ISBN :

MKB regionaal bekeken 2014

ISBN : 978-90-371-1137-8 Rapportnummer : A201432 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box 7001 2715 CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer 079 322 22 00 The Netherlands www.panteia.nl +31 79 322 22 00 drs. W.D.M. van der Valk Zoetermeer, december 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

Inhoudsopgave MKB regionaal bekeken 2014 5 1.1 Context en achtergrond van dit onderzoek 5 1.2 Aandeel van de provincies in de totale afzet 2014 6 1.3 Het belang van de sectoren in de provinciale economieën 7 1.4 Het belang van het MKB in de provinciale economieën 8 1.5 Ontwikkeling van de afzet van de MKB-sectoren 2009-2014 12 1.6 Werkgelegenheid 13 3

MKB regionaal bekeken 2014 1.1 Context en achtergrond van dit onderzoek In januari 2013 verscheen bij Panteia het door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap gefinancierde onderzoeksrapport MKB regionaal bekeken. In dat rapport werd ingegaan op hoe het het MKB in de diverse regio s is vergaan in de periode 2009 2012. Destijds was de economie nog in mineur. Inmiddels is duidelijk dat er weer sprake is van een, weliswaar broos, herstel. Terugkijkend op de afgelopen jaren valt te constateren dat, in termen van afzet, 2009 het zwakste jaar in de periode van economische malaise was (zie figuur 1). In deze studie maken we dan ook de vergelijking van 2009 met de prognose voor 2014. De basis daarbij vormt het particuliere bedrijfsleven inclusief de verhuur en exploitatie van onroerend goed. Het is te doen gebruikelijk om deze sector niet tot het particuliere bedrijfsleven te rekenen, evenals delfstoffenwinning, de zorg en de overheid. In dit onderzoek is hiervan afgeweken omdat ook de verhuur door woningbouwverenigingen naast die door echte bedrijven- op steeds commerciëler voet gebeurt. Nog belangrijker echter is, dat de onroerendgoedsector stevig onder de recessie te lijden heeft gehad en in een studie waarin de ontwikkeling van de economie centraal staat, daarom niet mag ontbreken. Figuur 1 Afzet in de geselecteerde sectoren 2008 2014 ( x 1 miljoen) 800000 700000 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Afzet Bron: Panteia, 2014 Behalve dat de afzet in 2009 een dieptepunt bereikte, toont figuur 1 ook de dubbele dip : de terugval in 2012 na de toename van de afzet in 2010 en 2011 en het bescheiden herstel in 2013 en 2014. 5

1.2 Aandeel van de provincies in de totale afzet 2014 Zuid-Holland, Noord-Holland en Noord-Brabant zijn in 2014 samen goed voor bijna 60% van de afzet in de beschouwde sectoren. Zuid-Holland alleen neemt al bijna een kwart voor zijn rekening. Flevoland, Drenthe, Groningen en Friesland dragen elk voor 3% of minder aan de totale afzet bij (zie figuur 2). Figuur 2 Procentueel aandeel van de provincies in de afzet in de beschouwde sectoren 2014 6

1.3 Het belang van de sectoren in de provinciale economieën Figuur 3 toont per provincie de qua afzet grootste sectoren in het jaar 2014. Met uitzondering van de provincie Groningen, spelen de zakelijke dienstverlening en de bouw de belangrijkste rol. Figuur 3 Qua afzet grootste sectoren per provincie 7

1.4 Het belang van het MKB in de provinciale economieën 1.4.1 Aandeel van het MKB in de afzet per provincie Nationaal gezien heeft het MKB een aandeel van 66,7% in de totale afzet van de in beschouwing genomen sectoren. Per provincie doen zich op dit punt grote verschillen voor. Zo bedraagt het MKB-aandeel in de afzet in Flevoland 86% en in Zeeland slechts 48% (zie figuur 4). Als mogelijke belangrijke verklaring voor deze verschillen dringt zich de mate waarin sectoren in de provincies vertegenwoordigd zijn op. De volgende paragrafen gaan hier nader op in. Figuur 4 Procentueel aandeel van het MKB in de afzet per provincie 8

1.4.2 Omvang van de MKB -sectoren in de provinciale economieën De onderste rij van tabel 1 toont de rangorde van de bijdrage van de provincies in de nationale omzet, voor zover het de MKB-sectoren betreft (in figuur 2 kwam dit gegeven ook tot uitdrukking, maar dan in de procentuele bijdrage van de provincies aan de nationale afzet). In de kolommen staat per sector en per provincie de omvang in miljoenen euro s van de (geraamde) afzet van de MKB-bedrijven vermeld. Tabel 1 Omvang van de MKB-sectoren in de provinciale economieën ( in miljoenen euro s) Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht N-H Z-H Zeeland N-Brabant Limburg Flevoland Totaal landbouw 921 1848 1150 2286 4043 929 2206 5961 1095 5650 2500 1125 29714 voedings- en genotmiddelenindustrie 1025 2029 632 2118 6101 2038 3382 11110 594 8071 2045 1468 40613 metaalindustrie 1524 1832 1055 3251 6227 2420 3740 12257 1310 9464 3564 826 47470 chemische, rubber-, kunststofindustrie 1708 846 617 2893 3620 1133 2340 11308 742 5145 3212 561 34125 overige industrie 1133 1312 790 2035 4306 1993 2285 5233 585 5404 2055 327 27458 nutsbedrijven 2252 517 997 1479 1262 787 2687 7044 1107 3627 2155 932 24846 bouw 1755 2398 1605 5606 8272 6156 9485 14205 1554 11599 3256 1028 66919 autosector 419 483 417 1070 1799 1162 2572 3110 298 2406 882 324 14942 groothandel 924 1357 1216 4111 6392 5962 15191 16479 1101 10726 3495 1967 68921 detailhandel 764 817 604 1693 2579 1773 5471 5663 560 3625 1729 590 25868 horeca 405 536 460 1120 2054 1334 4123 3160 642 2409 1335 297 17875 transportsector 1005 1056 605 1345 3079 1878 6072 9762 1213 4641 2176 505 33337 communicatie 818 811 342 1592 2514 3050 9707 7213 275 3672 1470 597 32061 financiele dienstverlening 1073 1227 848 2014 3013 2982 11865 7235 701 4440 1865 424 37687 verhuur en exploitatie van onroerend goed 1705 2000 1550 3732 7530 5345 12200 13850 1326 10344 3979 1194 64755 zakelijke dienstverlening 1993 1953 1521 4777 9051 8019 20810 18391 1231 11795 4286 1988 85815 overige dienstverlening 457 617 495 1326 2368 2357 4089 4379 349 2901 1171 415 20924 Totaal 19881 21639 14904 42448 74210 49318 118225 156360 14683 105919 41175 14568 673330 Rangorde (1 = hoogste, 12 = laagste) 10 9 11 7 4 5 2 1 8 3 6 12 1 t/m 4 hoogste afzet 9 t/m 12 hoogste afzet 5 t/m 8 hoogste afzet 13 t/m 17 hoogste afzet Bron: Panteia, 2014 1.4.3 Over- en ondervertegenwoordiging van sectoren in de provincies De provincies onderscheiden zich van elkaar met een zekere onder- en oververtegenwoordiging van bepaalde sectoren. In Friesland, Flevoland, Drenthe en Zeeland is er een oververtegenwoordiging van landbouwbedrijven. Nutsbedrijven zijn oververtegenwoordigd in Groningen, Zeeland en Drenthe. Noord-Holland scoort hoog op financiële dienstverlening, Utrecht op overige dienstverlening en Limburg, Zuid- Holland en Overijssel op chemische rubber- en kunststofindustrie. In Tabel 2 is per regio aangegeven welke sectoren onder- en oververtegenwoordigd zijn en welke sectoren (ongeveer) nar evenredigheid voorkomen. Deze vertegenwoordiging is vastgesteld met behulp van de Balassa-index. De vertegenwoordiging van sectoren in de provincies is vastgesteld op basis van de Balassaindex: Omvang sector A in prov. Y / Omvang totale economie in prov. Y Omvang sector A in Nederland / Omvang totale economie Nederland Een Balassa-index die groter is dan de waarde 1, duidt op oververtegenwoordiging van de sector. Waardes onder de 1 geven juist aan dat de sector relatief is ondervertegenwoordigd. 9

Tabel 2 Balassa-index van de MKB-sectoren in de provinciale economieën Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Noord Holland Zuid Holland Zeeland Noord Brabant Limburg Flevoland landbouw 1,0 1,9 1,7 1,2 1,2 0,4 0,4 0,9 1,7 1,2 1,4 1,7 voedings- en genotmiddelenindustrie 0,9 1,6 0,7 0,8 1,4 0,7 0,5 1,2 0,7 1,3 0,8 1,7 metaalindustrie 1,1 1,2 1,0 1,1 1,2 0,7 0,4 1,1 1,3 1,3 1,2 0,8 chemische, rubber-, kunststofindustrie 1,7 0,8 0,8 1,3 1,0 0,5 0,4 1,4 1,0 1,0 1,5 0,8 overige industrie 1,4 1,5 1,3 1,2 1,4 1,0 0,5 0,8 1,0 1,3 1,2 0,6 nutsbedrijven 3,1 0,6 1,8 0,9 0,5 0,4 0,6 1,2 2,0 0,9 1,4 1,7 bouw 0,9 1,1 1,1 1,3 1,1 1,3 0,8 0,9 1,1 1,1 0,8 0,7 autosector 0,9 1,0 1,3 1,1 1,1 1,1 1,0 0,9 0,9 1,0 1,0 1,0 groothandel 0,5 0,6 0,8 0,9 0,8 1,2 1,3 1,0 0,7 1,0 0,8 1,3 detailhandel 1,0 1,0 1,1 1,0 0,9 0,9 1,2 0,9 1,0 0,9 1,1 1,1 horeca 0,8 0,9 1,2 1,0 1,0 1,0 1,3 0,8 1,6 0,9 1,2 0,8 transportsector 1,0 1,0 0,8 0,6 0,8 0,8 1,0 1,3 1,7 0,9 1,1 0,7 communicatie 0,9 0,8 0,5 0,8 0,7 1,3 1,7 1,0 0,4 0,7 0,7 0,9 financiele dienstverlening 1,0 1,0 1,0 0,8 0,7 1,1 1,8 0,8 0,9 0,7 0,8 0,5 verhuur en exploitatie van onroerend goed 0,9 1,0 1,1 0,9 1,1 1,1 1,1 0,9 0,9 1,0 1,0 0,9 zakelijke dienstverlening 0,8 0,7 0,8 0,9 1,0 1,3 1,4 0,9 0,7 0,9 0,8 1,1 overige dienstverlening 0,7 0,9 1,1 1,0 1,0 1,5 1,1 0,9 0,8 0,9 0,9 0,9 sterkst oververtegenwoordigde sector duidelijk oververtegenwoordigde sector globaal naar evenredigheid vertegenwoordiogde sector duidelijk ondervertegenwoordigde sector sterkst ondervertegenwoordigde sector In figuur 5 worden nog eens de meest oververtegenwoordigde sectoren per provincie getoond. 10

Figuur 5 Meest oververtegenwoordigde MKB-sectoren per provincie 11

1.5 Ontwikkeling van de afzet van de MKB-sectoren 2009-2014 1.5.1 Groei van de afzet MKB -sectoren 2009-2014 versus procentueel aandeel van de export in de afzet van 2014 Uit figuur 6 blijkt, dat de in de onderste helft van de figuur opgenomen provincies in de periode 2009 de laagste afzetgroei hebben vertoond. Het betreft, in oplopende volgorde van groei: Overijssel, Gelderland, Groningen, Drenthe, Friesland, Noord- Brabant, en Utrecht. De vijf qua afzetgroei best scorende provincies zijn, eveneens in oplopende volgorde van groei: Zeeland, Noord-Holland, Flevoland, Limburg en Zuid- Holland. Algemeen wordt gesteld dat export (een van) de motor(en) van economische groei is. Het patroon van de rechterhelft van figuur 6 lijkt deze uitspraak te ondersteunen. De linkerhelft doet echter juist aan deze visie twijfelen. Zo scoort Noord-Holland het laagst op het aandeel export, maar komt het qua groei van de totale afzet op de vierde plaats. In de figuren 7 en 8 dient zich echter de oplossing voor de schijnbare tegenstelling binnen figuur 6 aan. Figuur 6 Groei van de afzet MKB-sectoren 2009-2014 versus het exportaandeel van de in de afzet van 2014 % groei afzet Procentueel aandeel van de afzet buitenland in de totale afzet; MKB, 2014 2009-2014 22,8 23,3 25,0 26,2 26,8 27,7 27,9 28,2 28,3 28,6 28,9 36,5 Z-Holland 33,0 Limburg 31,7 30,3 N-Holland Flevoland 29,7 Zeeland 27,7 27,0 Utrecht 26,8 N-Brabant 26,2 Drenthe Friesland 23,8 Groningen 22,7 Overijssel Gelderland In de figuren 7 en 8 wordt de relatie gelegd tussen de procentuele groei van de afzet in de periode 2009 2014, versus de procentuele groei van de buitenlandse afzet (figuur 5), respectievelijk de procentuele groei van de binnenlandse afzet. Beide figuren vertonen een aannemelijk beeld, waarbij zowel een hogere groei van de binnenlandse afzet, respectievelijk een hogere groei van de buitenlandse afzet, een positieve correlatie met de groei van de totale afzet vertoont. Met andere woorden, een relatief lage groei van de export wordt in veel gevallen gecompenseerd door een hogere groei van de binnenlandse afzet. Figuur 7 Procentuele groei van de totale afzet van de MKB-sectoren 2009-2014 per provincie, versus de procentuele groei van de buitenlandse afzet (= export) % groei afzet Procentuele groei afzet buitenland 2009-2014 2009-2014 54 55 57 58 59 64 65 66 67 77 80 36,5 Z-Holland 33,0 31,7 Limburg 30,3 N-Holland Flevoland 29,7 Zeeland 27,7 27,0 Utrecht 26,8 N-Brabant 26,2 Drenthe Friesland 23,8 22,7 Groningen Gelderland Overijssel 12

Figuur 8 Procentuele groei van de totale afzet van de MKB-sectoren 2009-2014 per provincie, versus de procentuele groei van de buitenlandse afzet (= export) % groei afzet Procentuele groei afzet binnenland 2009-2014 2009-2014 13 15 16 17 18 19 20 22 24 36,5 33,0 31,7 30,3 29,7 27,7 27,0 26,8 26,2 23,8 22,7 Groningen Gelderland N-Brabant Friesland Overijssel Flevoland Drenthe Utrecht Zeeland N-Holland Z-Holland Limburg 1.6 Werkgelegenheid Figuur 9 geeft inzicht in de hoeveelheid arbeid die ingezet wordt om de in de vorige paragraven gekwantificeerde afzet te realiseren. Het zal niet verbazen dat, per provincie gezien, de hoeveelheid arbeid sterk gecorreleerd is met de omvang van de afzet. 13

Figuur 9 Werkgelegenheid 2014 in de provincies, uitgedrukt in volledige arbeidsjaren 14

De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl. Recente Publieksrapportages A201429 11-12-2014 Een innovatieve blik op de toekomst - Verwachtingen van het innovatieve mkb A201428 11-12-2014 Succesvolle studentbedrijven. Met "kennis" en "kunde" naar "kassa" A201427 12-11-2014 Innovatie in het MKB A201425 23-10-2014 MKB-ondernemers en arbeidsbeperkten A201424 27-10-2014 Stemming onder ondernemers in het MKB A201423 30-09-2014 Kennisstromen in het MKB. Inzicht op basis van een MKBkennis-input/outputmodel A201422 15-09-2014 Bedrijfsfinanciering, zo kan het ook - Update 2014 A201421 12-08-2014 MKB: Een belangrijke speler in internationale waardeketens A201420 27-05-2014 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015 A201419 21-05-2014 De financiële positie van het MKB in 2014 en 2015 A201418 29-07-2014 Beelden van bedrijfscriminaliteit. Empirisch onderzoek op basis van 37 cases A201417 25-04-2014 Entrepreneurship in the Netherlands, The top sectors A201416 01-05-2013 Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren A201415 16-04-2014 Monitor Inkomens Ondernemers Editie 2013 A201414 01-04-2014 Financieringsproblemen in de binnenvaart A201413 03-04-2014 Arbeidsongeschiktheidsverzekeringen van zzp'ers, Resultaten zzp-panel meting II 2013 A201412 07-04-2014 Innovatie in de agrarische sector. De verschillende innovatievormen in beeld A201411 13-03-2014 Bedrijfsoverdrachten in een periode van recessie en vergrijzing A201410 06-03-2014 Ondernemendheid in de culturele sector A201409 27-02-2014 Topsectoren in beeld Beleving van het ondernemingsklimaat - meting voorjaar 2013 - A201408 18-02-2014 Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2013 A201407 25-02-2014 Inkomens Zelfstandigen 2013 A201406 11-03-2014 Samenwerken bij vernieuwing in de topsectoren A201405 13-02-2014 Lokale lasten voor bedrijven A201404 08-02-2014 De effecten van de topsectoren op de bredere economie A201403 04-02-2014 Wat drijft MKB ondernemers A201402 20-02-2014 Gebruikersinnovatie in het MKB A201401 27-02-2014 Topsectoren in beeld. Ontwikkeling van de innovativiteit van de topsectoren in najaar 2012-voorjaar 2013 A201374 14-01-2014 MKB Rating: Smaakt naar meer, onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven A201373 07-01-2014 Vertrouwen in eigen bedrijf keldert: ondernemersvertrouwen door de jaren heen A201372 10-04-2014 Aankomende en opkomende challengers in de topsectoren 15

A201371 17-3-2014 Samenwerkingskenmerken van challengers in de topsectoren A201370 19-12-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A201369 23-12-2013 Ondernemen in de horecasector 2013 A201368 23-12-2013 Ondernemen in de groothandelsector 2013 A201367 23-12-2013 Ondernemen in de overige dienstverlening 2013 A201366 23-12-2013 Ondernemen in de bouwsector 2013 A201365 23-12-2013 Ondernemen in de transportsector 2013 A201364 23-12-2013 Ondernemen in de autosector 2013 A201363 19-12-2013 Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB A201362 23-12-2013 Ondernemen in de zakelijke dienstverlening 2013 A201361 23-12-2013 Ondernemen in de metaalelektro 2013 A201360 23-12-2013 Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie 2013 A201359 23-12-2013 Ondernemen in de detailhandel 2013 A201358 17-12-2013 De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de grijze ondernemer A201357 11-02-2014 Nulmeting studentbedrijven A201356 18-03-2014 Toekomst van de maakindustrie. Knowledge based capital! A201355 10-12-2013 Opleiding en scholing van zzp ers Resultaten zzp-panel meting I van 2013 A201354 26-11-2013 Internationale benchmark ondernemerschap 2013. Tabellenboek A201353 19-11-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013 A201352 28-01-2014 Technologische en sociale innovatie in een concurrerende markt A201351 21-11-2013 Innovatie en internationalisering in het MKB A201350 12-11-2013 Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode 2002-2013 A201349 31-10-2013 Fulfilment van online verkoop A201348 15-10-2013 De overheid als klant van het MKB A201347 26-09-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A201346 08-10-2013 De innovativiteit van het MKB in 2013 A201345 19-09-2013 Monitor buitenlandse investeringen MKB A201344 14-11-2013 Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie A201343 03-04-2013 Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid - Najaar 2013 A201342 12-09-2013 Verschillen tussen uitzendondernemingen A201341 17-10-2013 Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A201340 19-08-2013 Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011 A201339 22-08-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013 A201338 12-09-2013 Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A201337 03-09-2013 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 A201336 27-11-2013 Inkomens Zelfstandigen 2012 A201335 01-07-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A201334 15-07-2013 De rol van sociale media bij innovatie door zzp ers 16