Visie op de Nederlandse economie in 2014 De economie lijkt in de tweede helft van 2013 de bodem te hebben bereikt. Het is sinds 2008 niet de eerste keer dat dit gebeurt. Na het aanvankelijke herstel gedurende 2010 kwam er in de tweede helft van 2011 weer een nieuwe terugval. Medio 2012 leek het tij weer kerende, om echter voor de derde keer in een dip te belanden. Met dit in ons achterhoofd zal groei geen vanzelfsprekendheid zijn. Toch wijzen de meeste indicatoren op herstel. Het Centraal Planbureau gaat ervan uit dat in 2014 het BBP met 0,5% toeneemt. Dat is een stap in de goede richting, maar daarmee is onze economie nog altijd kleiner dan in 2008. Algemeen beeld Voor 2014 wordt een positieve omslag in de economie verwacht. Af te lezen aan de belangrijkste economische indicatoren lijkt deze verwachting gerechtvaardigd. Kwartaal-op-kwartaal heeft het BBP het dal achter de rug, terwijl ook de vertrouwensindicatoren de weg omhoog hebben gevonden. Figuur 1: Economische groei (index, in %), vertrouwen (saldi) en bezettingsgraad industrie (index) 112 110 108 106 104 102 100 BBP-volume 2005 Q1 2005 Q2 2005 Q3 2005 Q4 2006 Q1 2006 Q2 2006 Q3 2006 Q4 2007 Q1 2007 Q2 2007 Q3 2007 Q4 2008 Q1 2008 Q2 2008 Q3 2008 Q4 2009 Q1 2009 Q2 2009 Q3 2009 Q4 2010 Q1 2010 Q2 2010 Q3 2010 Q4 2011 Q1 2011 Q2 2011 Q3 2011 Q4 2012 Q1 2012 Q2 2012 Q3 2012 Q4 2013 Q1 2013 Q2 2013 Q3-5% 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0-4,0-5,0 BBP-mutatie jaar-op-jaar (in %) 2005 Q1 2005 Q2 2005 Q3 2005 Q4 2006 Q1 2006 Q2 2006 Q3 2006 Q4 2007 Q1 2007 Q2 2007 Q3 2007 Q4 2008 Q1 2008 Q2 2008 Q3 2008 Q4 2009 Q1 2009 Q2 2009 Q3 2009 Q4 2010 Q1 2010 Q2 2010 Q3 2010 Q4 2011 Q1 2011 Q2 2011 Q3 2011 Q4 2012 Q1 2012 Q2 2012 Q3 2012 Q4 2013 Q1 2013 Q2 2013 Q3 40 30 20 10 0-10 -20-30 -40 Vertrouwen en bezettingsgraad 2005 jan 2005 apr 2005 jul 2005 okt 2006 jan 2006 apr 2006 jul 2006 okt 2007 jan 2007 apr 2007 jul 2007 okt 2008 jan 2008 apr 2008 jul 2008 okt 2009 jan 2009 apr 2009 jul 2009 okt 2010 jan 2010 apr 2010 jul 2010 okt 2011 jan 2011 apr 2011 jul 2011 okt 2012 jan 2012 apr 2012 jul 2012 okt 2013 jan 2013 apr 2013 jul 2013 okt 65 Producentenvertrouwen Consumentenvertrouwen Bezettingsgraad industrie (rechter as) 85 80 75 70
Het Centraal Planbureau (CPB) verwacht een groei van 0,5% in 2014. Deze zal wordt gedragen door de export en de investeringen. Beide reeksen stijgen in 2014 naar verwachting met 4%. Dat lijkt veel in vergelijking met de 0,5% economische groei, maar de schommelingen zijn vele malen groter in verhouding tot het BBP. Ter illustratie: in 2011 groeiden de investeringen met 12,3%, tegen een BBPgroei van 0,9%. Consumenten zullen naar verwachting 0,8% minder uitgeven in 2014. Daarmee drukken consumenten ook in 2014 de economische groei. Sinds de 2009 hebben consumenten maar één jaar meer geconsumeerd dan een jaar eerder. Dit is een uitzonderlijk lange periode van dalende bestedingen. De overheid gaat na drie jaar van dalende uitgaven weer meer besteden in 2014 (0,5%). In eerste instantie ging de overheid de crisis te lijf door de bestedingen op te voeren. Dit leidde in 2009 tot een groei van 4,9%, terwijl het BBP dat jaar uitzonderlijk hard kromp met 3,7%. Ook in 2012 werd wederom meer uitgegeven dan het jaar ervoor. Toen de crisis aan bleef houden, kon de overheid niet meer stimuleren. De Keynesiaanse strategie moest worden losgelaten en bezuinigingen voerde de boventoon. Figuur 2: Kerncijfers Nederlandse economie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014* Bruto binnenlands product 3,9 1,8-3,7 1,5 0,9-1,2-1,0 0,5 Consumptie huishoudens 1,8 1,3-2,1 0,3-1,1-1,6-2,0-0,8 Overheidsbestedingen 3,6 3,1 4,9 0,2-0,6-0,8-1,3 0,5 Bruto investeringen bedrijven (excl. woningen) 6,4 7,1-15,7-5,7 12,3-2,9-6,3 4,0 Uitvoer van goederen (excl. energie) 7,4-0,1-9,7 13,4 4,4 1,9 0,5 4,0 w.v. binnenslands geproduceerd 5,2-5,0-8,7 9,5 3,8 0,7-0,8 2,8 wederuitvoer 9,6 4,7-10,6 16,9 4,9 3,0 1,8 5,3 Invoer van goederen 6,8 1,9-9,4 11,9 4,7 3,6-0,8 3,5 Bron: CPB, december 2013 *Raming Bandbreedte voorspellingen Het algemene beeld is dat het economisch herstel traag zal zijn. Onder invloed van de aantrekkende wereldhandel in de loop van het jaar zal ook de export verder toenemen. Wel wordt de groei gedurende 2014 breder gedragen dan alleen de export. Een herstel van het consumentenvertrouwen, een stabiliserende woningmarkt en een verbetering van de koopkracht zal zorgen voor een beter consumptieklimaat. Dit leidt later in 2014 tot een stabilisatie van de binnenlandse bestedingen. De logica achter het herstelpad wordt gedeeld door alle instituten die economische prognoses maken. Wel zijn er verschillen in de interpretatie van de kracht van het herstel. Figuur 3 geeft een overzicht van de belangrijkste economische ramingen. Sommige instituten doen alleen uitspraken over 2014. Bij 2015 staat dan n.b. (niet beschikbaar). Figuur 3: bandbreedte economische ramingen voor Nederlandse economie 2014 2015 Datum raming CPB 0,5% n.b. Dec. 2013 DNB 0,5% 0,9% Dec. 2013 Rabobank 0% n.b. Dec. 2013 ING 0,5% 1,0% Dec. 2013 ABN Amro 0,4% 1,3% Dec. 2013 IMF 0,3% n.b. Okt. 2013 OESO -0,1% 0,9% Nov. 2013 Bron: publicaties betreffende organisaties
Bijna alle prognosemakers zijn positief over de ontwikkeling van het BBP in 2014. Alleen de OESO denkt dat er een minimale krimp zal zijn. Deze raming stamt nog uit november 2013. Ook het IMF is relatief gematigd (0,3% in 2014), maar ook hier past de kanttekening dat het gaat om een oude raming uit oktober 2013. De overige instituten hebben in de loop van december 2013 een nieuwe prognose afgegeven. De Rabobank is het minst optimistisch. Deze bank verwacht een BBP-groei van 0% over heel 2014. De rest gaat uit van een groei van 0,5%. Voor 2015 zal het herstel traag doorzetten, met ongeveer 1% groei. Consumenten Consumenten kunnen hun bestedingen financieren uit de volgende bronnen: inkomen, vermogen en schulden. Sinds het toeslaan van de crisis in 2008 zijn de inkomens langdurig onder druk komen te staan. Daarnaast hebben consumenten te maken gekregen met vermogensverliezen, vooral op de eigen woning. Het vertrouwensherstel bij consumenten vanaf de zomer van 2013 heeft vooralsnog niet tot consumptieherstel geleid. In het derde kwartaal van 2013 ligt het niveau van de consumptie circa 7,5% onder dat van medio 2008. Figuur 4: Consumptie huishoudens (in mln. euro s, excl. btw, prijzen 2013) 75.000 74.000 73.000 72.000 71.000 70.000 69.000 68.000-7,5% Door de hoge inflatie, krimpende werkgelegenheid, beperkte contractloonstijging en hogere lasten stond het reëel beschikbaar inkomen (koopkracht) de afgelopen jaren onder druk (DNB, 2013). Uit economisch onderzoek is bekend dat consumenten hun uitgavenpatroon met vertraging aanpassen op hun inkomen. Het duurt dus even voordat een inkomensstijging leidt tot hogere consumptie. In figuur 5 is te zien dat er tussen de reeksen consumptie huishoudens en koopkracht een vertraging van één jaar zit. Pas in 2015 zal daarom sprake zijn van een hogere consumptie. Het omslagpunt van krimp naar groei zal echter als in de tweede helft van 2014 plaatsvinden. Naast het inkomen is er zogezegd een tweede bron om consumptie uit te bekostigen: het vermogen. Dit bestaat uit zaken als spaargeld op de bankrekening, aandelen en effecten of andere beleggingsvormen (bijvoorbeeld onroerend goed). De afgelopen jaren is er sprake geweest van ontsparen en waardedalingen. Het belegde vermogen is minder waard geworden, wat de consumptie onder druk heeft gezet. Daarnaast is er juist steeds minder gespaard, om de consumptie op niveau te houden. Tot slot is er een derde financieringsbron: schuld. De huidige crisis heeft het maken van nieuwe schuld in een kwaad daglicht gesteld. De hoge schuldenberg die gemaakt is tot 2008 wordt door velen aangewezen als de oorzaak van de huidige diepe recessie. Over het algemeen is het beleid erop gericht om schulden tegen te gaan en versneld af te bouwen. Ook op de woningmarkt is dit het geval, waar de maximale loan-to-value langzaam wordt afgebouwd tot 100% in 2018. Ook de aflossingsvrije hypotheek is afgeschaft.
Figuur 5: Consumptie en koopkracht (in %) 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015-3,0 Consumptie huishoudens Koopkracht (statisch, mediaan alle huishoudens) op T-1 Bron: CPB/bewerking BouwKennis, december 2013 Bedrijven Aan de bestedingskant van de economie zijn vooral bedrijven verantwoordelijk voor investeringen. Kijkend naar de investeringen in miljoenen euro s, dan valt op dat in het derde kwartaal van 2013 het niveau van medio 2008 nog lang niet bereikt is (-23%). Wel is het dal achter de rug. Figuur 6: Investeringen in vaste activa In mln. euro's, excl. btw prijzen 2013 33.000 31.000 29.000 27.000 25.000 23.000-23% in %, jaar-op-jaar 30 20 10 0-10 -20-30 -40 Gebouwen GWW-werken Vervoermiddelen Machines en computers Bron: CBS StatLine, december 2013
Export De export is de enige sector die zich door de crisis heen heeft weten te slaan. In het derde kwartaal van 2013 ligt de waarde van de export circa 10% boven het niveau van begin 2008. Medio 2010 was de schade als gevolg van de crisis al hersteld. Daarna is een verdere stijging ingezet, die wel op een beduidend lager tempo lag dan voor de crisis. De exportgroei komt vooral van de wederuitvoer. Dat wil zeggen, goederen die in het buitenland zijn geproduceerd en via Nederland naar andere landen worden geëxporteerd. Hierop zit echter weinig marge en draagt dus minimaal bij aan de welvaart in Nederland. In 2014 zal de export van de in Nederland geproduceerde goederen en diensten ook weer aanzienlijk toenemen. Figuur 7: Export (in mln. euro s, excl. btw, prijzen 2013) 140.000 135.000 130.000 125.000 120.000 115.000 110.000 105.000 100.000 Figuur 8: Export, naar type uitvoer (in %) 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 +10% -10,0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014-20,0 Binnenslands geproduceerd Wederuitvoer Bron: CPB, december 2013 Overheidsbestedingen De overheidsbestedingen hebben juist in 2009 de grootste groei doorgemaakt (4,9%). Dit was in eerste instantie om de ingezette recessie eind 2008 te lijf te gaan door extra geld in de economie te pompen. Vanaf 2010 was er geen geld en draagvlak om de economie nog verder te stimuleren. Bezuinigingen zorgden voor een druk op de overheidsbestedingen. In het derde kwartaal van 2013 liggen de overheidsbestedingen 2,3% lager dan eind 2009. Voor 2014 wordt voor het eerst in vier jaar weer een groei verwacht van de overheidsbestedingen (0,5%).
Figuur 9: Overheidsbestedingen (in mln. euro s, excl. btw, prijzen 2013) 43.500 43.000 42.500 42.000 41.500 41.000 40.500 40.000 39.500 39.000-2,3% Geraadpleegde bronnen CPB (2013): Decemberraming 2013. Geraadpleegd op www.cpb.nl DNB (2013): Economische Ontwikkelingen en Vooruitzichten. Geraadpleegd op www.dnb.nl ING (2013): Vertrouwen in herstel. Groei krijgt langzaam bredere basis. Geraadpleegd op www.ing.nl Rabobank (2013): Visie op 2014. Geraadpleegd op www.rabobank.nl IMF (2013): World Economic Outlook. Geraadpleegd op www.imf.com Oeso (2013): Economic forecast summary (November 2013). Geraadpleegd op www.oeso.com ABN Amro (2013): Nederlandse economie in zicht Vooruitblik 2014-2015. Geraadpleegd op www.abnamro.nl