met inkomen) Er bestaat een sterke behoefte om bedrijven in het rode kwadrant te laten afvloeien of gezond te maken. Daarbij zijn volgende oplossingsrichtingen genoemd: Kleine familiehotels hebben geen financiële investeringsmogelijkheden omdat banken niet meewerken of bereid zijn een lening te geven. Daar een oplossing voor verzinnen zou wenselijk zijn. Het betreft naar verwachting vooral bedrijven in het heuvelland: investeer in het rode kwadrant: juist de kleine hotels zijn de kwaliteit en charme van het heuvelland. Daarnaast liggen juist die kleine hotels in het heuvelland op strategische locaties, je wilt niet dat die verloederen. Vraag je af of je wilt dat de kleine hotels verdwijnen ten gunste van grote hotels. Let op het DNA van een gebied en het DNA van een hotel. Overigens is er een grote vraag naar kleinschalig aanbod, dat blijkt ook uit het succes van Airbnb. Begeleid ondernemers. Leer van de ervaringen uit het bungalowonderzoek. Saneringsregelingen: Het is belangrijk dat de markt in beweging blijft (niet op slot zetten). Dat kan door mogelijkheden te bieden voor de onderkant van het aanbod in de vorm van een saneringsregeling of iets dergelijks. Als je naar doelgroepen kijkt, specifieker inspelen op nieuwe doelgroepen (accent zakelijk) Heb aandacht voor investeerders/beleggers (korte termijn investeren) en Exploitanten (lange termijn exploiteren). Wees kritisch op nieuw aanbod (een nieuw initiatief moet iets toevoegen). Het gevaar bestaat dat in het heuvelland met nieuwe initiatieven vooral het luxe segment wordt aangesproken. We moeten er voor waken dat de traditionele markt niet uit het oog wordt verloren. De nieuwe generatie blijft niet graag lang op één plek; daar kunnen partijen op inspelen en dit kan nieuwe kansen bieden, m.n. voor de zakelijke markt. Onthaasten zou meer ingezet moeten worden als concept. Dat past in het landschap/omgeving. Daarnaast zijn er kansen in zorghotelconcepten. Ook is er veel vraag naar kleinschalige accommodaties waar persoonlijk contact voorop staat, dat biedt ook kansen voor de zakelijke markt. B&B is een woonbestemming en heeft maximaal 5 bedden. Aandacht voor gelijk speelveld (wet- en regelgeving moet gelden voor iedereen die overnachting aanbiedt) vindt men belangrijk. Wet- en regelgeving geldt bij ondernemers als een belangrijkste last. In Zuid-Limburg wordt leisure aanbod (vooral voor kinderen) en meerdaags vermaak gemist. De overheid moet zorgdragen voor regulering, het voorkomen van overaanbod en het voorkomen van leegstand. Voorkom de problemen zoals bij de detailhandel. 7

3.3. Toekomstperspectief hotelmarkt We zouden ernaar moeten streven om één beeld naar buiten te brengen als men aan Limburg denkt (huidige drager Limburg Liefde voor het leven is geschikt). Aandachtspunt is dat bedrijven blijven meegaan in kwaliteit. De opdracht voor Zuid-Limburg is consolideren en werken aan kwaliteit. Je moet beide doen. Enerzijds werken aan kwaliteit en anderzijds meegaan met de tijd/inspelen op trends. Mensen zijn bereid te reizen voor bijzondere ervaringen. Het is voor de regio belangrijk om de bezetting op orde te houden. Daarvoor is er meer inzicht in de behoefte/vraag uit de vanuit de markt wenselijk. De beperkte kennis van besluitvormers binnen overheid over het ondernemerschap in de hotellerie is een groot zorgpunt. Het risico bestaat dat besluiten worden genomen los van de haalbaarheid van nieuwe initiatieven en zonder rekening te houden met situatie bestaand aanbod. Besluitvormers binnen overheid moeten meer kennis krijgen van over het ondernemerschap in de hotellerie om gezonde besluiten te kunnen nemen. We weten te weinig van elkaar en hebben elkaar nodig. Het zou goed zijn als de hotelsector wordt toegevoegd bij overleggremia of wordt geconsulteerd bij de beoordeling van nieuwe initiatieven en voordat besluiten worden genomen. Er zou meer kruisbestuiving in regio en Euregio moeten plaatsvinden(samenwerkende partijen in de regio Overheid-ondernemers-culturele sector-natuur-vvv). Daarbij is het van belang te realiseren dat we elkaar nodig hebben en moeten we inzien dat elkaar iets gunnen noodzakelijk is om stappen te kunnen maken en om Zuid-Limburg naar een hoger plan te brengen. Hiervoor moet duidelijk ook bestuurlijk draagvlak zijn. 3.4. Aandachtspunten voor de bestuurlijke themabijeenkomst De markt moet in beweging blijven (niet op slot zetten) Specifieker inspelen op nieuwe doelgroepen (accent zakelijk) Er moet (Eu)regionale kruisbestuiving plaatsvinden tussen partijen Besluitvormers binnen overheid moeten meer kennis krijgen van over het ondernemerschap in de hotellerie om gezonde besluiten te kunnen nemen. Belangrijk is dat we binnen Limburg en binnen regio s elkaar iets gunnen (op alle thema s). Eén beeld naar buiten is belangrijk! 4. Overige aandachtspunten voor de bestuurlijke themabijeenkomst Wees kritisch t.a.v. nieuwe hotelontwikkelingen en zeker van investeerders en beleggers. Als die hun geld binnen hebben zijn ze weg. Wees kritisch t.a.v. nieuwe hotelontwikkelingen: creëer niet alleen eenheidsworst. Alleen ontwikkelingen met een sterk DNA kunnen iets toevoegen en overleven. Bestuurders, bepaal positie en creëer duidelijkheid t.a.v. planvoorraad in de regio. De horecabranche biedt de bestuurders aan om een kijkje in de keuken te komen nemen. Doe dat vooral! Voorstel vanuit de bijeenkomst is om een kennisdag/masterclass te organiseren voor colleges, raads- en statenleden, ambtenaren, hoteliers etc. met allerlei thema s rondom de branche / food. Partijen hotelschool, KHN en hoteliers willen hier graag aan meewerken. 8