Procesdoel 3: HUMANISEREN VAN HET SAMENLEVEN MET ANDEREN Bijzonder procesdoel 1: exploreren verkennen en integreren van de mogelijkheden van de mens Eerste leerjaar B Beroepsvoorbereidend leerjaar 1.1. Herkennen en verkennen van mijn mogelijkheden De biologische mens * Zelfidentiteit: - mijn levensfasen: - van baby tot puber - mijn gevoelens - mijn taal De culturele mens * Datgene wat ik maak : - waartoe ik nu (niet) in staat ben - kennen en kunnen: vaardigheden en handigheden De lerende mens * Zelfexploratie: - waarom leer ik, hoe leer ik? * Socialiseren: - van wie leer ik, waarvan leer ik? - taal: omgangsvorm 1.1. Herkennen en verkennen van mijn mogelijkheden De biologische mens * Evolutietheorie: vergelijking tussen mens endier: - overeenkomsten enverschillen - taal: wie zegt wat? - intelligentie en geheugen - gevoelens De culturele mens - ik evolueer in mijn doen en laten - de plaats die ik inneem (rondom mij) De lerende mens * Zelfexploratie: - hoe kan ik beter leren? - manieren van leren: - uit de sociale omgang - ik oefen - ik boots na De kunstige mens - ben ik een kunstenaar?
1.2. Leren omgaan met mijn mogelijkheden Omgaan met technologie - nieuwigheden: - mobiele telefoons Omgaan met taal (communicatie) * Zelfontplooiing: verantwoord(elijk) taalgebruik * Socialiseren: - rond veiligheid : - afspraken, tekens, symbolen, pictogrammen 1.2. Leren omgaan met mijn mogelijkheden Omgaan met technologie * Nieuwigheden: - computer Omgaan met taal (communicatie) * Zelfontplooiing: - ik leer mijn taal aan te passen * Socialiseren: taalgebruik bij jongeren: - graffiti - codetaal - schuttingtaal Omgaan met anderen * Ik leer mijn mogelijkheden uitbreiden: - ik scherp mijn vaardigheden aan: - zelfontplooiing: - ik leer beter nadenken - ik durf ervaren - mijn opvoeding: omgang kind - ouder - socialiseren: - ik ben niet alleen - zelfreflectie: - hoe ver ben ik geraakt met mijn mogelijkheden? - ik leer bijsturen Omgaan met anderen * Zelfidentiteit: - datgene tot wat ik in staat ben * Socialiseren: - mijn omgang met anderen: kunnen samen- zijn Ik breid mijn mogelijkheden uit * Ik tracht steeds bij te leren: - uit wat fout ging - uit datgene wat ik ondervond * Zelfontplooiing: - ik verfijn mijn vaardigheden *Zelfreflectie: - de stand van zaken
1ste leerjaar 2de graad 2 de leerjaar 2de graad 1.1. Verdiepen van onze mogelijkheden De biologische mens 1.1. Verdiepen van onze mogelijkheden De biologische mens * De ontwikkeling van de zintuigen * De seksuele ontwikkeling: wat gebeurt er met ons? - biologische én cognitieve ontwikkeling - er zijn nog steeds (veel) dingen waarover men niet praat * Lichaamsbeleving: - beroepsmatig: topsporters, acteurs De culturele mens - we gaan op zoek naar het andere unieke in ons - onze manier van gedragen en denken - de relaties die mensen hebben en onderhouden - de relaties die ik heb en onderhoud - de manieren waarop ik anderen behandel - de manieren waarop mensen elkaar behandelen - wat doe ik met anderen? - wat mensen met elkaar doen - hoe vaardig zijn we? - de rolverwachtingen binnen mijn cultuur: - de ontwikkeling van jongens en meisjes * De seksuele ontwikkeling: wat gebeurt er met ons? - menselijke seksualiteit is niet alleen een kwestie van lichaam maar vooral van cultuur: - gewoonten en gedragingen - de explosieve periode: angst, onzekerheid, emotionaliteit - zich seksueel aangetrokken voelen tot hetzelfde geslacht: - tijdelijk karakter, ik ben van een andere geaardheid - de werking van hormonen - temperament is erfelijk - lichaamsbeleving: - het lichaam als middel: prostitutie De culturele mens - persoonlijkheidsontwikkeling: mijn karakter - hoe denk ik over anderen? - hoe denken wij over elkaar? - de rolverwachtingen binnen mijn cultuur: - rolgedrag is aangeleerd - de cultuur bepaalt wat wel en niet aanvaardbaar is
De lerende mens * Beantwoorden onze cognitieve mogelijkheden aan de verwachtingen van anderen: - ouders? - de school? - deeltijdse werkgever? * De mens is een leerdier : hij leert aan - wij leren, bewust of niet - waarden en beginselen: wij leren wat goed en slecht is - rolgedrag: wij leren wat van ons wordt verwacht 1.2. Leren omgaan met onze mogelijkheden Omgaan met technologie - de coca colacultuur Omgaan met taal (communicatie) - gebarentaal is een belangrijke communicatievorm - lichaamstaal - chatten De lerende mens * Zelfexploratie: - hoe zit het met onze kundigheden op verstandelijk gebied? - hoe gaan we om met een probleem? - denken we logisch: stap voor stap? - denken we creatief: onverwachte oplossingen! * Intelligentie is voor een groot deel erfelijk * Er is meer dan intelligentie alleen * Cultuur en motivering - de cultuur waarin we leven is gericht op succes en loopbaan: - wat verwachten we van onszelf? - wat verwachten anderen van ons? - de rol van ons gezin: onze opvoeding - invloeden op datgene wat we willen (leren): - levensbeschouwelijke en politieke opvattingen - we hoeven helemaal geen succes! 1.2. Leren omgaan met onze mogelijkheden Omgaan met technologie - nieuwigheden: schoonheidsindustrie als sociaal fenomeen - de voedingsindustrie: genetisch gemanipuleerd voedsel Omgaan met anderen * We leren onze mogelijkheden uitbreiden: - we scherpen onze vaardigheden aan: Omgaan met anderen * We leren onze mogelijkheden uitbreiden: - we scherpen onze vaardigheden aan:
- zelfontplooiing: - we komen op voor mezelf - we laten ons gelden - we laten ons niet door anderen gebruiken - zelfreflectie: - hoe ver kunnen we geraken met onze mogelijkheden? - we leren bijsturen - zelfontplooiing: - assertiviteit als overwinning op onszelf - minderwaardigheidsgevoel afbouwen - socialiseren: assertiviteit en rolgedrag - leren omgaan met rollen: - het gedrag dat men van ons verwacht - we spelen niet mee - uitgaan en danscultuur - zelfreflectie: - hoe ver zijn we geraakt met onze mogelijkheden? - we leren opnieuw bijsturen -we leren in de mate van het mogelijke onze mogelijkheden (ons gedrag) ethisch te onderbouwen (ons doen en laten) 1 ste leerjaar 3 de graad 2 de leerjaar 3 de graad 3 de leerjaar 3 de graad 1.1. Uitdiepen van de mogelijkheden van de mens De biologische mens * Evolutie - topprestaties, records, recordpogingen De culturele mens - je bent wat je zegt: jargon De lerende mens - leren uit ervaring 1.1. Uitdiepen van de mogelijkheden van de mens De biologische mens * Evolutie - nieuwe mogelijkheden: robotica, prothesen, kunstorganen De culturele mens - je bent wat je maakt: creativiteit en computer - de cybercultuur De lerende mens - relatie leren op school en de praktijk 1.1. Uitdiepen van de mogelijkheden van de mens De culturele mens - mondialisering van de eetcultuur - erotiek en cyberseks De lerende mens - zelfexploratie: kennis is macht
- invloeden op het leren: van horen zeggen De arbeidende mens * Arbeidsethiek - werken, een plicht of een noodzaak? - werken en prestige * Arbeidssociologie - soorten arbeid: handenarbeid, geestesarbeid - arbeidskwaliteit: zinvolle arbeid en afstompende arbeid - arbeidsvariatie 1.2. Leren omgaan met onze mogelijkheden Omgaan met technologie * Nieuwe technologieën - nieuwe communicatiemiddelen, nieuwe sociale contacten - gadgets * Technologie en moraal - de oorlogsindustrie: - biologische oorlogsvoering, chemische wapens, wapenhandel, massavernieti-gingswapens Omgaan met arbeid * Socialiseren - arbeid als socialisatiemiddel: - werken voor het jeugdhuis, de - mijn interesses: waarvan leer ik? Van wie leer ik? De arbeidende mens * Arbeidsethiek - stempelen, minimumloon, sociale rechten - loopbaan en vrije tijd: de keuzen die we (moeten) maken * Arbeidssociologie - arbeidsverdeling - individueel werk en ploegenstelsels - arbeid en vergoeding - flexibiliteit 1.2. Leren omgaan met onze mogelijkheden Omgaan met technologie * Nieuwe technologieën - computertechnologie - de valstrik van de consumptiemaatschappij: de factuur moet worden betaald * Technologie en moraal - de oorlogsindustrie: - biologische oorlogsvoering, chemische wapens, wapenhandel, massavernieti-gingswapens - onze verantwoordelijkheid in het verkeer Omgaan met arbeid * Socialiseren - economische vluchtelingen, illegale arbeid De arbeidende mens * Arbeidsethiek - recht op niets doen: luiheid? * Arbeidssociologie - ontsnappen aan de werkloosheidsval: - kennen, kunnen en het aanbod van mogelijkheden - soorten werk aangaande werkloosheid: de onverbiddelijke arbeidsmarkt 1.2. Leren omgaan met onze mogelijkheden Omgaan met technologie * Nieuwe technologieën - openbaar vervoer en privé-vervoer in de toekomst * Technologie en moraal - individuen en groepen die niet meekunnen Omgaan met arbeid * Socialiseren
jeugdbeweging, belangenloze inzet - zwartwerk * Verantwoordelijkheid tegenover onszelf - leren relativeren van prestige: elke arbeid is waardevol * Ontdekken van mensenrechten - gevaarlijk werk, onveilig werk, onverantwoorde risico s * Verantwoordelijkheid tegenover onszelf - leren omgaan met arbeidsdruk - noodzaak van vrije tijd, vrijetijdsbesteding, stoom aflaten en afreageren * Ontdekken van mensenrechten - recht op vereniging, recht op vergadering, recht op staking, recht op een basisinkomen - zwartwerk - koppelbazen * Verantwoordelijkheid tegenover onszelf * Ontdekken van mensenrechten
Bijzonder procesdoel 2: exploreren, verkennen en integreren van de grenzen van de mens Eerste leerjaar B 2.1. Grenzen herkennen en verkennen De mens en zijn natuur * Erfelijke kenmerken: - op wie gelijk ik? - fysieke overeenkomsten en verschillen: - gestalte, huidkleur, geslacht, haarkleur * Lichamelijke kenmerken: - beperking van mijn mogelijkheden: - ongemakken en kwaaltjes - ziekte en ziek - zijn - handicaps: - lichamelijke - mentale - sociale De mens en zijn omgeving: de omstandigheden waarin ik leef * De factoren die mij beïnvloeden / bepalen: - de opvoeding: soorten - de gezinssituatie: vormen - de familie: - afhankelijkheid 2.2. Leren omgaan met de grenzen Mijn grenzen - leren relativeren: ik ben niet perfect, en dan?! Beroepsvoorbereidend leerjaar 2.1. Grenzen herkennen en verkennen De mens en zijn natuur * Erfelijke kenmerken: - op wie gelijk ik? - mentale overeenkomsten en verschillen: - mijn temperament, mijn karakter - aangeboren en aangeleerd: - wat volgens mij is aangeboren - wat heb ik aangeleerd? * Lichamelijke kenmerken: - beperking van mijn mogelijkheden: - wat ik niet kan - welke factoren remmen mij af? De mens en zijn omgeving * De factoren die mij beïnvloeden / bepalen: - in de klas - op school - mijn vrienden 2.2. Leren omgaan met de grenzen Beleven van de democratie * Inlevingsvermogen:
- zelfwerkzaamheid: ook mijn grenzen houden mogelijkheden in! Zorg voor de anderen * Inlevingsvermogen: - omgaan met andersvaliden: - gezichtsstoornissen en blindheid - doven en gehoorgestoorden - mentale achterstand - sociale achterstand - bestrijden van vooroordelen: - jegens het andere geslacht - studiekeuze en studierichting - beroepskeuze - levensbeschouwing Mijn grenzen * Leren relativeren: - ik heb ook mijn kwaliteiten - ik ben trots op wie ik ben en op wat ik ben * Zelfwerkzaamheid: - de grenzen van mijn verantwoordelijkheid 2.1. Grenzen verdiepen De mens en zijn natuur 1ste leerjaar 2de graad * De natuur legt haar grenzen op - biologische ontwikkeling: - tijdens zwangerschap: - rokende moeder - geneesmiddelen - maatschappelijke verschijnselen: - drugs - milieuverontreiniging - nieuwe ziekten en aandoeningen, ziekten die opnieuw opduiken (elders én hier) - dienstweigeraar : ziekte, pijn, ouder worden, het lichaam als last - cognitieve ontwikkeling: - invloed van het gezin, de omgeving 2.1. Grenzen verdiepen De mens en zijn natuur 2 de leerjaar 2de graad * De natuur legt haar grenzen op - biologische ontwikkeling: - erfelijke afwijkingen - door de geboorte: slaapmiddelen (softenonproces) - bij de geboorte: zuurstofgebrek, hersenbeschadiging - het leven is een beetje een loterij: - geboren worden met een goede gezondheid - geboren worden met kwaaltjes en meer - cognitieve ontwikkeling: - erfelijke factoren
- taal: spraakgebrek, leesmoeilijkheden De mens in zijn cultuur * Grenzen van zijn cultuur - de ontwikkeling van de persoonlijkheid - lichamelijke letsels: erfelijk, aangeboren of in de tijd ontstaan - omgeving: gezin, familie, school, buurt - we kunnen bepaalde dingen niet - we kunnen bepaalde dingen niet meer - gezond geboren, ziek geworden - een ziekte oplopen - we kunnen niet meer normaal functioneren - bromfietsongeval: hersenletsel, verlamming - de sociale ontwikkeling - de concurrentie met anderen - thuis: verdeelde genegenheid en liefde van ouders - op school: verdeelde aandacht van de leraren - invloed van leeftijdsgroepen - protesteren en / of ingaan tegen ouders - protesteren en / of ingaan tegen andere groepen - de eerste verliefdheden en liefdes - invloeden op het denken: - conflict tussen ouders - gezinssfeer, - het al dan niet stimuleren van kinderen De mens in zijn cultuur * Grenzen van zijn cultuur - de ontwikkeling van de persoonlijkheid - politieke situatie: oorlog of vrede - economische situatie: armoede of welvaart - extreme gevoelsuitingen: - woede, angst, verdriet, verliefdheid: - de uitersten als kenmerk van gevoelens - uitsluiting: alcoholisme, druggebruik - ouderdomskwalen - de sociale ontwikkeling - invloed van leeftijdsgroepen: - delinquent gedrag - rolonzekerheid - wat wordt er nu eigenlijk van ons verwacht? - angstgevoelens - afhankelijkheid van vrienden, leeftijdsgenoten - zich identificeren met idolen om gevoel van zekerheid te verwerven 2.2. Leren omgaan met de grenzen Omgaan met de grenzen van de natuur * Leren relativeren 2.2. Leren omgaan met de grenzen Omgaan met de grenzen van de natuur * Weerbaarheid - we leren omgaan met onze natuurlijke begrenzing
- we zijn niet perfect, en dan?! Omgaan met de grenzen van de cultuur * Empathie - bestrijden van vooroordelen: - iemand is niet minderwaardig omdat hij maatschappelijk achteropgesteld is * Zelfontplooiing - concurrentie, protest en onzekerheid: we kunnen eruit leren! * voorbeeld toepassingsgebied: - grenzen van de vrije tijd en van de tijdsbesteding - budget - infrastructuur - sociaal-maatschappelijke beperkingen - demografische beperkingen * Zelfwerkzaamheid - we leren putten uit onze grenzen Omgaan met de grenzen van de cultuur * Empathie - inzien dat uitsluiting vaak nog meer sociale schade veroorzaakt * Zelfontplooiing - leren inschatten van activiteiten van mensen waarbij ik ben betrokken * voorbeeld toepassingsgebied: - grenzen van de vrije tijd en van de tijdsbesteding - alternatieven - commercialisering van de vrije tijd en van de tijdsbesteding - reizen om te leren
1 ste leerjaar 3 de graad 2 de leerjaar 3 de graad 3 de leerjaar 3 de graad 2.1. Grenzen uitdiepen De mens en zijn natuur * De natuur legt haar grenzen op - topprestaties en druggebruik - terminale patiënten - zelfdoding en zelfmoord De mens in zijn cultuur * Grenzen van zijn cultuur - gewoonten, tradities, gebruiken en gevoeligheden - de cultuur onder druk: vreemde invloeden, decadentie - cultverschijnselen, cultfiguren, cultus 2.2. Leren omgaan met de grenzen Omgaan met de grenzen van de natuur * Weerbaarheid - eerstelijnshulp * Relativeren - de toekomst lijkt vaak onzeker Omgaan met de grenzen van de cultuur * Empathie 2.1. Grenzen uitdiepen De mens en zijn natuur * De natuur legt haar grenzen op - levensverwachting, levensverlenging en nieuwe medicatie - vergrijzing van de bevolking - sekten en zelfmoord De mens in zijn cultuur * Grenzen van zijn cultuur - invloeden van buitenaf: een bedreiging of een zegen? - rolpatronen, rollen, alter-ego - normen en waarden onder druk: culturele vernieuwing - seksualiteit: seksuele relaties en affectiviteit 2.2. Leren omgaan met de grenzen Omgaan met de grenzen van de natuur * Weerbaarheid - palliatieve zorgen - hoever mogen we gaan om onze grenzen te leren kennen? * Relativeren - de nederlaag, de mislukking, de ondergang, de afgang, de eeuwige strijd - de toekomst lijkt vaak hopeloos Omgaan met de grenzen van de cultuur 2.1. Grenzen uitdiepen De mens en zijn natuur * De natuur legt haar grenzen op - eindigheid van het zonnestelsel, oneindigheid van het heelal De mens in zijn cultuur * Grenzen van zijn cultuur - het normale, het conformisme, het abnormale, de excentriekeling - aanleren is cultureel bepaald: - de rol van de opvoeding: normen en waarden 2.2. Leren omgaan met de grenzen Omgaan met de grenzen van de natuur * Weerbaarheid - zinvol oud worden * Relativeren - eeuwig leven? - de toekomst lijkt (vaak) hopeloos Omgaan met de grenzen van de cultuur
- het omkeren van mijn zwakheden: ik ben wie ik ben, zo ben ik goed * Het vijandbeeld - extreem tegengestelde standpunten * Relativeren - relativeren als medicijn voor de toekomst * Empathie - sociale exploratie: anders zijn en toch gelijk - alternatieve reizen: exploratie van vreemde culturen * Het vijandbeeld - conflictbeheersing * Relativeren - prestatiedruk en drang naar roem * Relativeren - tolerantie, hoop, vertrouwen in de toekomst
Bijzonder procesdoel 3: ontdekken van mensenrechten Eerste leerjaar B 3.1. Mijn rechten Beroepsvoorbereidend leerjaar 3.1. Mijn rechten Wie ben ik? * De leerlingen ontdekken wie ze zelf zijn - de mogelijkheden waarover ik nu beschik - de omstandigheden waarin ik leef - wat ik allemaal mag en niet mag (als uitgangspunt: artikel 1 van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind) Wat ben ik? * De leerlingen ontdekken wat ze zelf willen - wat mag en niet mag - wat kan en niet kan (als uitgangspunt: artikel 1 van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind) De rechten van het kind * Microniveau: (startbasisrechten: in functie van 3.2.) - recht op leven - recht op een eigen mening - vrijheid van meningsuiting - non-discriminatie - recht op onderwijs - recht op spel(en) - recht op voeding - recht op gezondheidszorg - recht op erkenning De rechten van het kind * Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind: - zeer eenvoudige en beknopte voorstelling van het Verdrag als document: - voorzieningen: rechten die aan kinderen voorzieningen garanderen - voedsel, medische zorg, onderwijs, - bescherming: rechten die kinderen beschermen - tegen kinderarbeid, misbruik door volwassenen - participatie: rechten die kinderen deelname aan het maatschappelijk leven verzekeren - inspraak * Zelfidentiteit: (uitbreiding kinderrechten - in functie van 3.2.)
- recht op geborgenheid - recht op aandacht - recht op liefde - recht op fysieke integriteit - recht op bescherming tegen uitbuiting 3.2. Leren omgaan met mensenrechten De rechten van het kind * Mesoniveau:ik en de anderen (toepassing van de zelfidentiteit ) - thuis als leefgemeenschap (bvb. aandacht, geborgenheid, voeding,..) - de school als ontmoetingsplaats (bvb. onderwijs, nondiscriminatie) - mijn vrienden (eigen mening, erkenning,...) - recht op contact met de ouders - recht op bescherming tegen slechte behandeling - recht op een eigen taal, cultuur, godsdienst 3.2. Leren omgaan met mensenrechten De rechten van het kind * Socialiseren: ik en de anderen - thuis als leefgemeenschap (vrijheid,verantwoordelijkheid) - de school als ontmoetingsplaats (schoolreglement) - mijn vrienden (solidariteit) =>uitbreiding De school als ontmoetingsplaats - recht OP onderwijs: - maatregelen om spijbelen en schooluitval te verminderen - rechten IN onderwijs: - rechtspositie van de leerling * vb. toepassingsgebied: - contact met de ouders en het recht er niet van gescheiden te worden, bescherming tegen slechte behandeling, foltering, onmenselijkheid: - kinderen in concentratiekampen - bescherming van de identiteit, onderdak, voeding, slechte behandeling: - vluchtelingen Ontdekken van mensenrechten * Recht om beschermd te worden tegen uitbuiting - recht op gezondheidszorg, vrije tijd, rust,...: - kinderarbeid: vroeger: België nu: ontwikkelingslanden - recht op onderdak, voeding, onderwijs,..: - straatkinderen Ontdekken van de mensenrechten * Menselijke culturen: - strijd tegen: - het analfabetisme - onrechtvaardigheid Organisaties
- Unicef - Artsen zonder grenzen - Rode Kruis - Jeugd en Vrede 1ste leerjaar 2de graad 2 de leerjaar 2de graad 3.1. Verdiepen van fundamentele mensenrechten De rechten van het kind * Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind - voorzieningen: een stand van zaken: het document tegenover de realiteit - bescherming: een stand van zaken: het document tegenover de realiteit * Discriminatie - op basis van: - ras - huidskleur - geslacht - maatschappelijke afkomst - handicap - etnische afkomst Rechten zijn persoonlijk en gemeenschappelijk - waarop ik meen recht te hebben - waarop anderen menen recht te hebben - hou ik rekening met de rechten van anderen? - houden anderen rekening met mijn rechten? 3.1. Verdiepen van fundamentele mensenrechten De rechten van het kind * Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind - participatie: een stand van zaken: het document tegenover de realiteit * Discriminatie - op basis van - maatschappelijke afkomst - etnische afkomst Het woord en de daad - de definitie die we geven aan het begrip gelijkheid - hoe vullen we het begrip gelijkheid maatschappelijk in? - de definitie die we geven aan het begrip gelijkwaardigheid - hoe vullen we het begrip gelijkwaardigheid maatschappelijk in? - de definitie die we geven aan het begrip vrijheid - hoe vullen we het begrip vrijheid maatschappelijk in? Rechten hebben houdt ook in plichten hebben - wat zijn plichten? - wat zie ik als mijn plicht? - hoe bewust ben ik mij van mijn plichten?
- tegenover wie heb ik plichten? (gradaties) 3.2. Leren omgaan met mensenrechten De rechten van het kind * Mesoniveau: ik en de anderen - de school als ontmoetingsplaats: recht OP onderwijs: - non - discriminatie -principe: - recht op inschrijving vanaf 2 ½ jaar - onthaalonderwijs anderstaligen - onderwijsvoorrangsbeleid - recht op buitengewoon onderwijs - langdurig zieke(leerplichtige) kinderen - recht op vrije toegang tot informatie: - centra voor leerlingenbegeleiding - betrokkenheid van leerlingen bij besluitvorming die hen aanbelangt: - de rechten van scholieren Organisaties - Unicef, Artsen zonder grenzen, Amnesty International 3.2. Leren omgaan met mensenrechten De rechten van het kind * Mesoniveau: ik en de anderen - respect van de school voor de privacy van de leerlingen - betrokkenheid van leerlingen bij besluitvorming die hen aanbelangt: - de rechten van scholieren * uitbreiding: naar ander niveau: - betrokkenheid van jongeren bij besluitvorming die hen aanbelangt Mesoniveau extra: De school als ontmoetingsplaats : - recht OP onderwijs: - artikel 24 van de Belgische Grondwet (o.a. ook leerplicht) - non-discriminatie-principe: -leerplicht / leerrecht * Internationalisering - recht op het behouden van je identiteit, je nationaliteit, je naam - recht op contact met de ouders en recht er niet van gescheiden te worden tegen je wil - recht op bescherming tegen alle vormen van lichamelijk of geestelijk geweld, letsel of misbruik - recht op informatie over afwezige leden van het gezin - erkenning dat een lichamelijk of geestelijk gehandicapt kind een volwaardig en behoorlijk leven dient te hebben * toepassingsgebied: - oorlogskinderen - kindsoldaten
1 ste leerjaar 3 de graad 2 de leerjaar 3 de graad 3 de leerjaar 3 de graad 3.1. Uitdiepen van fundamentele rechten Humanisering van de rechtspraak * Rechtspraak - de doodstraf - het recht in eigen handen nemen - gevangenissen - rechten van het slachtoffer * Soorten rechten - universaliteit en afdwingbaarheid - burgerlijke rechten - politieke rechten - internationaal recht - algemeen: de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens - bijzonder: het Verdrag inzake de Rechten van het Kind - rechten van minderheden 3.1. Uitdiepen van fundamentele rechten Humanisering van de rechtspraak * Rechtspraak - de geschiedenis van het straffen - V.I. - rechtszekerheid - regels bij politieonderzoek: - fouilleren, huiszoeking, voorlopige hechtenis, minderjarigen, ondervraging, lijfstraffen - rechten van de gevangene - toerekeningsvatbaarheid, tijdelijke waanzin, collocatie * Soorten rechten - universaliteit en afdwingbaarheid - culturele rechten - emancipatierechten - asielrecht 3.1. Uitdiepen van fundamentele rechten Humanisering van de rechtspraak * Rechtspraak - rechten van de verdachte - toerekeningsvatbaarheid, tijdelijke waanzin, collocatie - gelijkheid, gelijkwaardigheid, vrijheid * Soorten rechten - economische rechten - strafrecht - internationaal recht - conventie van Genève 3.2. Leren omgaan met mensenrechten Engagement * Microniveau - jeugdgevangenissen - asielcentra * Macroniveau 3.2. Leren omgaan met mensenrechten Engagement * Microniveau - slachtofferhulp - comité bijzondere jeugdzorg * Macroniveau 3.2. Leren omgaan met mensenrechten Engagement * Microniveau - moreel consulenten in gevangenissen * Macroniveau
- vluchtelingenkampen Solidariteit - organisaties die zich bezighouden met internationale solidariteit: ngo s - leren inschatten en zich inleven in situaties van schending(en) van de mensenrechten - politieke vluchtelingen Solidariteit - historische personen die zich inzetten voor de mensenrechten - leren inschatten en zich inleven in situaties van schending(en) van de mensenrechten - omgaan met emancipatie: zich inleven in de rechten, behoeften en plichten van het andere geslacht - economische boycot - het probleem van corruptie - krijgsgevangenen Solidariteit - leren omgaan met informatie - voorbeelden van gemeenschappelijke acties die de rechten van groepen hebben veranderd
Bijzonder procesdoel 4: beleven van de democratie Eerste leerjaar B 4.1. Herkennen en verkennen Mijn gedrag - hoe gedraag ik mij en waarom? - mijn waarden: - aan welke waarde(n) hecht ik belang? De maatschappelijke omstandigheden - thuis - de klas - de school - andere mensen rondom mij - mag ik iets zeggen?: - van wie wel (niet)? -waarom (niet)? - regels en afspraken: - wat is een regel? wat is een afspraak? - welke ken ik? - voor wie gelden ze? - wie maakt ze? - hoe worden ze gemaakt? - zijn er uitzonderingen? - voor wie (niet)? - waarom (niet)? - worden ze veranderd? - waarom (niet)? - wie en wat spelen daarbij een rol? - hoe noodzakelijk zijn ze? Beroepsvoorbereidend leerjaar 4.1. Herkennen en verkennen Mijn gedrag - mijn grenzen: - wat ik mag en niet mag: - waar? van wie? op welke manier? - welke regels gelden er dan voor mij? - mijn waarden: - aan welke waarde(n) hecht ik belang? De maatschappelijke omstandigheden - de omstandigheden waarin ik leef - de omstandigheden die mij worden geboden - mag ik iets zeggen?: - van wie wel (niet)?-waarom (niet)? - regels en afspraken: - hun verregaand sociaal belang - hoe komt het ons uit? - hun zinvolheid / overbodigheid - wetten: - wat is een wet? - welke ken ik? - voor wie gelden ze? - zijn er uitzonderingen?- voor wie (niet)? - waarom (niet)?
4.2. Leren en beleven van democratische kwaliteiten en vaardigheden: de erkenning van de ander binnen een democratische cultuur: De rol die ik kan spelen (vaardigheden) - luisteren naar de andere(n) - begrip leren opbrengen - omgaan met verschillen - standpunten kiezen - keuzes maken De gelijkwaardige dialoog (ervaring): - omgaan met de mening van de andere(n) - in overleg treden met de andere(n) - samenwerken - ingaan tegen vooroordelen en discriminatie - inspraak - afspraken maken - regels opstellen - dat anderen een andere mening mogen hebben - ik durf te spreken => vb. toepassingsgebied De school als ontmoetingsplaats * Rechten IN onderwijs: - leerlingenparticipatie: bvb. klasreglement - opkomen voor eigen rechten - recht op informatie - de noodzaak van regels - maar ook: - de sanctie - gestraft worden / de strafmaat 4.2. Leren en beleven van democratische kwaliteiten en vaardigheden: de erkenning van de ander binnen een democratische cultuur: De rol die ik kan spelen (vaardigheden) - inzichten verwerven in zoveel mogelijk situaties - omgaan met verschillen - verfijnen en nuanceren - gevolgen inschatten - standpunten kiezen - keuzes maken De gelijkwaardige dialoog (ervaring) - meer inzicht verwerven in de betekenis en waardevolheid van: - omgaan met de mening van de andere(n) - in overleg treden met de andere(n) - samenwerken - ingaan tegen vooroordelen en discriminatie - inspraak - afspraken maken - regels opstellen - aanvaarding van de verscheidenheid van anderen - verschillen - kritiek en het uiten ervan - ik durf te spreken maar ik dring mijn eigen mening niet op De school als ontmoetingsplaats * Rechten IN onderwijs: - leerlingenparticipatie: - schoolreglement - leerlingenraad - opkomen voor eigen rechten
* Rechten DOOR onderwijs: - betekenis van kinderrechten- en mensenrechteneducatie: - het omgaan van leerkracht en leerlingen: - gelijke kansen voor iedereen - eerlijke behandeling - maatregelen tegen pesten 1ste leerjaar 2de graad 4.1. Verdiepen van democratische waarden Ervaringen in mijn persoonlijke belevingswereld - luisteren we naar anderen? - zijn we wel bereid onze mening te verwoorden? - durven we een stelling in te nemen? - zijn we bereid een discussie aan te gaan? De maatschappelijke omstandigheden * Samenlevingsvormen - het omgaan met elkaar in: - een traditionele samenleving - een pluralistische samenleving 2 de leerjaar 2de graad 4.1. Verdiepen van democratische waarden Ervaringen in onze persoonlijke belevingswereld - hoe staan we tegenover kritiek? - zijn we kritisch (genoeg)? - hoe staan we tegenover regels, afspraken, wetten? - hoe staan we tegenover verschillen in de samenleving? - zijn we bereid in overleg te treden? - hoever, vinden we, kan (onze) vrijheid gaan? De maatschappelijke omstandigheden * wetten - wat is een wet? - welke kennen we? - voor wie gelden ze? - wie maakt ze? - zijn er uitzonderingen - voor wie (niet)? - waarom (niet)? - worden ze veranderd? - waarom (niet)? - wie en wat spelen daarbij een rol? - hoe noodzakelijk zijn ze? * voorbeeld toepassingsgebied: - verkeersreglementering
- schoolplicht - evolutie strafsysteem op school Democratische waarden * Verdraagzaamheid - verschillen in de omgang * Inspraak - medezeggenschap * Gelijkwaardigheid - je bent leerling van een school, niet van een klas of onderwijsvorm * Pluralisme - gemengd onderwijs Democratische waarden * vrijheid - begrenzen * rechtvaardigheidsgevoel - rechten als universeel goed * samenwerkingsbereidheid - de waarde van meningen en ideeën * oog voor het algemeen welzijn - de wereld behoort allen toe * Verantwoordelijkheidszin - tegen de onverschilligheid 4.2. Leren en beleven van democratische kwaliteiten en vaardigheden: de erkenning van de ander binnen een democratische cultuur Van ervaringen in de persoonlijke belevingswereld naar verwerkelijking van democratische kwaliteiten - luisteren naar anderen - in overweging nemen wat anderen zeggen - beseffen dat niet iedereen jouw mening deelt: een minderheidsmening - leren omgaan met kritiek - leren je mening zo juist mogelijk verwoorden - de waarde van taal in het algemeen - stelling durven innemen - bereidheid om een stelling te herzien na verder onderzoek - iemand of iets een waardering willen,durven toekennen 4.2. Leren en beleven van democratische kwaliteiten en vaardigheden: de erkenning van de ander binnen een democratische cultuur Van ervaringen in de persoonlijke belevingswereld naar verwerkelijking van democratische kwaliteiten - deze stelling willen verfijnen - leren deze stelling ook te kunnen verfijnen - iemand met een andere mening is daarom geen tegenstander - iemand met dezelfde mening is daarom geen mede (voor) stander - in overleg met anderen leren onderzoeken wat de gevolgen van een mogelijke keuze kunnen zijn - beseffen dat verschillen vaak zeer verrijkend kunnen zijn - de waarde van de consensus - leren compromis(sen) sluiten
- verdraagzaamheid naar de genomen besluiten - leren relativeren van het gesloten compromis: het nut, de tijdelijkheid * voorbeeld toepassingsgebied: de school als ontmoetingsplaats - inspraak: leerlingenraad - opvolging van de leerlingenraad - de schoolkrant als uiting van recht op een mening - opvolging van de schoolkrant - afspraken leerlingen - leerkrachten - er bestaat zoiets als een leerlingencontract - belonen en straffen - het schoolreglement: bespreekbaarheid van de inhoud - rechten DOOR onderwijs: - respect van de school voor de privacy van de leerlingen - betrokkenheid van kinderen bij besluitvorming die hen aanbelangt 1 ste leerjaar 3 de graad 2 de leerjaar 3 de graad 3 de leerjaar 3 de graad 4.1. Uitdiepen van democratische waarden Onze verantwoordelijkheid * Het sociale ik - solidariteit, liefde, vriendschap, eigenliefde, egoïsme - respect, verdiend respect, respect voor de autoriteit - toegeven, plooien, buigen, breken, compromissen sluiten, onderhandelen, afspreken, zichzelf verraden 4.1. Uitdiepen van democratische waarden Onze verantwoordelijkheid * Het sociale ik - strijden en vechten - beschermen van zwakken en minderheden - individualisme en samenhorigheidsgevoel 4.1. Uitdiepen van democratische waarden Onze verantwoordelijkheid * Het sociale ik - samen sterk: historische voorbeelden: Ghandi, Nelson Mandela - sociale herverdeling: verschillen in inkomen en belastbaarheid
Maatschappelijke omstandigheden * Politieke systemen - wat is democratie? - dictatuur, alleenheersers * Democratische bevraging - petitie - recht op antwoord * Macht en onmacht: de antipolitiek - politici bekommeren zich niet om mijn mening - mensen zoals ik hebben geen enkele invloed op wat de regering doet 4.2. Leren en beleven van democratische kwaliteiten en vaardigheden: de erkenning van de ander binnen een democratische cultuur: De rol die ik kan spelen * Onze verantwoordelijkheid en engagement - de leerlingenraad - integriteit - leren luisteren * Onze democratische waarden - tolerantie - gelijkwaardigheid - recht op informatie De gelijkwaardige dialoog Maatschappelijke omstandigheden * Politieke systemen - de parlementaire democratie - de pers als controle op de democratie * Democratische bevraging - stemplicht, stemrecht - referendum * Macht en onmacht: de antipolitiek - politici bekommeren zich niet om de mening van anderen - politiek interesseert me niet: - de kloof burger-politiek - onwetendheid en onverschilligheid (desinteresse of omgekeerd?) 4.2. Leren en beleven van democratische kwaliteiten en vaardigheden: de erkenning van de ander binnen een democratische cultuur: De rol die ik kan spelen * Onze verantwoordelijkheid en engagement - kritisch bewustzijn - inzet, opoffering, burgerzin - leren luisteren * Onze democratische waarden - vrijheid - openheid en objectiviteit - recht op informatie De gelijkwaardige dialoog Maatschappelijke omstandigheden * Politieke systemen - de volksdemocratie - het politieke middenveld: organisaties tussen burger en macht - oligarchie * Macht en onmacht: de antipolitiek: verdere uitdieping - politici bekommeren zich niet om mijn mening - politici bekommeren zich niet om de mening van anderen - politiek interesseert me niet: - de kloof burger-politiek - onwetendheid en onverschilligheid (desinteresse of omgekeerd?) - mensen zoals ik hebben geen enkele invloed op wat de regering doet 4.2. Leren en beleven van democratische kwaliteiten en vaardigheden: de erkenning van de ander binnen een democratische cultuur: De rol die ik kan spelen * Onze verantwoordelijkheid en engagement - woorden en daden * Onze democratische waarden - pluralisme De gelijkwaardige dialoog
* Democratische besluitvorming - inspraak - sociale controle - recht van de sterkste vs de zwakke(re): minderheden, minderheidsfracties * Democratische besluitvorming - de oppositie - drukkingsgroepen - kritiek, opbouwende kritiek, aanval, cynisme, laster en sarcasme * Democratische besluitvorming - openbaarheid van bestuur - overleg: hoe wordt een CAO afgesloten?
Bijzonder procesdoel 5: oefenen in sociale verantwoordelijkheid Eerste leerjaar B Creatief omgaan met sociale verantwoordelijkheid: De mens als cultureel wezen in zijn omgang met anderen Omgaan met mijn zelfstandigheid * Opkomen voor mezelf: mijn rechten: - eerlijke behandeling - ik word gepest: maatregelen * Moreel plichtsbesef: - omgaan met de rechten van anderen - engagement en solidariteit: - voor wie en waarvoor kom ik op? Omgaan met integriteit * Eerlijkheid - vooroordelen * vb. toepassingsgebied: - gevonden geld of andere voorwerpen: teruggeven, houden of delen Omgaan met rechtvaardigheid * Eerlijke behandeling voor iedereen - gelijke kansen voor iedereen * vb. toepassingsgebied: - nagaan welke rechten worden geschonden: - opkomen voor iemand of iets: - familie - in de klas - mijn huisdier Beroepsvoorbereidend leerjaar Creatief omgaan met sociale verantwoordelijkheid: De mens als cultureel wezen in zijn omgang met anderen Omgaan met mijn zelfstandigheid * Opkomen voor mezelf: mijn rechten: - assertiviteit: gelijke kansen * Moreel plichtsbesef: - mijn belangen en die van de andere(n) - engagement en solidariteit: - principes: waarom ik opkom voor iemand of iets Omgaan met integriteit - vooroordelen - discriminatie * vb. toepassingsgebied: - uitsluiting van de andere(n): - minderheden in de klas Omgaan met rechtvaardigheid - gelijkheid - engagement * vb. toepassingsgebied: - diefstal: bvb. in functie van zakgeldverwerving - opkomen voor iemand of iets: - de school - omgeving - dierenrechten
Omgaan met principes - nakomen van afspraken * vb. toepassingsgebied: - ik heb mijn (ere)woord gegeven Rechten en plichten zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden in een democratie Omgaan met verantwoordelijkheid * Omgaan met conflicten: - durven komen tot de essentie - recht op gelijk(waardig)heid: - pestgedrag * vb. toepassingsgebied: -schending van principe van gelijke kansen: thuis, de klas - maatregelen tegen pesten - leren inzicht en duidelijkheid verwerven: - nagaan wat het betekent voor iemand om gepest te worden - wat is de verantwoordelijkheid : - van mezelf - van de ouder(s) - van de leerkracht(en) - gevolgen van gepest worden - luisterbereidheid - interactief met elkaar in gesprek kunnen gaan - inbreng eigen ervaringen Omgaan met principes - nakomen van afspraken - oprechtheid * vb. toepassingsgebied: - ik heb een belofte gedaan Rechten en plichten zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden in een democratie Omgaan met verantwoordelijkheid - omgaan met conflicten: - de gelijkwaardige dialoog - betrokkenheid bij besluitvorming die ons aanbelangt - meldingsplicht vs. meldingsrecht - recht op gelijkheid: - kinderverwaarlozing - kindermishandeling - gevoeligheid ontwikkelen * vb. toepassingsgebied: - schending recht op gezondheid en veiligheid: de school, de buurt - maatregelen tegen bvb. kindermishandeling - leren inzicht en duidelijkheid verwerven: - wat betekent het voor het kind, mishandeling? - wat betekent het voor het kind als het recht op liefde en bescherming wordt geschonden? - wat is de verantwoordelijkheid: - van mezelf - van de ouder(s) - van de leerkracht(en) - gevolgen van mishandeld worden - luisterbereidheid - interactief met elkaar in gesprek gaan - leren nuanceren
1ste leerjaar 2de graad 2 de leerjaar 2de graad Creatief omgaan met sociale verantwoordelijkheid: De mens als cultureel wezen in zijn omgang met anderen Omgaan met zelfstandigheid * Assertiviteit - we durven op te komen voor onszelf - we durven voor onze rechten op te komen - we durven neen zeggen - we laten ons niet op de achtergrond drummen - we leren onszelf te beheersen als overwinning op onszelf - we voelen ons niet minderwaardig tegenover anderen - we durven ons te engageren: voor iemand of iets - we laten ons gelden * vb. toepassingsgebied: de joint, dealen, drinken en dronken zijn handtastelijkheden, de pispaal Creatief omgaan met sociale verantwoordelijkheid: De mens als cultureel wezen in zijn omgang met anderen Omgaan met principes - we kunnen principes delen, maar principes kunnen ook verschillen - dit is voor ons een kwestie van principes! - de principes waar we bijzonder gevoelig voor zijn - we leren verantwoord omgaan met principes: - eerlijkheid, integriteit, rechtvaardigheidsgevoel, verantwoordelijkheidszin, bereidheid tot samenwerken * vb. toepassingsgebied: sociale controle: - zwartrijders - plassen waar het uitkomt Omgaan met rechtvaardigheid * Non - discriminatie - principe - eerlijke behandeling voor iedereen - gelijke kansen voor iedereen * vb. toepassingsgebied:- nagaan waar discriminatie voorkomt: - opkomen voor iemand of iets: - familie - in de klas - mijn huis * Leren onbevooroordeeld luisteren Omgaan met verantwoordelijkheid Omgaan met verantwoordelijkheid
* Verantwoordelijkheid voor het eigen lichaam in relatie met anderen - leren omgaan met verliefdheid - assertiviteit in de praktijk - weten wat je wil en wat je niet wil en dit kunnen met anderen bespreken - weten wat de ander wil en niet wil en dit voor jezelf kunnen aanvaarden - leren duidelijk zijn * vb. toepassingsgebied: wat willen we, wat willen we niet? - vrijen of niet? - condoom wel of niet, hoe? - hoe vertel je het elkaar? - hoe help je elkaar? * Verantwoordelijkheid voor het eigen lichaam in relatie met anderen - leren kennen van de grenzen van je integriteit - weten dat in een seksuele relatie communicatie heel belangrijk is - leren een open houding te ontwikkelen ten opzichte van seksueel handelen * vb. toepassingsgebied: wat willen we, wat willen we niet? - vrijen, roken, drinken, gezondheid, drugs, seks, uitgaan, eetgedrag - gebruik van andere voorbehoedmiddelen * Burgerzin - leren zich te engageren - leren experimenteren met democratische leefregels - inzien dat mondigheid verantwoordelijkheid met zich brengt - zich weerbaar kunnen opstellen tegen groepsdruk - leren opkomen voor de rechten van anderen maar die anderen ook durven wijzen op hun plichten * vb. toepassingsgebied: sociale controle - voetbalgeweld, hooliganisme - softdruggebruik - zwartkijkers - vandalisme - onzedig gedrag Rechten en plichten zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden in een democratie Rechten en plichten zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden in een democratie
1 ste leerjaar 3 de graad 2 de leerjaar 3 de graad 3 de leerjaar 3 de graad Creatief omgaan met sociale verantwoordelijkheid De mens als cultureel wezen in zijn omgang met anderen Creatief omgaan met sociale verantwoordelijkheid De mens als cultureel wezen in zijn omgang met anderen Creatief omgaan met sociale verantwoordelijkheid De mens als cultureel wezen in zijn omgang met anderen Omgaan met conflicten * Omgaan met integriteit - conflictbeheersing: - analyseren van een conflictsituatie (oorzaken) - vastleggen van je eigen principes van integriteit - principes, wetten, morele regels en reglementen - principes: - ik blijf mezelf - ik sta open voor een andere mening - ik kan luisteren - wetten en reglementen - het specifiek karakter van reglementen - wet tegenover schoolreglement, bvb; softdruggebruik) - straffen: subjectieve toepassing (wie staat boven de wet?) - het belang van onze persoonlijke overtuiging - morele regels - toegeeflijkheid en koppigheid - eerlijkheid - twee maten en twee gewichten Omgaan met conflicten * Omgaan met integriteit - conflictbeheersing: - analyseren van de belangen in het conflict - inschatten van de gemeenschappelijke gevolgen - principes, wetten, morele regels en reglementen - principes: - ik ben onbevooroordeeld - ik ken de grenzen van mijn toegeeflijkheid - vormen van respect (belediging, sarcasme, cynisme, onverschilligheid) - wetten en reglementen - grensbepaling: overtredingen, sancties, straffen - algemeen belang en individueel belang - het belang van onze persoonlijke overtuiging - morele regels - manipulatie - durven afstand nemen van het eigen belang (ik als neutraal toeschouwer) - principes van oordelen en veroor- Omgaan met conflicten * Omgaan met integriteit - conflictbeheersing: - inschatten van de tegenpartij - principes, wetten, morele regels en reglementen - wetten en reglementen - algemeenheid van de wet (objectief, afdwingbaarheid, algemeen belang) - morele regels - evenwicht zoeken: geven en nemen
* Omgaan met rechtvaardigheid - wederkerigheid - taakverdeling in het moderne gezin - het solidariteitsprincipe: ik werk voor mezelf en voor anderen - sociale weerbaarheid - ongebondenheid (opkomen tegen groepsdruk) * Omgaan met verantwoordelijkheid - tegenover jezelf - eigenbelang - egoïsme - verantwoordelijkheid voor je eigen beslissingen - tegenover anderen - steunen van de zwakkeren - opkomen voor anderen - burgerzin - opkomen voor ideeën en principes - gezag en macht: politie en politiestaat - publieke opinie: - heeft de meerderheid altijd gelijk? - sociale controle: - klikken, verraden, spioneren * mogelijk toepassingsgebied: - joyriding delen - schuldgevoel als uiting van betrokkenheid (tegen zondebesef) * Omgaan met rechtvaardigheid - wederkerigheid - zwartwerk en zwarte economie - sociale ongelijkheid: vormen van verzet - sociale weerbaarheid - politieke rechten en plichten - kwaliteitscontrole (voedselketen) * Omgaan met verantwoordelijkheid - tegenover jezelf - eigenliefde en narcisme (zelfrelativering) - redelijkheid - pragmatisme - recht in eigen handen nemen - tegenover anderen - verantwoordelijkheid tegenover het nageslacht - kritisch kiezen: kuddegeest en conformisme - burgerzin - engagement: kritisch uitdiepen van sociale en politieke rechten en plichten - gezag en macht: politie en politiestaat - publieke opinie: - het recht op communicatie - sociale controle: - big brother is watching you - het taboe: incest, pedofilie, monogamie en polygamie * mogelijk toepassingsgebied: * Omgaan met rechtvaardigheid - wederkerigheid - sociale weerbaarheid * Omgaan met verantwoordelijkheid - tegenover jezelf - het belang van onafhankelijk zijn (van niemand afhankelijk zijn) - tegenover anderen - kritisch kiezen: kuddegeest en conformisme - burgerzin - sociale controle: - huwelijk als vorm van sociale controle: - het gezin als hoeksteen van de samenleving * mogelijk toepassingsgebied: zie uitdie-ping van de twee andere leerjaren
- houding tegenover de autoriteiten (politie, gerecht, leger) - vrije tijd en tijdsbesteding: uitgaan en problemen rond uitgaan - bendevorming * Rechten en plichten zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden in een democratie - harddruggebruik - rijden onder invloed van alcohol - jeugdcriminaliteit * Rechten en plichten zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden in een democratie * Rechten en plichten zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden in een democratie