Jeannette Schaeffer Hoogleraar Taalverwerving Faculteit Geesteswetenschappen j.c.schaeffer@uva.nl Kennisdag - Koninklijke Kentalis 10 Februari 2017 Een vergelijking tussen taalproblemen in kinderen met ASS en kinderen met SLI/TOS
Project Schaeffer 2012-2014 Vergelijking tussen taalstoornissen bij (hoogfunctionerende) kinderen met autisme en kinderen met Specific Language Impairment Zwaartekracht Brain & Cognition Universiteit van Amsterdam Met dank aan: Merel van Witteloostuijn, Iris Duinmeijer, Ava Creemers, Jorik Geutjes, Doatske de Haan, Sybren Spit, Kim Schoof, Irene Rademaker Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 2
Inleiding Specific Language Impairment (TOS) Stoornis in taalbegrip, taalproductie of beide Geen sprake van gehoorproblemen, algemene ontwikkelingsachterstand of neurologische afwijkingen Normale intelligentie 5-7% van de bevolking Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 3
Inleiding Autisme Spectrum Stoornis (ASS) Ontwikkelingsstoornis gekarakteriseerd door stoornissen in sociale interacties in zowel verbale als non-verbale communicatie ~1% van de bevolking Subgroep: Hoog-functionerend autisme vloeiende spraak; normale intelligentie (HFA) Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 4
Onderzoeksvraag Hebben kinderen met hoog-functionerend autisme (HFA) en kinderen met Specific Language Impairment (SLI) dezelfde soorten taalproblemen, en wijst dit dan op dezelfde onderliggende oorzaak? (Bishop 2003; 2010)? Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 5
Methoden Participanten 28 kinderen met HFA 6-14 (gemiddelde leeftijd = 10;4); IQ > 85 28 kinderen met SLI 6-14 (gemiddelde leeftijd = 10;2); IQ > 85 28 normaal ontwikkelende (TD) kinderen 6-14 (gem. lt = 10;4) Controlegroep van 11 volwassenen Materialen: Batterij van 16 tests Grammatica Pragmatiek Cognitie Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 6
GRAMMATICA - Werkwoord/verbale verbuiging: - congruentie onderwerp-persoonsvorm (bv. hij werk-t) - Nominale verbuiging: - meervoudsuitgang ( mass-count ) - geslachtscongruentie (bv. een mooi paard vs. een mooi-e jurk) - Betrekkelijke/relatieve bijzinnen - CELF-IV Kernscore Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 7
Nominale verbuiging: (Niet) telbare naamwoorden ( mass-count ) *Dit is een meel *Dit zijn twee melen Niet-telbaar mass Dit is een stoel Dit zijn twee stoelen Telbaar count Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 8
Flexibele mass/count nomina Dit is worst - mass Dit zijn enkele worsten - count Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 9
(Niet) telbare naamwoorden - Methoden Quantity Judgment Task (Barner & Snedeker, 2005; Hacohen & Schaeffer, 2013) 12 flexibele naamwoorden (worst, pizza, touw,.) Wie heeft er meer X, de cowboy of de ruiter? Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 10
Niet-telbaar zonder meervoudsuitgang Wie heeft er meer pizza? Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 11
Telbaar met meervoudsuitgang Wie heeft er meer pizza s? Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 12
Accuracy (Niet) telbare naamwoorden - Resultaten 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 98 SLI < TD (p.001) HFA = TD (p =.352) 92 82 68* Adults TD HFA SLI Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 13
CELF-IV - Methoden Componenten van Kernscore: Leeftijd 5 8: Begrippen en aanwijzingen volgen, Zinnen herhalen, Zinnen formuleren, Woordstructuur Leeftijd 9 14: Begrippen en aanwijzingen volgen, Zinnen herhalen, Zinnen formuleren, Woordcategorieën 2 Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 14
Percentile CELF-IV - Resultaten 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 73 CELF Kernscore 54* TD HFA SLI SLI < TD (p.001) HFA < TD (p <.05 maar score is binnen norm) 8* Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 15
Grammatica Samenvatting resultaten SLI < TD HFA = TD Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 16
PRAGMATIEK - Lidwoordkeuze (de of een?) - Direct object scrambling - CCC (Children s Communication Checklist) Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 17
Lidwoordkeuze (1) Dit is een verhaal over een (bepaalde) prins. De prins woonde in een groot kasteel. (2) Ik heb zin om een boek te lezen (wat voor boek dan ook). Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 18
Lidwoordkeuze experiment Participant Experimenter 2 Experimenter 1 Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 19
Lidwoordkeuze Methoden Voorbeeld bepaald lidwoord Exp: Kind: Exp: Kind: Hé, wie zie je op het plaatje? *Katrijn*! En wat nog meer? Een bal! Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 20
Lidwoordkeuze Methoden Voorbeeld bepaald lidwoord Exp: Target: En wat deed Katrijn daarnet? Ze rolde de bal *Ze rolde een bal Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 21
Percentage Lidwoordkeuze - Resultaten 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 97 95 3 4 0 1 81* 81* 15 13 Adult TD HFA SLI SLI < TD (p <.05) HFA < TD (p <.05) Bepaald lidwoord (de/het) 4 7 Definite Indefinite Other Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 22
Pragmatiek Samenvatting resultaten HFA < TD SLI < TD Overlap SLI en HFA? Hoeveel kinderen met SLI en hoeveel kinderen met HFA scoren zwak op pragmatiek? Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 23
Discussie Pragmatiek 4 SLI pragmatiek failers zwak in grammatica; 6 HFA pragmatiek failers sterk in grammatica (rood): N Leeftijd (gemiddel de) SLI pass 23 6 14 (9;8) SLI fail 4 8 10 (9;3) HFA pass 21 5 14 (10;8) HFA fail 6 6 11 (8;8) TD 27 6 14 (10;4) Lidwoord keuze (Niet) telbare naamwoorden Werkwoordsverbuiging CELF 5% 78% 85% 8% 54% 79%(*) 91%* 9%* 4% 87% 95% 49% 41% 90% 95% 55% 4% 92% 96% 72% * Significant slechter dan TD Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 24
Discussie Pragmatiek Samenvatting SLI en HFA pragmatiek failers hebben zeer verschillende profielen wat betreft grammatica Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 25
COGNITIE - Non-verbale intelligentie (Raven s Progressive Matrices) - Non-verbale Theory of Mind - Executieve Functies: - Non-verbale inhibitie (Vuist-vingerspel) - Fonologisch geheugen: - Non-Word Repetition - Digit Span forward - Verbaal werkgeheugen - Digit Span backward - Non-verbaal werkgeheugen: Odd-one-out Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 26
Non-verbaal Werkgeheugen (EF) - Methoden Visueel-ruimtelijk Werkgeheugen: Odd-one-out (Henry, 2001) 1. Wijs de vorm aan die anders is dan de andere twee. 2. Wijs de plekken aan waar de afwijkende vormen stonden (maximum van 6 rijtjes) Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 27
Memory level Non-verbaal Werkgeheugen - Resultaten 6 5 4 3 5.3 4.8 4.2 3.5* 2 1 0 SLI < TD HFA = TD Adult TD HFA SLI Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 28
Discussie Cognitie Pragmatiek failers N.B.: SLI pragmatiek failers zwak in grammatica, HFA pragmatiek failers sterk in grammatica. Lidwoordkeuze Werkgeheugen SLI failers (4) 3.0* HFA failers (6) 4.0 TD 4.8 Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 29
Algemene discussie Samenvatting resultaten Grammatica SLI < TD = HFA Pragmatiek SLI = HFA < TD (maar subgroepen van SLI and HFA zijn TD-like ) Cognitie (Non-verbaal) werkgeheugen SLI < TD = HFA Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 30
SLI Is zwak (non-verbaal) werkgeheugen verantwoordelijk voor zwakke grammatica in kinderen met SLI? Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 31
Non-verbaal werkgeheugen passers/failers op grammaticale tests N Werkgeheugen CELF (Niet) telbare naamwoor -den Ww verbui -ging SLI passers 18 4.3 9.8 76% 94% SLI failers 9 1.9 4.0* 50%* 61%* * Significant slechter dan passers Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 32
Volgt een zwakke grammatica uit een zwak (non-verbaal) werkgeheugen? Misschien! SLI werkgeheugen failers presteren significant slechter op grammatica tests dan SLI werkgeheugen passers. Potentiële relatie tussen (non-verbaal) werkgeheugen en grammatica Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 33
Algemene discussie Onderzoeksvraag Hebben kinderen met hoog-functionerend autisme (HFA) en kinderen met Specific Language Impairment (SLI) dezelfde soorten taalproblemen, en wijst dit dan op dezelfde onderliggende oorzaak? Schijnbare overlap tussen SLI en HFA, vanwege vergelijkbare resultaten op pragmatische lidwoordtest. MAAR: Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 34
Algemene discussie SLI pragmatiek failers: Lage scores op grammatica tests Lage scores op cognitie test (werkgeheugen) HFA pragmatiek failers: Normale scores op grammatica tests Normale scores op cognitie test (werkgeheugen) Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 35
Conclusies Project Schaeffer 2012-2014 SLI and HFA lidwoordkeuze-failers zeer verschillend profiel waarschijnlijk ook verschillende onderliggende oorzaken. Zwakke grammatica in SLI (non-verbaal) zwak werkgeheugen? SLI: allen lage CELF scores; slechts 9 non-verbaal werkgeheugen failers. HFA: allen lage CCC scores; slechts 6 lidwoordkeuze-failers verschillende soorten pragmatiek! Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 36
Soorten taalmoeilijkheden en cognitie TOS vs. ASS Onderzoek Schaeffer 2012-2014: Kinderen met HFA geen problemen met grammatica, wel met pragmatiek (verschillende soorten!). Geen correlaties met cognitieve functies gevonden Kinderen met SLI: correlatie tussen zwak werkgeheugen en zwakke grammatica Ander recent onderzoek: Kinderen met ASS/HFA hebben soms wel moeilijkheden met grammatica: ALI (Autism Language Impairment = ASS + TOS/SLI?). dan ook zwak werkgeheugen? Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 37
Vertaling naar praktijk Diagnose: Lage scores CELF (Zinnen herhalen!), NWR, OOO (Werkgeheugen) SLI Lage scores CELF, NWR, OOO en pragmatiek (lidw; CCC) ALI? (AGI: Autism Grammar Impairment) Normale scores CELF, NWR, OOO, maar lage op pragmatiek (lidw; CCC) API? (Autism Pragmatic Impairment) Interventie: Voor SLI en AGI: (non-) verbaal werkgeheugentraining? Voor API: specifieke pragmatiektraining Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 38
Toekomstig onderzoek Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 39
Begrijpend lezen/luisteren Hij kan prima spellen, ook werkwoorden, kan zinnen ontleden, maar bakt werkelijk niets van begrijpend lezen en interpreteert instructies van de leerkracht vaak verkeerd. Het lijkt alsof het technische gedeelte van de taal prima gaat, maar als hij het in z'n hoofd moet vertalen of laten doordringen dat het dan niet meer werkt. - Moeder van een 12-jaar oude deelnemer met autisme aan Project 2012-2014 Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 40
Noodzaak onderzoek Regulier onderwijs maakt veelvuldig gebruik van begrijpend lezen/luisteren in alle schoolvakken Wet Passend Onderwijs (www.passendonderwijs.nl) Nationale Wetenschapsagenda (https://vragen.wetenschapsagenda.nl/vraag/hoe-kunnen-weverklaren-dat-sommige-mensen-teksten-beter-begrijpen-dananderen-en-hoe-hangt-de) Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 41
Voorbeelden Begrijpend lezen groep 8 - Verwijswoorden http://leestrainer.nl/begrijpend%20lezen/groep%207%20en/8.htm Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 42
Voorbeelden Begrijpend lezen groep 8 Afleiding op woordniveau http://leestrainer.nl/begrijpend%20lezen/groep%207%20en/oefeningen/behoud/debij.htm Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 43
Voorbeelden Begrijpend lezen groep 8 Afleiding op woordniveau http://leestrainer.nl/begrijpend%20lezen/groep%207%20en/oefeningen/behoud/debij.htm Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 44
Voorbeelden Begrijpend lezen groep 8 Passieven impliciet door wie/wat : Al langere tijd wordt er wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de oorzaken van de dramatische terugloop van het aantal bijen. Hoewel het nog niet voor 100% bewezen is,... Het landbouwgif mag voorlopig niet meer gebruikt worden op... Over twee jaar moet dan worden bekeken of Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 45
Voorbeelden Begrijpend lezen groep 8 Implicaturen afleiding op zins-/tekstniveau Hopelijk kunnen we over 10 jaar nog steeds honing op ons brood smeren. (Conversationele) Implicatuur: Hopelijk bestaan er over 10 jaar nog steeds genoeg bijen om honing te produceren Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 46
Voorbeelden Rekenen Groep 6 Ontbrekende (impliciete) instructies: Hieronder zie je een grafiek met informatie over inwonersaantallen en plaatsen Maak de grafiek af Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 47
Oorzaken problemen begrijpend lezen/luisteren in ASS? Pragmatische stoornis (API: Autism Pragmatic Impairment) Grammaticale stoornis (AGI: Autism Grammatical Impairment) Stoornis in informatie-integratie (pragmatiekgrammatica-cognitie) Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 48
Onderzoeksobjecten Pragmatiek en grammatica van Pronomina Passieve zinnen Implicaturen Cognitieve functies: Theory of Mind EF (werkgeheugen, inhibitie, aandacht,.) Intelligentie Informatie-integratie Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 49
Doelgroep Kinderen met HFA (die vloeiend spreken en normale intelligentie hebben) Leeftijd: 6-18 (om ook ontwikkeling te onderzoeken) Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 50
Pronomina Grammatica Kees zegt dat Hans zichzelf wast. (zichzelf Hans) Syntactische regel: Reflexief moet locaal antecedent hebben Pragmatiek Daan heeft een kleinzoon. Hij is bijna 50. (hij topic of focus) Daan heeft een kleinzoon. Die is bijna 50. (die focus; topic-shift) Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 51
Passieve zinnen Grammatica subject en object, agent en patient Tom duwt Anne Anne wordt (door Tom) geduwd Pragmatiek topic en focus Tom duwt Anne topic focus Anne wordt (door Tom) geduwd topic Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 52
Implicaturen Pragmatiek Conversationele implicatuur Ik heb gisteren op een boot geslapen het was niet mijn eigen boot Scalaire implicatuur <sommige, alle> Sommige vogels zijn zwart niet alle vogels zijn zwart Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 53
Link met Begrijpend Lezen/Luisteren (BLL) Correlaties / Regressie analyses tussen scores op linguistische (grammatica en pragmatiek) en cognitieve tests en scores op BLL tests Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 54
Vragen Welke andere constructies/fenomenen m.b.t. BLL zouden onderzocht moeten worden? Wat wordt er nu gedaan aan interventie bij BLL bij kinderen met ASS? Andere vragen? Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 55
Dank voor uw aandacht! Jeannette Schaeffer - TOS vs. ASS 56