Aanpak van het risico te water raken met maaimachines

Aanpak van het risico te water raken met maaimachines Scriptie voor de opleiding Middelbare Veiligheidskunde Kader B.V. Auteur: Leon Peeters Waterschap Peel en Maasvallei, Venlo Datum: 4 mei 2012 (versie 1.0) Verklaring van openbaarheid: Op dit rapport is het auteursrecht van toepassing. Openbaar maken is toegestaan

Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE...2 SAMENVATTING...3 1. INLEIDING...4 1.1 Waarom dit onderzoek?...4 1.2 Probleemstelling...4 1.3 Doelstelling...4 1.4 Opbouw van dit rapport...5 2. LITERATUURSTUDIE...6 3. ONDERZOEKEN VAN HET TE WATER RAKEN MET MAAIMACHINES...7 3.1 Vragenlijst buitendienst medewerkers...7 3.2 Verdiepende interviews met sleutelfunctionarissen binnen het maaiproces...8 4. BEOORDELING VAN GECONSTATEERDE RISICO S...9 5. BEHEERSING VAN HET RISICO...12 6. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN...15 6.1 Conclusie...15 6.2 Aanbevelingen aan management BOW...15 BIJLAGE 1. VRAGENLIJST MEDEWERKERS BUITENDIENST...16 BIJLAGE 2. ANALYSE VAN GEGEVENS...17 BIJLAGE 3. VERDIEPENDE INTERVIEWS MEDEWERKERS MAAIPROCES...20 BIJLAGE 4 ERVARINGEN EN WERKWIJZEN ANDERE WATERSCHAPPEN...25 BIJLAGE 5. ACHTERGRONDEN BIJ DE METHODE VAN FINE & KINNEY...27 BIJLAGE 6. LITERATUUR VERWIJZIGINGEN...28 BIJLAGE 7. GOEDGEKEURD SCRIPTIEVOORSTEL...29 Pagina 2 / 33

Samenvatting Elk jaar doen zich landelijk ernstige ongevallen voor bij het machinaal maaien langs water. Een melding van een bijna-ongeval door een medewerker van het waterschap maakt duidelijk dat dit ook voor medewerkers van het waterschap Peel en Maasvallei een reëel risico is. Uit onderzoek blijkt dat zich bij het Waterschap Peel en Maasvallei gemiddeld 44 incidenten voor doen met een maaimachine langs de waterkant. Dit is beduidend meer, dan uit het ongevalsregister van het waterschap kan worden opgemaakt. In dit rapport wordt advies gegeven over hoe de risico s tot een aanvaardbaar niveau kunnen worden teruggebracht. De belangrijkste beheersmaatregelen zijn: - Stel een hogere maaifrequentie vast voor die locaties met zowel een smal werkpad en tevens een buitensporig hoge begroeiing. - Stel (tijdelijk) een andere (handmatige) maaimethode vast voor bekende risicovolle beektrajecten met een te smal werkpad (zoals een deel van de Springbeek in regio Zuid) en verwerk deze in de onderhoudsplanning. - Promoot veilig werken cultuur! Respecteer en communiceer de regel: bij twijfel niet doen. - Onderzoek welke werkwijzen (freezen of klepelen) leidt tot stabiele werkpaden en taluds. Op dit moment zijn hierover verschillende meningen tussen de regio Noord en regio Zuid. - Stel beleid op over de eisen die afdeling Beheer Onderhoud Watersystemen (BOW) stelt aan (nieuwe) werkpaden, voordat deze in onderhoud en beheer worden genomen. Communiceer dit naar betrokken afdelingen binnen het waterschap. - Stel een procesbeschrijving taludherstel op, waarmee het proces beheerst en gemonitord kan worden. Met het doorvoeren van beheersmaatregelen wordt invulling gegeven aan de zorgplicht van de werkgever. Pagina 3 / 33

1. Inleiding De opleiding middelbare veiligheidskunde (mvk) bij Kader B.V. sluit af met het schrijven van een scriptie over een veiligheidskundig onderwerp. In overleg met het afdelingshoofd Beheer en Onderhoud Watersystemen (BOW), heb ik ervoor gekozen om het risico van het te water raken met een maaimachine verder te onderzoeken. 1.1 Waarom dit onderzoek? Directe aanleiding voor dit onderzoek vormt een melding van een bijna-ongeval van een medewerker. Bij het onderzoeken van deze melding wordt duidelijk dat: het risico van te water raken met machines niet onderkend is in de huidige Ri&E van de afdeling BOW. er geen beeld is over de frequentie van incidenten met maaimachines langs water. Oktober 2011 Ontvangen melding van bijna ongeval bij maaiwerkzaamheden langs water. Het afdelingshoofd BOW heeft aangegeven dit risico te willen beheersen. 1.2 Probleemstelling Dit rapport zal antwoord geven op de volgende probleemstelling. Hoe kan het risico van het te water raken met maaimachines van Waterschap Peel en Maasvallei worden voorkomen? (Bron: scriptievoorstel versie 1.0 / 06-01-2012) 1.3 Doelstelling De doelstelling van mijn scriptie is door middel van onderzoek komen tot aanbevelingen, waarmee het te water raken van maaimachines van waterschap Peel en Maasvallei wordt beheerst. Dit om een veilige werkplek te kunnen bieden aan medewerkers. Afbakening van de opdracht Dit rapport kent de volgende afbakening: Het onderzoek is alleen gericht zijn op medewerkers van de afdeling Beheer en Onderhoud Watersystemen (BOW) van het waterschap Peel en Maasvallei. Er wordt geen onderzoek gedaan bij externe derde partijen die maaiwerkzaamheden verrichten voor het waterschap Peel en Maasvallei. Andere veiligheidskundige aspecten bij maaiwerkzaamheden, zoals geluid en ergonomie worden buiten beschouwing gelaten. Pagina 4 / 33

1.4 Opbouw van dit rapport Om eerder genoemde doelstelling te kunnen halen, is dit rapport als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 zijn de bevindingen uit literatuurstudie benoemd. Gekeken is naar de relevante wetgeving die met het risico samenhangt. Ook is bij collega waterschappen in Nederland navraag gedaan over bekendheid met dit risico. In hoofdstuk 3 zijn de belangrijkste bevindingen uit de vragenlijsten en interviews genoemd. Vervolgens zijn in hoofdstuk 4 de geconstateerde risico s met behulp van Fine en Kinney beoordeeld en is een risicoklasse toegekend. Om de geconstateerde risico s tot een aanvaardbaar niveau terug te brengen worden in hoofdstuk 5 beheersmaatregelen beschreven. Tenslotte wordt in hoofdstuk 6 de probleemstelling beantwoord en wordt een een conclusie gegeven. Verder worden aanbevelingen gedaan aan het afdelingshoofd Beheer Onderhoud Watersystemen. Pagina 5 / 33

2. Literatuurstudie Om meer achtergrondinformatie te verkrijgen over het risico te water raken met machines, is gestart met een literatuurstudie. Doelstelling van de literatuurstudie: Nagaan welke eisen uit arbowetgeving relevant zijn voor het te onderzoeken risico. Informatie inwinnen bij collega waterschappen. Raadplegen en onderzoeken van informatiebronnen (ook via internet). Relevante artikelen uit arbowet, arbobesluit en arboregels Wetgeving Inhoud artikel Arbowet artikel 3 De werkgever zorgt voor veiligheid en gezondheid van werknemers rekeninghoudend met alle aan de arbeid verbonden aspecten. artikel 3 lid1 sub b Gevaren en risico s voor veiligheid en gezondheid van werknemer worden zoveel mogelijk bij de bron voorkomen of beperkt, daarna worden collectieve maatregelen genomen, gevolgd door individuele maatregelen gevolgd door pbm s artikel 5, lid 1 In de arbowet is aangegeven dat elke organisatie schriftelijk in een risico inventarisatie en evaluatie (Ri&E) vastlegd wat de risico s zijn die medewerkers lopen tijdens het uitvoeren van werkzaamheden. artikel 8 Medewerkers dienen voldoende voorlichting krijgen over risico s. artikel 11 lid e Medewerkers dienen gevaarlijke situaties te melden en te werken conform gegevens instructies. Informatie beheersing van risico bij andere waterschappen Via het KAM-platform waterschappen is aan alle KAM-medewerkers (Kwaliteit Arbo en Milieu) de vraag gesteld in hoeverre zij de probleemstelling uit dit onderzoek herkennen. In bijlage 3 zijn alle ontvangen reacties opgesomd. Geconcludeerd wordt dat een onderzoek door waterschap AA en Maas bruikbaar is om invulling te geven aan een genoemde beheersmaatregel (hoofdstuk 3). Daarnaast worden door waterschap De Dommel (technische) maatregelen genoemd die deels al doorgevoerd zijn bij mijn waterschap. De genoemde ergonomische maatregelen vallen buiten de scope van mijn onderzoek, maar kunnen wel van toegevoegde waarde zijn voor mijn waterschap. Informatiebronnen internet en literatuur Bij het zoeken naar informatie in andere sectoren (gemeente, provincie en bedrijven in groenvoorziening) zijn geen relevante aanvulllingen gevonden. Pagina 6 / 33

3. Onderzoeken van het te water raken met maaimachines In de arbowet is aangegeven dat elke organisatie schriftelijk in een risico inventarisatie en evaluatie (Ri&E) vastlegt wat de risico s zijn die medewerkers lopen tijdens het uitvoeren van werkzaamheden (arbowet artikel 5, lid 1). In de huidige Ri&E van de afdeling BOW (versie 2011) en bijbehorend plan van aanpak is het risico te water raken met maaimachines niet opgenomen. Ook uit het ongevallenregister kan weinig informatie gehaald worden. Er is (sinds 2008) slechts één melding vastgelegd die betrekking heeft op een incident bij maaiwerkzaamheden langs water. Om toch een goed beeld te krijgen van het te onderzoeken risico is een vragenlijst uitgezet onder de betrokken buitendienst medewerkers. Vervolgens zijn interviews gehouden met enkele sleutelfiguren binnen het maaiproces. 3.1 Vragenlijst buitendienst medewerkers Op 6 februari 2012 is een vragenlijst uitgezet onder alle betrokken medewerkers van de buitendienst. Er is bewust gekozen om dit deel van het onderzoek anoniem te houden, zodat de betrouwbaarheid van de respons wordt vergroot. In bijlage 1 is de vragenlijst opgenomen. Nadeel van anonimiteit is dat niet rechtstreeks aanvullende informatie gevraagd kan worden bij betreffende medewerkers. Dit is ondervangen door aanvullende interviews te houden met sleutelfiguren binnen het maaiproces. Belangrijke bevindingen uit de respons op de vragenlijsten. Jaarlijks zijn er gemiddeld 44 incidenten met (maai)machines langs de waterkant. Het risico is groter dan uit het ongevalregister kan worden opgemaakt. Er zijn locaties die door meerdere medewerkers als gevaarlijk benoemd worden. De gehele analyse van gegevens is opgenomen als bijlage 2. Pagina 7 / 33

3.2 Verdiepende interviews met sleutelfunctionarissen binnen het maaiproces De vragenlijsten hebben een eerste indruk gegeven over de omvang en oorzaken van het te water raken met maaimachines. Om aanvullende informatie te krijgen, zijn met een aantal sleutelfunctionarissen uit het maaiproces interviews gehouden. De volgende functionarissen zijn geïnterviewd: - technisch projectmedewerker (aanspreekpunt voor arbozaken binnen de afdeling BOW) - regio planner Noord (verantwoordelijk voor de planning van maai- en herstel werkzaamheden) - uitvoerder regio Noord (melder van de gevaarlijke situatie uit ongevallenregister) - uitvoerder regio Zuid (medewerker die maaiwerkzaamheden uitvoert in regio Zuid) Belangrijke bevindingen uit interviews en de locatiebezoeken. Verschillende opvattingen tussen regio Noord en Zuid over het instand houden van een stabiel werkpad (freezen versus klepelen) Achterstallig onderhoud van talud/werkpad in regio Noord. Delen van informatie over risicovolle locaties niet zichtbaar op werkopdracht van machinist. De vragen/antwoorden van sleutelfiguren uit maaiproces zijn beknopt opgenomen in bijlage 3: verdiepende interviews medewerkers maaiproces. Pagina 8 / 33

4. Beoordeling van geconstateerde risico s Uit de vragenlijsten, interviews en locatiebezoeken zijn een aantal risico s geïnventariseerd. Om de risicoklasse vast te stellen zijn deze risico s beoordeeld met behulp van de Fine & Kinney methode. Meer informatie over risicobeoordeling met Fine & Kinney is opgenomen in bijlage 5. Nr. Risico beschrijving 1. Te water raken door onvoldoende zicht op beschikbare werkpad en talud door door (hoge) begroeiing. Zichtbaarheid: waar is werkpad en waar begint talud? Risico klasse Correctie is nodig BxWxE 3x6x7=126 2. Te water raken met machines door te smalle maatvoering van de werkpaden Smal werkpad (1,50m 2,00m) Correctie is nodig BxWxE 3x6x7=126 Pagina 9 / 33

Nr. Risico beschrijving Risico klasse 3. Kantelgevaar met machines door onstabiel werkpad door ophoping van maaisel. Correctie is nodig BxWxE 2 x 6 x 7 = 84 4 Onvoldoende veilig werkpad door achterstallig talud/werkpad herstel met name in regio Noord Correctie is nodig BxWxE 2x6x7=84 5 Onvoldoende inzicht in arbo risico s door onbekendheid en onvoldoende meldingsbereidheid van medewerkers via arboprocedure WPM-Arbo-001. Aandacht vereist BxWxE 3x6x3=54 6. Bekende risicovolle locaties worden niet getoond op werkopdracht van de machinist. Aandacht vereist BxWxE 1x6x7=42 Pagina 10 / 33

Nr. Risico beschrijving 7. Met de machine in een sloefsleuf 1 of ploegvoor rijden, omdat deze door de perceeleigenaar niet is dichtgemaakt. Risico klasse Misschien aanvaardbaar BxWxE 1x6x3=18 1 Tijdelijke sleuf die (door de gebruiker van de grond) haaks op de watergang wordt gegraven om overtollig water van het perceel te laten lopen. Pagina 11 / 33

5. Beheersing van het risico Uit de vastgestelde risicoklasse blijkt dat het noodzakelijk is om beheersmaatregelen te nemen om de risico s tot een aanvaardbaar niveau terug te brengen. Om vast te stellen of een risico, na het nemen van beheersmaatregelen voldoende wordt beheerst, wordt deze opnieuw beoordeeld met Fine en Kinney. Bij de voorgestelde beheersmaatregelen wordt de arbeidshygiënische strategie, zoals de arbowet dit voorschrijft, als uitgangspunt gebruikt. Dit betekent dat bij het beheersen van risico s zoveel mogelijk van de onderstaande volgorde wordt aangehouden: bron maatregelen: kan het risico aan de bron worden aangepakt collectieve maatregelen: algehele beschermingsmaatregelen individuele maatregelen: organisatorische maatregelen inzetten van persoonlijke beschermingsmiddelen (pbm) Nr. Risico beschrijving en beheersmaatregel 1 Te water raken door onvoldoende zicht op beschikbare werkpad en talud door door (hoge) begroeiing. Voorgestelde beheersmaatregelen - Stel een hogere maaifrequentie vast voor locatie met zowel een smal werkpad als een buitensporing hoge begroeiing. Risico klasse na beheersmaatregel Misschien aanvaardbaar BxWxE 1x2x7=14 Werkpad: klepelen Talud: gemulcht Werkpad en talud gemaaid met maaihark combinatie 2 Te water raken met machines door te smalle maatvoering van de werkpaden Voorgestelde beheersmaatregelen - Stel (tijdelijk) een andere (handmatige) maaimethode vast voor beektrajecten met een te smal werkpad (zoals een deel van de Springbeek in regio Zuid) en verwerk deze in de onderhoudsplanning. - Ga na of voor specifieke risico locaties door het aankopen van grond alsnog een voldoende breed werkpad kan worden verkregen om veilig onderhoud te verrichten. - Stel beleid op met betrekking tot de eisen die BOW stelt aan (nieuwe) werkpaden, voordat deze in onderhoud en beheer worden genomen. Communiceer deze naar betrokken afdelingen binnen het waterschap. Misschien aanvaardbaar BxWxE 1x2x7=14 Pagina 12 / 33

Nr. Risico beschrijving en beheersmaatregel - Promoot veilig werken cultuur! Respecteer en communiceer de regel: bij twijfel niet doen. Een geweigerde werkopdracht vervolgens niet alsnog inplannen bij andere machinist. - Handhaaf regels inzake snoeien van overhangende takken van derden over het werkpad, zodat huidige breedte behouden blijft. - Organiseer vooraf een training/opleiding indien medewerkers op een nieuwe machine moeten gaan werken. 3 Kantelgevaar met machines door onstabiel werkpad door ophoping van maaisel. Voorgestelde beheersmaatregelen - Deel best practices en ervaringen over klepelen versus freezen van maaipaden tussen de twee regio s en stel één werkwijze vast. (aanvullende informatie onderzoek waterschap AA en Maas over maaimethodes) - Organiseer vooraf een training/opleiding indien medewerkers op een nieuwe machine moeten gaan werken. 4 Onvoldoende veilig werkpad door achterstallig talud/werkpad herstel Voorgestelde beheersmaatregelen - Maak inzichtelijk waar achterstallig onderhoud is en stel voor deze locaties een maaimethode vast met betrekking tot veilig maaien. - Stel een procesbeschrijving taludherstel op, waarmee het proces beheerst en gemonitord kan worden. 5 Onvoldoende inzicht in arbo risico s door onbekendheid en onvoldoende meldingsbereidheid van medewerkers via arboprocedure WPM-Arbo-001. Voorgestelde beheersmaatregelen - Informeer medewerkers (nogmaals) over het belang van het melden van ongevallen of bijna ongevallen via de constateringslijsten of de arboprocedure: WPM-001 Melden, registreren en onderzoeken van ongevallen en gevaarlijke situaties. - Combineer meldingen van constateringslijsten en gevaarlijke situatie/ongeval (ongevalsregister). Zorg dat planners gemelde incidenten op de constateringslijsten doorzetten als gevaarlijke situatie/ongeval naar het ongevalsregister. 6 Bekende risicovolle locaties worden niet getoond op werkopdracht van de machinist. Voorgestelde beheersmaatregelen - Vermeld bekende risicovolle maailocaties (bijvoorbeeld n.a.v. eerdere incidenten) op de werkorder van de machinist. Risico klasse na beheersmaatregel Misschien aanvaardbaar BxWxE 1x2x7=14 Misschien aanvaardbaar BxWxE 1x2x7=14 Misschien aanvaardbaar BxWxE 0.5x1x3 = 1,5 Misschien aanvaardbaar BxWxE 0.5x1x7 = 3,5 Pagina 13 / 33

Nr. Risico beschrijving en beheersmaatregel 7 Met de machine in een spoelsleuf rijden, omdat deze door de perceeleigenaar niet is dicht gemaakt. Voorgestelde beheersmaatregelen - Informeer agrariërs vooraf over (arbo)risico s van een niet dicht gemaakte spoelsleuf. - Stel regels vast met betrekking tot spoelsleuven over werkpaden van het waterschap en handhaaf deze. - Registreer incidenten met spoelsleuven via constateringslijsten in het ongevallenregister. Risico klasse na beheersmaatregel Misschien aanvaardbaar BxWxE 1x5x3=15 Pagina 14 / 33

6. Conclusies en aanbevelingen Hieronder is op basis van onderzoek en bevindingen een conclusie gegeven. Vervolgens worden aanbevelingen gedaan aan het afdelingshoofd van afdeling BOW. 6.1 Conclusie Na onderzoek van het risico te water raken met maaimachines van Waterschap Peel en Maasvallei wordt geconcludeerd, dat: de risico s en gevolgen (o.a. dood door verdrinking, beknelling en blijvend letsel) dermate groot zijn dat correctie met beheersmaatregelen noodzakelijk zijn; het melden van ongevallen en gevaarlijke situaties onvoldoende ingebed is in de organisatie; verschillen in werkwijze en ideeën tussen regio Noord en Zuid over: o hoe te komen tot een stabiel werkpad/talud (freezen versus klepelen); o (informeel) overleg tussen collega s in regio Noord voor aanvang van werkzaamheden. 6.2 Aanbevelingen aan management BOW Dit rapport heeft als doel antwoord te geven op onderstaande vraag. Hoe kan het risico van het te water raken met maaimachines van Waterschap Peel en Maasvallei worden voorkomen? Door het oppakken van de beheersmaatregelen uit hoofdstuk 5 worden de geïnventariseerde risico s tot een aanvaardbaar niveau teruggebracht. Hiermee wordt het risico beheerst, zodat invulling wordt gegeven aan de zorgplicht van de werkgever. Leon Peeters 4 mei 2012 Pagina 15 / 33

Bijlage 1. vragenlijst medewerkers buitendienst Anonieme enquête over het (bijna) te water raken met maaimachines [uitzet 6 februari 2012] 1. Algemene informatie over regio 1.1 Ik ben werkzaam in regio: Noord Zuid 1.2 Mijn functie: Gebiedsbeheerder Uitvoerder 1.3 Aantal jaren werkervaring: 0 5 jaar 6 10 jaar meer dan 10 jaar 0 5 jaar 6 10 jaar meer dan 10 jaar 2. Frequentie van het (bijna) te water raken met maaimachines 2.1 Hoe vaak komt het gemiddeld per jaar voor dat je tijdens het uitvoeren van je eigen werkzaamheden met een maaimachine bijna of geheel te water raakt? per jaar 3. Waar en waarmee gebeurde het bijna te water raken met de machine (invullen per gebeurtenis uit vraag 2.1) 3.1 (Beek)traject / plaats 3.2 Gebruikte machine 3.3. Tijdens welk soort werk? 3.4. Wat was de oorzaak? 1.. smalspoor tractor semi-smalspoor tractor mobiele kraan smalspoorrupskraan maaihark combinatie tractor incl. achtermaaier tractor incl. maaiarm anders:. onstabiel werkpad te smal werkpad inschattingsfout (breedte) weersomstandigheden stabiliteit machine (niet geschikt voor klus) defect aan machine spoel sleuf graverij in talud (konijnen / ratten) uitspoeling van talud anders.. Meer ruimte nodig? Gebruik de achterzijde van deze vragenlijst. Pagina 16 / 33

Bijlage 2. Analyse van gegevens Achtergrond bij de uitgezette vragenlijsten: Datum uitgezet : 6 februari 2012 (alle buitendienstmedewerkers van regio noord en regio zuid) Aantal retour : 21 retour ontvangen vragenlijsten Respons : 57% (21 van 37) Vraag: Hoeveel incidenten met maaimachines vinden gemiddeld plaats langs de waterkant? Antwoord: Wat is de omvang (gemiddeld aantal incidenten) van het te onderzoeken risico? Als het gemiddeld aantal incidenten van het (bijna) te water raken met machines wordt opgeteld, wordt vastgesteld dat gemiddeld 44 incidenten op jaarbasis plaatsvinden. Dit aantal is bruikbaar om een juiste risico inschatting te maken. Gemiddeld aantal incidenten per jaar dat een maaimachine bijna of geheel te water raakt? 44 per jaar Vraag: Wat zijn mogelijke oorzaken van incidenten met maaimachines langs de waterkant? Antwoord: Hieronder staan de resultaten van de genoemde oorzaken per regio. Oorzaak te water regio Zuid regio Noord raken met machines Uitspoeling talud 5 1 Inschattingsfout 5 2 Weersomstandigheden 5 3 Spoelsleuf 2 Te smal werkpad 7 Onstabiel werkpad 4 7 Geen werkpad 1 Stuurfout 1 Oorzaak te water raken met machine afdelingsbreed Stuurfout 2% Stuurfout 1 Geen werkpad 1 Spoelsleuf 2 Uitspoeling talud 6 Inschattingsfout 7 Weeromstandigheden 8 Te smal werkpad 8 Onstabiel werkpad 11 Totaal 44 Onstabiel werkpad 25% Te smal werkpad 18% Geen werkpad 2% Uitspoeling talud 14% Inschattingsfout 16% Spoelsleuf 5% Weersinvloed 18% Conclusie oorzaakanalyse Als gegroepeerd wordt naar oorzaken, blijkt dat 59% te maken heeft met talud en/of werkpad. In de verdiepende interviews is hierop dan ook de aandacht gericht bij het aandragen van beheersmaatregelen. Pagina 17 / 33

Vraag: Wat zijn mogelijke risicovolle machines? Antwoord: Hieronder staan de machines die betrokken zijn bij incidenten. Type machine regio Zuid regio Noord tractor incl. maaiarm 1 smalspoor tractor 1 4 smalspoorrupskraan 2 5 berky 3 maaiharkcombinatie 3 3 semi smalspoortractor 3 mobiele kraan 4 tractor incl. achtermaaier 5 auto 1 Betrokken machine bij incidenten afdelingsbreed tractor incl. maaiarm 1 auto 1 berky 3 semi smalspoortractor 3 mobiele kraan 4 smalspoor tractor 5 tractor incl achtermaaier 5 maaiharkcombinatie 6 smalspoorrupskraan 7 Totaal 44 smalspoorrupskraan 20% maaiharkcombinatie 17% tractor incl. maaiarm 3% auto 3% tractor incl achtermaaier 14% berky 9% semi smalspoortractor 9% mobiele kraan 11% smalspoor tractor 14% Conclusie analyse betrokken machines Uit de analyse komt niet direct een type machine, die leidt tot meer incidenten. Verschillen zijn redelijk te verklaren door het aantal in gebruik zijnde machines. Pagina 18 / 33

Vraag 3: Zijn er mogelijke watergangen met verhoogd risico om te water te raken met machines? Antwoord: Hieronder een overzicht van locaties die door medewerkers als risicovol worden genoemd. Beektrajecten met incidenten # genoemd Boeketlossing (traject 3) (regio Zuid) 3 Springbeek (regio Zuid) 3 Mastenbroek (regio Zuid) 2 Dijkerpeel 1 Vliet 1 Langven 1 Afwateringskanaal 1 Rosveldlossing 1 Laarakkerbeek 1 Kuppenlossing 1 kwisbeek baarlo school 1 leveroysebeek traject 3 1 habroeksebeek 3 1 oostrumsebeek 11 1 wabroekse beek 1 Lange ven 1 Rotvense 1 Scheide 2 1 Conclusie analyse locaties Uit de vragenlijsten komen een drietal locaties die meerdere malen worden genoemd. Tijdens interviews en locatiebezoeken worden de top 3 besproken met de uitvoerders. Hieronder de bevindingen: Boeketlossing Zuid (3 maal genoemd): gevaar herkenbaar. Traject is al via taludherstel aangepakt en nu hersteld. Huidige status: opgelost. Springbeek: (3 maal genoemd) herkenbaar. Situatie bezocht tijdens locatiebezoek. Huidige status: nog niet aangepakt via proces taludherstel. Mastenbroek: (2 maal genoemd) niet herkenbaar. Huidige status: onduidelijk waarom deze als gevaarlijk is benoemd. Pagina 19 / 33

Bijlage 3. Verdiepende interviews medewerkers maaiproces 1. Technisch projectmedewerker afdeling BOW Vraag Antwoord 1. Wat zijn oorzaken van instabiel Diversen oorzaken, zoals konijnen/ratten talud? holen. Uitspoeling van talud door regen. 2. Welke maatregelen zie jij om het risico te water raken verder te beheersen? Waterschap Peel en Maasvallei verbetert taluds met grind. De planner weet hier meer van. Verbetering bewustwording van medewerkers over gevaarlijke situaties Aandacht voor talud herstel 3. Is diversiteit van machinepark een risico? Is er een gebrek aan ervaring bepaalde machines? 4. Welke eisen stelt WPM aan werkpaden? 5. Heeft het laten liggen van maaisel invloed op het werkpad? 6. Zijn er technische maatregelen te bedenken om het kantelen van maaimachines te voorkomen. Zou kunnen. Wellicht onderzoeken of meer gericht oefenen op verschillende maaimachines mogelijk is. Hierdoor krijgen medewerkers meer ervaring met de diversiteit aan machines. Onduidelijk, medewerker planner kan hier meer over zeggen. Waarschijnlijk wel zeker bij grote hoeveelheden maaisel. Actie: navragen bij monteur welke technische maatregelen genomen zijn. Navraag: Rechterzijde: dubbelluchtwiel Linkerzijde: band gevuld met water, dient als ballast. Pagina 20 / 33

2. Planner Regio Noord Vraag 1. Meer dan 60% van incidenten wordt veroorzaakt door werkpad en talud. Wat doet WPM al om het werkpad/talud veilig te maken voor maaimachines? Wat is de trigger/aanleiding om talud herstel uit te voeren? 2. Welke eisen stelt de afdeling BOW aan onderhoudspad en ligt dit formeel vast? 3. Hoe ervaren/zien medewerkers deze risico s? 4. Heeft het niet/wel afvoeren van maaisel invloed op de stabiliteit van talud? (onderzoek AA en Maas) 5. Heb je nog andere verbeterpunten, waarmee het risico te water raken met machines verder ingeperkt kan worden? Antwoord Structureel wordt aan talud herstel gewerkt. Dit bestaat uit grind verwerken in het talud (extra stevigheid) of beschoeiing aanbrengen in de beek/talud (houten damwand) Start vormt een melding van medewerker/aannemer dat niet veilig gemaaid kan worden. Dit wordt gemeld via constateringslijst. De opmerking op deze lijst wordt opgenomen in planningssyteem en ingepland om taluds te herstellen Veelal maatwerk, geen beleidsstuk. In praktijk wordt BOW te laat betrokken bij aanpassingen van de watergangen, waardoor ongewenste situaties ontstaan. Het is persoonafhankelijk van de projectleider of voor de realisatie BOW wordt gevraagd wat de eisen zijn aan het onderhoudspad. Dit wordt gezien als risico van het vak? Afspraak is dat bij twijfel over veiligheid bij het maaien van het beektraject dit niet te doen. Dit is verantwoordelijkheid van de medewerker zelf. Dit uitgangspunt wordt ook uitgedragen aan medewerkers. Mijnsinziens niet. Hooguit wordt talud iets hoger. Hopen maaisel worden machinaal verspreid over het werkpad, zodat dit goed begaanbaar blijft. Aanpakken van spoelsleuven. Het komt steeds vaker voor dat vanaf landbouwgrond door de agrariër een afwateringssleuf wordt gemaakt. Als deze niet dicht wordt gemaakt, rijdt de WPM medewerker hier vaak onverwachts in. Deze situatie is eerder aangekaart maar nog niet opgepakt. (voorstel tot artikel in agrarisch vakblad) Onduidelijk is of het toegestaan is dat deze spoelsleuven worden gemaakt door agrariërs. [actie: nog navragen bij coördinator handhaving?] Pagina 21 / 33

2. Planner Regio Noord Vraag 6. Zijn weersomstandigheden van invloed op talud? 7. Heeft diversiteit van machinepark en ervaring van medewerkers invloed op veilig werken Waar kan ik taludherstel in de praktijk zien? Antwoord Sommige natte trajecten worden gemaaid in de zomer, zodat deze beter toegankelijk worden. Medewerker is zelf verantwoordelijk een inschatting te maken of veilig gemaaid kan worden. Ook hier bij twijfel niet doen. Uitgangspunt is iedereen kan alle machines besturen.op de kraan zijn wel vaak vaste medewerkers. Diversiteit is nodig om alle diverse maaiwerkzaamheden te kunnen uitvoeren? Beek bij AC restaurant te Sevenum. 3. Machinist afdeling BOW (regio Noord) Vraag 1. Hoe werkt het traject van taludherstel Antwoord (kern) Machinist maakt melding van slecht (toegankelijk) talud/werkpad op een constateringslijst. Constateringen worden door planner verwerkt tot vervolgacties. Via werkopdrachten van de planner wordt daadwerkelijk herstelwerk uitgevoerd. (in de rustige periodes) In regio Noord is achterstand met taludherstel, mede doordat in het verleden gebruik van is gebruik gemaakt van wiepen. (en geen grind) Deze zijn nu weggerot. 2. Wat zijn voor jou de voornaamste redenen van de instabiele taluds en het risico van te water raken? - Te weinig en te laat maaisel met pennefrees egaliseren, zodat het werkpad verbeterd wordt. - In het verleden werd dit wel gedaan, waar vóór het maaiseizoen een soort schouw (controle) werd gedaan. Pagina 22 / 33

3. Machinist afdeling BOW (regio Noord) Vraag 3. Hoe denk je over bij twijfel over de veiligheid niet doen? 4. Hoe wordt informatie over risico locaties / gevaarlijke werkpaden gedeeld met elkaar? Antwoord (kern) Algemene intentie is het werk zo goed en goedkoop mogelijk uitvoeren. De werkwijze bij twijfel niet doen is geen gemeen goed in regio Noord. Vaak toch doen om zo goed mogelijk werk te leveren. Voorheen werd informatie gedeeld tijdens informeel overleg op maandagmorgen voor aanvang van de werkdag. In de nieuwe werkwijze wordt direct gestart om 07:30 en vindt geen (informeel) overleg meer plaats. Hierdoor is deze informatie niet bij alle betrokkenen bekend. Ook op de werkopdracht is geen informatie over eerdere (bijna) ongevalslocatie bekend. (Informatie wordt niet gedeeld) Pleit om toch het informeel collegiaal overleg (15 minuten) voor aanvang te herintroduceren 5. Heeft iedereen voldoende kennis Stelregel is iedereen kan werken op elke voor bediening van machines? (breed machines. In praktijk kan dit niet door en gedifferentieerd machinepark) diversiteit van machines. (groot afbreukrisico) Alle medewerker hebben VCA al is dit niet specifiek gericht op het werk in de praktijk. Onduidelijk is hoe introductie van nieuwe medewerkers op machines plaatsvindt. 6. Taludherstel risicolocatie, waarom Sommige beken staan op de nominatie om vindt dit niet altijd plaats. hersteld te worden. Dan wordt nu niet geinvesteerd omdat deze op termijn op de schop gaan. 7. Schouwen vooraf zinnig en nuttig? Zie vraag 2. Er is nu geen tijd en praktisch is het ook niet mogelijk vanwege het hoge riet en gras. 8. Hoe wordt het werkpad/talud veiliger? - Herintroduceren schouwen - Maaisel egaliseren met rotorkap - Voorjaar penfreezen - Achterstallig onderhoud taluds inhalen, meer tijd en geld noodzakelijk. 9. Hoe komt het dat maar één meldingsformulier (bijna) ongeval is ingevuld en er toch 44 incidenten per jaar plaatsvinden? - Geen meldingscultuur - Risico van het vak Pagina 23 / 33

4. Machinist afdeling BOW (regio Zuid) Vraag 1. Wat is de situatie rondom de drie locaties die vaker in de vragenlijst als gevaarlijke situatie worden aangemeld? Antwoord Boeketlossing Zuid (3 maal genoemd): gevaar herkenbaar. Traject is via taludherstel aangepakt en hersteld. Nu opgelost. Springbeek: (3 maal genoemd) herkenbaar. Situatie is bezocht tijdens locatiebezoek. 2. Hoe loopt het proces van constatering tot en met het daadwerkelijk herstel van het talud? 3. Waarom kunnen dan incidenten (zoals tweemaal bij de Springbeek) zich herhalen? 4. Hebben medewerkers een vast werkgebied / machine? Mastenbroek: (2 maal genoemd) niet herkenbaar. Onduidelijk waarom deze als gevaarlijk is benoemd. Machinist maakt melding van slecht (toegankelijk) talud/werkpad op de constateringslijst. Constateringen worden door planner verwerkt tot vervolgacties. Via werkopdrachten van de planner wordt daadwerkelijk herstelwerk uitgevoerd. Werkpad van Springbeek is slecht toegankelijk door een tuinderskas is werkpad slecht. (zie foto s). Al vele jaren wordt gezegd dat de kas wordt afgebroken, maar dit is tot op heden niet gebeurd. Hierdoor heeft een incident van het te water raken zich herhaald (na 18 jaar) In praktijk wel. Hierdoor veel gebiedskennis en ook beheersing van machines. 5. Is er achterstand met taludherstel? Nee niet in regio Zuid. Op enkele uitzonderingen na (zoals Springbeek) bij met herstel. 6. Hoe kan het werkpad stabiel en vlak gehouden worden? 7. Waarom wordt er weinig meldingen van gevaarlijke situaties / ongevallen gedaan door medewerkers. Uitgangspunt is de grond van het werkpad en talud niet te bewerken. Hierdoor blijft de begroeiing van talud en maaipad en stevigheid in stand. Verspreiden van maaisel via klepelmaaier en dus niet freezen. Locaties zonodig meer dan éénmaal per jaar maaien. Maaisel op werkpad korfmaaien of klepelen Wordt gezien als risico van het vak. Onduidelijkheid wat met melding worden gedaan. Pagina 24 / 33

Bijlage 4 Ervaringen en werkwijzen andere waterschappen Vragen: Zijn er bij jullie waterschappen maatregelen genomen op het gebied van veiligheid bij maaiwerkzaamheden langs water? Hebben jullie zicht op risicovolle werksituaties? ( soort werk cq type sloot/beek) Hebben jullie zicht op risicovolle machines? (machines die statisch vaker kantelen) 1 Rijnland (KAM adviseur) Uitbesteden aan externe partij. Wij zelf niet met zwaar materieel op schuine taluten rijden. 2 Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (KAM adviseur) Zijn er bij jullie waterschappen maatregelen genomen op het gebied van veiligheid bij maaiwerkzaamheden langs water? Zoveel mogelijk vanaf de weg, met de arm aan de trekker maaien. Er van uit gaande dat de maai/ kneus/kroos arm aan de rechter kant van de trekker zit hebben wij de volgende maatregelen. contra gewicht links van de trekker. extra wiel aan het bestaande rechter achterwiel. (dubbel lucht) steun loop wiel rechts aan de maai arm zelf. hydro cylinder voor tegen druk op de vooras Voor de veiligheid zit er altijd dakluik in de cabine van de trekker. Hebben jullie zicht op risicovolle werksituaties? ( soort werk cq type sloot/beek) Zorg ervoor dat je op een drassige ondergrond (bijv. veen), een machine inzet met brede banden/rupsen Let hierbij ook op het tijdstip (najaar is het natter) en het waterpijl (als het waterpeil hoog is, is de ondergrond drassiger). Langs drukke wegen, let op je veiligheidsmaatregelen ( borden etc.), en vermijd de spits. Hebben jullie zicht op risicovolle machines? (machines die statistisch vaker kantelen) De trekkers met een maai-arm zijn uitgerust met een dubbel luchtwiel, aan de arm zijde, aan de andere kant van de trekker, zit een contra gewicht en water in de banden. Ook kan je de vooras stabiliseren d.m.v. een cilinder, om kantelen te voorkomen. Pagina 25 / 33

3 Waterschap de Dommel (KAM adviseur) De maatregelen op het gebied van veiligheid bij maaiwerkzaamheden langs water zijn de volgende: Dubbelluchtwiel aan 1 zijde en aan de andere zijde extra gewichten in de wielen en water in de band. Regelmatig toolbox over dit onderwerp. Goed onderhouden van de onderhoudspaden (en daar eisen over opstellen). Testen van achter-uit-kijk camera s en extra grote spiegels om fysieke belasting a.g.v. van het steeds over je schouder te verminderen. Meten van trillingen. Ergonomisch onderzoek van (met name) werken op de smalspoortrekker. Risicovolle situaties: Als we risicovolle situaties hebben dan kijken we welke maaimethode het meest geschikt is (handmatig, maaiboot, maaitrein). Risico s m.b.t. kantelend materieel ontstaan met name als het onderhoudspad toch onvoldoende is onderhouden. Risicovolle machines: Hebben we niet echt. 4 Waterschap AA en Maas (KAM adviseur) 5 Waternet (KAM adviseur) 6 Waterschapsbedrijf Limburg (KAM adviseur) Als gevolg van een ongeval in een van onze districten, heb ik vorig jaar regelmatig contact met je gehad over het veilig maaien. Binnen Aa en Maas hebben we een uitgebreid onderzoek verricht en de resultaten heb ik met je eind vorig jaar gedeeld. Zie de bijlage. Ik hoop dat het resultaat van dit onderzoeksrapport zal bijdragen aan scriptie. Uiteraard wensen we van Aa en Maas een afschrift van je scriptie met je innovatieve aanbevelingen. Waterkanten en talud maaien gebeurt door een aannemer Maaien niet. Pagina 26 / 33

Bijlage 5. Achtergronden bij de methode van Fine & Kinney De methode van Fine & Kinney is een manier om risico s te beoordelen aan de hand van drie criteria, namelijk het effect, de blootstelling en de waarschijnlijkheid. De drie criteria zijn onder te verdelen in een aantal klassen waaraan een getalswaarde is gekoppeld. De uiteindelijke risicofactor is het product van deze drie factoren. Het effect geeft aan welke gevolgen zijn verbonden aan een bepaald gevaar. Dit kunnen gevolgen zijn voor de werknemer, blijvend letsel of schade aan de machine. Het effect criteria is onderverdeeld in meerdere gevolgen met een oplopende schadeclaim voor het bedrijf. De blootstelling geeft aan hoe vaak per dag een werknemer wordt blootgesteld aan een gevaar. Als laatste speelt de waarschijnlijkheid nog een belangrijke rol. Dit geeft aan of het denkbaar is dat een gevaar plaatsvindt. Blootstelling 0,5 1 2 3 6 10 Waarschijnlijkheid 0,5 1 2 3 6 10 Effect 1 3 7 15 40 100 zeer zelden enkele malen per jaar maandelijks wekelijks of incidenteel dagelijks tijdens werkuren voortdurend vrijwel onmogelijk zeer onwaarschijnlijk alleen mogelijk op lange termijn ongewoon maar mogelijk goed mogelijk kan worden verwacht betekenis vol, eerste hulp belangrijk, letsel en verzuim aanzienlijk ernstig letsel zeer ernstig, een dode ramp, enkele doden catastrofaal vele doden De risicoklasse (R) is te berekenen op grond van blootstelling (B), waarschijnlijkheid (W) en effect (E): R = B x W x E Risicoklasse Risico Omschrijving >320 Zeer hoog Overweeg stopzetten activiteit 160-320 Hoog Onmiddellijk maatregelen vereist 70-160 Substantieel Correctie is nodig 20-70 Mogelijk Aandacht vereist 0-20 Licht Misschien aanvaardbaar Pagina 27 / 33

Bijlage 6. Literatuur verwijzigingen Berg van de, Cor e.a. (2010). Praktijkboek arbeidsveiligheid, editie 2011. Alphen aan den Rijn: Kluwer Jeuken, Pieter (2010). Demonstratie verschillende maaimethoden. Den Bosch: waterschap AA en Maas Ongevallen register (inzage op 12-01-2012). Ongevallen register waterschap Peel en Maasvallei. Pagina 28 / 33

Bijlage 7. Goedgekeurd scriptievoorstel veilig machinaal maaien langs water Naam : Leon Peeters Mobiel : 06-26432408 Email : leonpeeters@home.nl Onderwerp : veilig machinaal maaien langs water Versie : 1.0 (defintief d.d. 06-01-2012) 1. Aanleiding Elk jaar doen zich ernstige ongevallen voor bij het machinaal maaien langs water. Zoals door onderstaande foto duidelijk wordt, zijn ernstige ongevallen met maaimachines ook bij waterschap Peel en Maasvallei een reëel risico. Nieuwerkerk a/d IJssel 25-08-2011 Machine belandt in sloot. Machinist komt om het leven. Oktober 2011 Praktijk situatie bij waterschap Peel en Maasvallei. Afbeelding 1: Kranten artikel over dodelijk ongeval bij maaiwerkzaamheden Afbeelding 2: Maaimachine waterschap glijdt van talud bij het uitvoeren van maaiwerkzaamheden. Concrete aanleidingen voor dit scriptievoorstel zijn dan ook: - De melding van een medewerker over bijna te water geraken met machine tijdens maaiwerkzaamheden. (zie afbeelding 2) - Het geen totaalbeeld hebben binnen waterschap Peel en Maasvallei over de omvang van het risico van te water raken met de maaimachine. Pagina 29 / 33

2. Probleemstelling Mijn scriptie kent de volgende probleemstelling: Hoe kan het risico van het te water raken met maaimachines van Waterschap Peel en Maasvallei worden voorkomen? Met het beantwoorden van bovenstaande vraag wil ik een bijdrage leveren aan het veilig machinaal maaien door het waterschap Peel en Maasvallei. De ergonomische aspecten die bij maaiwerkzaamheden ook een rol spelen laat ik in mijn scriptie buiten beschouwing 3. Afbakening doelgroep (doelgroep en grenzen) Afbakening is nodig om binnen de gestelde termijn door Kader B.V. (opleider van de training Middelbare Veiligheidskunde) een gedegen en volledig onderzoek te kunnen opleveren. Ik ga uit van de volgende afbakening: De scriptie en het bijbehorende onderzoek zullen gericht zijn op het management en de medewerkers van de afdeling Beheer en Onderhoud Watersystemen (BOW) van het waterschap Peel en Maasvallei. Er wordt geen onderzoek gedaan bij externe derde partijen die maaiwerkzaamheden verrichten voor het waterschap Peel en Maasvallei. Andere veiligheidskundige aspecten die (mogelijk) een rol spelen bij het uitvoeren van maaiwerkzaamheden, zoals geluid en ergonomie worden in mijn scriptie buiten beschouwing gelaten. 4. Probleemeigenaar en commitment van management De probleemeigenaar van mijn onderzoeksgebied is het afdelingshoofd Beheer en Onderhoud Watersystemen (BOW). Dit is de afdeling die de maaiwerkzaamheden voor het waterschap Peel en Maasvallei uitvoert. Het afdelingshoofd is probleemeigenaar, omdat hij zorg moet dragen voor een veilige en gezonde werkplek (Arbo-wet) voor zijn medewerkers. Het afdelingshoofd heeft zich positief uitgesproken over de probleemstelling en het onderzoeksgebied van deze scriptie. Medewerkers kunnen tijd vrijmaken voor het meewerken aan de enquête en interviews van mijn onderzoek. Pagina 30 / 33

5. Doelstelling / beoogd resultaat De doelstelling van de scriptie is: Het voorkomen van het te water raken van maaimachines van waterschap Peel en Maasvallei. Deze doelstelling wil ik bereiken door inzicht te verkrijgen in: - de omvang en achterliggende oorzaken van het probleem; Betreft het incidenten of is het juist een structureel probleem? Wat is de achterliggende oorzaken van het (bijna) te water raken van machines bij het uitvoeren van maaiwerkzaamheden langs water? - mogelijke verhoogde risico situaties en locaties; Onderzoeken bij welke specifieke beeklocaties het risico van te water raken hoger zijn. Hierdoor kunnen oplossingen mogelijk beter gericht worden op specifieke locaties. Dit is vanuit het oogpunt bedrijfsmatig werken van belang. - gebruikte maaimachines en/of combinaties bij maaiwerkzaamheden; Welke maaimachines en/of combinaties leiden in de praktijk tot een hoger risico van het te water raken? 6. Plan van aanpak / onderzoeksopzet. De volgende stappen zijn te onderscheiden om te komen tot het beoogde resultaat. - Literatuurstudie (december 2011 januari 2012) Tijdens de literatuurstudie wordt gekeken naar wetgeving (arbo-wet, arbobesluit, arboregelingen en arbocatalogi) om te achterhalen welke eisen van toepassing zijn op mijn probleemstelling. Tevens zal ik bij alle andere waterschappen in Nederland informeren of zij de probleemstelling herkennen en welke maatregelen zij al op dit gebied genomen hebben - Onderzoek van oorzaken (enquête en interview) (januari 2012 februari 2012) Door middel van een enquête bij alle betrokken medewerkers van afdeling BOW wil ik inzicht krijgen op de omvang van het probleem bij mijn waterschap. Verder wil ik een eerste indruk krijgen van mogelijk risico locaties en/of materieel. Via een interview door één op één gesprekken, wil ik diepere achtergrond informatie verkrijgen die van belang is voor de oplossing van de probleemstelling. - Analyseren van resultaten (februari 2012) Het analyseren van enquête en interview gegevens. - Conclusies en aanbevelingen (maart 2012) Komen tot conclusies en aanbevelingen en het schrijven van de scriptie. Pagina 31 / 33

7. Info bronnen - ongevallen register van mijn waterschap - informatie van andere collega waterschappen - internet (alle informatie die relevant is voor dit onderzoek, zoals wellicht uit andere branches) - (arbo)wetgeving - enquête gegevens - interview gegevens van betrokken medewerkers 8. Tijdspad voor het onderzoek en het schrijven van de scriptie Hieronder is een indicatie gegeven, wanneer en welke werkzaamheden worden uitgevoerd. Een maand is opgedeeld in vier weken. Via de arcering wordt de planning weergegeven. In elke stap zijn ook de voorbereidende werkzaamheden opgenomen. Mijn doelstelling is om begin april 2012 de scriptie in te leveren bij Kader BV. Stap: literatuurstudie Stap: enquête Stap: interview enkele medewerkers Stap: analyseren resultaten Stap: komen tot conclusie en aanbevelingen Stap: schrijven van de scriptie Dec 2011 Jan. 2012 Feb. 2012 Mrt 2012 Om efficiënt om te gaan met de beschikbare tijd zal een deel van dewerkzaamheden parallel worden uitgevoerd. 9. Concept inhoudsopgave Mijn scriptie is in grote lijnen opgezet volgens de probleem structuur. De concept inhoudsopgave van mijn scriptie ziet er als volgt uit: Voorwoord Samenvatting 1. Inleiding - wat is het probleem - waarom is het een probleem - doelstelling 2. Literatuur onderzoek - wat is hier uit naar voren gekomen 3. Onderzoek naar risico s bij maaiwerkzaamheden langs water Enquête interview face2face) Beantwoorden vraag: wat zijn de oorzaken van de (bijna) ongevallen 4. Resultaten uit onderzoek Pagina 32 / 33

- analyseren van de resultaten - risico beoordeling - mogelijke aanpak volgens de arbeidshygiënische strategie 5. Conclusies en aanbevelingen - aanbevelingen aan de probleemeigenaar Literatuurlijst Bijlagen Leon Peeters 2 januari 2012 Pagina 33 / 33