NIEUWSBRIEF jaargang 16 nummer 27 mei 2014 VAN DE REDACTIE Geen vereniging meer en toch een geprinte versie van de nieuwsbrief. Dat is toegezegd en dan doen we dat ook. Beloofd is beloofd! Voorheen maakte de stichting ook de nieuwsbrief die bedoeld was voor de leden van de vereniging. Daarnaast ging de vereniging er ook de boer mee op ging om nieuwe leden te werven. Die menskracht moeten we missen. Maar wellicht zijn er onder de vaste abonnees van deze nieuwsbrief mensen die zich daar voor willen gaan inzetten. Welkom! Het is intussen tweeduizendveertien. Het laatste jaar dat we ons kunnen inzetten voor de realisatie van het Masterplan. Dat wil dus zeggen dat we er nog even tegenaan moeten. Hulp daarbij is bijzonder welkom. Ook het reguliere werk gaat verder. Het symposium van november vorig jaar vraagt een vervolgactie gestart. Per gemeente wordt een voorbeeld bestemmingsplan uitgewerkt en aangeboden. Boerderij & Erf doet meer dan adviseren. U alleen wens ik veel leesgenot toe en als u eens een onderwerp hebt dat u graag nader uitgewerkt wilt zien, laat het even weten. Wij gaan het voor u uitdiepen. Dick de Jong VERWILDERDE SIERPLANTEN In de winter hoort het koud te zijn. De afgelopen winter heeft laten zien dat dat niet altijd zo hoeft te zijn. Misschien komt het wel daardoor dat er begin 2014 zoveel stinzenplanten bloeiden. Iedereen kent ze; niet iedereen hun naam: stinzenplant, een bijzondere groep verwilderende sierplanten. Ze horen thuis op oude buitenplaatsen en op de oude 'stinzen' (landhuizen) in Friesland. Zij zijn daar al eeuwen geleden geplant, verwilderd en door de jaren heen massaal ingeburgerd. Het zijn vooral in het voorjaar bloeiende bol-, knol- en wortelstokgewasjes. Velden vol bloeiende bolgewasjes maken een bezoek aan een buitenplaats tot een waar lentefeest. Maar niet alleen in Friesland. Iedereen die vanaf begin februari jongstleden in de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden de tuinen in keek zag ze overal. Ze zijn de voorbodes van de lente! STINZENPLANTEN NIEUWSBRIEF BOERDERIJ & ERF A-V 1 NR 27 JRG 16 MEI 2014
FRIESLAND Dat de naam aan Friesland wordt gelinkt is niet verwonderlijk. De naam stinzenplanten dook voor het eerst op in 1932 in historische beschrijvingen van oude, Friese 'stinzen'. Ze worden de laatste jaren steeds meer aangeplant, waarbij men ze bewust laat verwilderen. Dat heeft een steeds wisselend lentefeest tot gevolg, vanaf januari tot in mei. Oogstrelend en hartverwarmend. Stinzenplanten horen bij ons culturele erfgoed en wij als liefhebbers van de streek delen onze liefde en kennis voor en van deze historische groep plantjes graag met iedereen die ze weet op te merken. HERKOMST NAAM Het woord stinsenplant komt van het Friese woord stins dat stenen huis betekent. Daarmee wordt een versterkt en met stenen gebouwd huis bedoeld. Dit waren de woningen van adellijke of aanzienlijke heren, die dikwijls landgoederen bezaten. Het woord stinsenplant is waarschijnlijk voor het eerst gebruikt door de heemkundige Jacob Botke (1877-1939) in 1932, die hierbij geïnspireerd werd door de naam stinzeblomkes, die de bevolking van Veenwouden gaf aan Haarlems klokkenspel, dat daar rondom de Schierstins groeide. Na 1950 raakte de term ingeburgerd en werden stinsenplanten ook buiten Friesland gevonden, in Groningen maar ook veel op de Utrechtse landgoederen. De term stinsenplanten is toen ook buiten Friesland gebruikelijk geworden. Het eerst in een publikatie (1957) van Jansen over de flora van een oude buitenplaats in Neerijnen. KENMERKEN Stinsenplanten zijn in de regel voorjaarsbloeiers met opvallende bloemen. Deze planten zijn lang geleden van buiten Nederland aangevoerd en aangeplant om te verwilderen en hebben weten stand te houden. Sommige soorten, zoals de vingerhelmbloem, komen van nature wel in Nederland voor. Door de aanplant buiten hun natuurlijke verspreidingsgebied kunnen ze als regionale stinsenplanten beschouwd worden. Een andere categorie, de Nederlandse stinsenplanten, komt van nature niet in Nederland voor, maar het areaal ligt meestal niet ver buiten de grenzen. Voorbeelden hiervan zijn de holwortel en de winterakoniet. Deze soorten verwilderen gemakkelijk in het stinzenmilieu. De laatste zijn de exotische vormen. Een voorbeeld hiervan is de keizerskroon (Fritillaria imperialis), oorspronkelijk uit Azië. u. TUINAANLEG Sommige stinsenplanten, zoals het sneeuwklokje (Galanthus spec.) en het lenteklokje (Leucojum vernum L.), worden al vanaf de late middeleeuwen gekweekt. Het aanplanten van stinsenplanten kreeg aan het eind van de 18e eeuw een grote impuls door de opkomst van de Engelse landschapsstijl bij de aanleg van tuinen. Het ideaal van deze tuinarchitectuur was de natuurlijke schoonheid, die men verder wilde perfectioneren. Daarom werden er planten uitgezet ter verwildering. Deze werden vaak uit Midden- en Zuid-Europa gehaald. Om de planten te laten aanslaan voegde men veel kalkrijk puin toe, wat inderdaad gunstig is voor deze soorten. Verscheidene stinsenplanten zijn in het kader van de Flora- en Faunawet aangewezen als beschermde soort. Voorbeelden: daslook (Allium ursinum L.), herfsttijloos (Colchicum autumnale L.) en de beide genoemde soorten vogelmelk (Ornithogalum umbellatum en O. nutans). Dat betekent onder meer, dat in het wild voorkomende exemplaren van deze soorten niet verzameld of verhandeld mogen worden. LIJST VAN STINZENPLANTEN Adderwortel (Persicaria bistorta (L.) Samp.) Blauwe anemoon (Anemone apennina L.) Blauwe druifjes (Muscari botryoides (L.) Mill.) Bosanemoon (Anemone nemorosa L.) Boerenkrokus (Crocus tommasinianus Herb.) Bonte krokus (Crocus vernus (L.) Hill) Bosgeelster (Gagea lutea (L.) Ker Gawl) Bostulp (Tulipa sylvestris L.) Daslook (Allium ursinum L.) Gele anemoon (Anemone ranunculoides L.) Gevlekt longkruid (Pulmonaria officinalis L.) Gevlekte aronskelk (Arum maculatum L.) Gewone vogelmelk (Ornithogalum umbellatum L.) Grote bosaardbei (Fragaria moschata Decne) Holwortel (Corydalis cava (L.) Schweigg. & Koerte) Herfsttijloos (Colchicum autumnale L.) Italiaanse aronskelk (Arum italicum Mill.) Haarlems klokkenspel (Saxifraga granulata) Knikkende vogelmelk (Ornithogalum nutans L.) Kievitsbloem (Fritillaria meleagris L.) Kraailook (Allium vineale L.) Lelietje-van-dalen (Convallaria majalis L.) Lenteklokje (Leucojum vernum L.) Mansoor (Asarum europaeum L.) Oosterse sterhyacint (Scilla siberica Haw.) Sneeuwklokje (Galanthus spec.) Trompetnarcis (Narcissus pseudonarcissus) Vingerhelmbloem (Corydalis solida (L.) Clairv.) Vroege sterhyacint (Scilla bifolia L.) Wilde hyacint "(Scilla non-scripta (L.) Wilde narcis (Narcissus pseudonarcissus ssp.) Winterakoniet (Eranthis hyemalis (L.) Salisb.) Deze lijst is verre van compleet. MASTERPLAN Wat we hebben gerealiseerd (veel zaken betreffen meer onderdelen: KENNIS- EN INFORMATIECENTRUM Foto s van waardevolle panden. Opzetten beeldbank. Groot onderhoud website. Verzamelen informatie. LIJSTEN BEELDBEPALENDE PANDEN Foto s waardevolle panden. Bundeling monumentenlijsten. PARTICIPATIE OVERHEIDSBELEID Rapport bestemmingsplannen. Nieuwe folder. Waar nodig reageren op veranderingen. PASSENDE NIEUWBOUW Rapport bestemmingsplannen. NIEUWSBRIEF BOERDERIJ & ERF A-V 2 NR 27 JRG 16 MEI 2014
VOORBEELDENBOEK De boerderij het behouden waard. PUBLIEKSDIENSTEN OVERHEID Rapport bestemmingsplannen. Nieuwe folder. Uitreiken boerderijpluimen. PUBLIEKSACTIVITEITEN Persberichten en artikelen. Verbetering nieuwsbrief. Extra online nieuwsbrief. Collages boerenerven. Nieuwe folder. RECREATIE ERFGOEDTOERISME Verlichte boerderijenroute. Collage boerenerven. NOG IN UITVOERING Overleg met gemeenten. Fotoboek. Ideeënboek erven+gebouwen. Educatieproject (jeugd). Toeristische routes. Vernieuwen website. Diverse overige zaken. LITERATUUR Veel zullen onderstaand stukje tekst van schrijver Koos van Zomeren herkennen. Nieuwe bewoners van veel dorpen zullen de eerste keer dat ze de jaarlijkse volksverhuizing meemaakten raar hebben gekeken. Elk jaar op 31 december haalde mijn vader alles wat los stond naar binnen, ketende hij vast wat niet naar binnen kon en timmerde hij brievenbussen dicht. Want elk jaar trokken er op oudjaarsavond door ons dorp bendes jongeren die alles meenamen wat los zat. Wat ze ermee deden, weet ik niet. Ik nam aan dat ze het vernielden, maar van mijn moeder begreep ik dat ze alles op het kerkplein bij elkaar brachten. Niet eens om in de fik te steken. Wellicht was het een soort herverdeling van de welvaart. Deze jaarlijkse strooptocht was traditie. Ik ging er eigenlijk vanuit dat dit traditie was in heel Nederland, maar ik geloof dat het enkel traditie was op ons dorp. Dat dorp heet Herwijnen en ligt aan de Waal, in de oksel van Gelderland, zoals het in het boek Nog in morgens gemeten van Koos van Zomeren heet. De vader van Koos van Zomeren is op Herwijnen geboren (zo zeg je dat daar: op Herwijnen). Hij groeide op bij zijn oom en tante, terwijl z n ouders nog leefden. Dat gebeurde vaker in die dagen, de jaren dertig van de 20 e eeuw. Toen hij de kans kreeg, vertrok de vader van Koos van Zomeren uit Herwijnen en ging hij in Arnhem wonen. Geregeld ging het gezin Van Zomeren terug naar Herwijnen. Vooral tijdens de zomervakantie. Het was echter in de kerstvakantie, op 29 december 1951 om precies te zijn, dat de centrale gebeurtenis van Nog in morgens gemeten plaatsvond: in een handgemeen met de jachtopziener wordt een jonge boer gedood door een schot hagel. Koos zelf weet alleen dat er een golf van ontzetting door het huis van zijn tante ging. En door het dorp. Wat hij zich precies herinnert en wat hij van horen zeggen heeft, is moeilijk uit elkaar te houden. In Nog in morgens gemeten probeert Van Zomeren te achterhalen wat er precies gebeurd is. Maar het ongeluk is vooral een excuus om herinneringen op te halen aan een dorp dat niet meer is zoals het was, om te spreken met mensen zoals ze niet meer gemaakt worden, om te mijmeren over een landschap dat, in de woorden van Van Zomeren, verwoest is en om te treuren over een tijd die nooit meer terugkomt. In een boekrecensie schrijft Clara Strijbosch: In de jaren vijftig was de Tielerwaard, het gebied waarin Herwijnen ligt, een achtergesteld gebied. De bevolking was er verschrikkelijk arm. Boertjes pachtten land van een handje vol landeigenaren. In de winter leefden de boeren vaak op de pof en in de zomer moest de oogst maar goed genoeg zijn om de schulden af te betalen. Je verdiende wat bij met stropen. De polders waren woest en moerassig. In Herwijnen duurde de 19 e eeuw tot in de jaren vijftig. De schrijnende armoe verdween met de ruilverkaveling. Het land werd herverdeeld, de kanslozen kregen kansen en pakten die aan. In de jaren zeventig werden de ergste krotten gesloopt in verband met een dijkverzwaring die er pas vele jaren later kwam, de bewoners mochten op Herwijnen gaan wonen. En dat deden ze met veel genoegen. Weg uit de armoede. NIEUWSBRIEF BOERDERIJ & ERF A-V 3 NR 27 JRG 16 MEI 2014
In zo n straat met bejaardenhuisjes voor mensen uit t Rot (zoals het westelijke uiteinde en tevens armste gedeelte van Herwijnen werd genoemd) vestigden ook mijn ouders zich. ( ) Nog in morgens gemeten bestaat uit een soort dagboeknotities. Soms korte ingevingen, soms essays, soms gesprekken met bewoners, soms verslagen van wandelingen, soms mijmeringen, soms herinneringen. Alles bij elkaar gehouden door een constant gemopper over hoe alles altijd voorgoed en onherstelbaar verloren gaat. Een gemopper dat als een pan pruttelend stoofvlees op een heel laag pitje het hele huis eenzelfde geur geeft. Soms heb je er wel eens genoeg van (en ik weet niet of ik het had volgehouden als ik al die namen en plekken niet had gekend), maar het heeft ook wel iets aangenaams, dat uiterst precies geformuleerde gezeur. WRAAKZUCHTIGE LENTESOEP Voor zevenbladhaters het volgende recept uit de kookrubriek van Loethe Olthuis. Ik wil u een deel van haar tekst niet onthouden: Lente. Eindelijk lente. Lente is fiijn. Op een ding na. O, ze zien er zo onschuldig uit. Van die sierlijke, diep ingesneden blaadjes en ranke stengeltjes. Van de zomer verschijnen daar nog prachtige witte bloemschermen op. Maar dan is het te laat. Dan is er namelijk een terroristische groepering je tuin binnengeslopen met geraffineerde tactieken 1 rode uit, gesnipperd 1 prei, in ringen scheut olijfolie, 2 tenen knoflook 3 groente- of kippenbouillonblokjes 1 klein bekertje slagroom 3 takjes dille, fijngeknipt zout, versgemalen peper handje zevenblad-blaadjes, gewassen en fijngehakt Zoek het zevenblad uit en verwijder de worteltjes. Was de blaadjes heel grondig, laat ze even uitlekken en hak ze grof. Verhit de olie in een grote pan met dikke bodem en bak de ui zachtjes, UIT DE MOESTUIN PESTO VAN RAAPSTEELTJES Met wat geluk en voorwerk zijn er al mensen die vroeg raapsteeltjes uit moestuin of broeibak kunnen plukken. Anders is het hier en daar te koop. En rucola of ander pittig blad (brandnetel of zevenblad) kan ook heel goed. Nodig: een bosje raapsteeltjes 1 teentje knoflook 50 gram geroosterde amandelen een eetlepel citroensap 3/4 eetlepels olijfolie 50 gram Parmezaanse kaas. Pureer de helft van de raapsteeltjes in een blender of met een staafmixer met de knoflook, amandelen, citroensap, olie en Parmezaanse kaas. De overige raapsteeltjes worden grof gehakt. Dan 200 gram pasta beetgaar koken. De 'pesto' en de rauwe raapsteeltjes bij de pasta voegen en klaar. Bron: C. Starrenburg te Rotterdam Hagestein als verdeel en heers; ga op in de bevolking; duik ondergronds; knoop overal contacten aan; blijf je uitbreiden. En als je even niet oplet hebben ze je hele tuin overgenomen en krijg je ze nooit meer weg. Spitten, graven, trekken: slechts tijdelijk soelaas. Ik haat zevenblad. Maar de ultieme wraak is nabij. Want zevenblad, beste lezers, kun je eten. Het is nog lekker ook. Een soort kruising tussen spinazie en raapsteeltjes. Sinds ik dit weet, is het oog om oog, tand om tand. Mijn tanden, welteverstaan. Nodig voor romige zevenbladsoep (6 kommen): 1 emmer, los gevuld met versgewied zevenblad zonder te laten kleuren. Fruit prei en uitgeperste knoflook een minuutje mee. Doe het zevenblad in de pan met 9 dl water. Verkruimel de bouillonblokjes erboven. Doe het deksel erop en laat 10 minuten zachtjes koken. Proef of het zevenblad gaar is, laat het anders nog 1 minuut doorpruttelen. Pureer de soep met een staafmixer. Voeg nog wat water toe als de soep te dik is. Roer slagroom en dille erdoor en laat nog een minuutje zachtjes koken. Maak de soep op smaak af met zout en peper. Strooi er in de kommen nog wat versgehakt zevenblad over. De recepten komen van Marga Starrenburg, namens de Werkgroep Boerenerven. VERSLAG van de bijeenkomst d.d. 16 april 2014 van de begunstigers: OPENING - Voorzitter Kees Bakker opent de eerste bijeenkomst in deze vorm. Hij stelt zich voor en schetst aansluitend de zorgwekkende toe- NIEUWSBRIEF BOERDERIJ & ERF A-V 4 NR 27 JRG 16 MEI 2014
stand van het boerderijenbestand. Van de 65.000 boerderijen verpaupert of verdwijnt een derde. Gemeenten dienen hierin een sturende rol te hebben. B&E A-V anticipeert hierop onder andere door het organiseren van het Symposium Herbestemming. Hij vraagt de aanwezigen mee te denken en ziet voor onze Stichting een duidelijke voortrekkersrol. Met name het behoud van de zogenaamde pronkjuwelen gaat hem na aan het hart. Hij spreekt uit het voorzitterschap met vreugde te vervullen en stelt vervolgens de overige bestuursleden en adviseurs voor, alsmede de oud-bestuurders Jan van Vliet en Henk van der Wal. Alblasserdam MEDEDELINGEN - Vicevoorzitter Arie Bassa schetst als oud-voorzitter van de Vereniging Vrienden van B& E A-V de procesgang, die heeft geleid tot samenvoeging (18 maart jl. ondertekend). Daarvoor zijn er naar aanleiding van opmerkingen nog wat aanpassingen geweest. Tevens is zoals statutair vastgelegd het vermogen van de Vereniging overgemaakt naar de Stichting en is het lid nu begunstiger geworden. Arie Bassa constateert dat het aantal begunstigers stabiel is gebleven, er zijn geen opzegging door de samenvoeging geweest. De heer Pellikaan vraagt naar de Stichting Boerderijherstel A-V, waar naar zijn mening weinig tot niets uit is voortgekomen. Paul Eikelenboom antwoordt dat de Stichting wordt geliquideerd, maar dat nog niet alle (oud) bestuursleden konden worden getraceerd. VERSLAG ACTIVITEITEN - Eerst stelt secretaris Paul Eikelenboom de notulen van de laatstgehouden ledenvergadering aan de orde. Hierover zijn geen opmerkingen. Over het jaarverslag van het secretariaat zijn evenmin vragen. De voorzitter vult dit aan met enkele doelstellingen, zoals deze staan verwoord in de nieuwe folder, die binnenkort verschijnt. JAARREKENING - Jan van Vliet, penningmeester van de Vereniging licht het laatste financiële jaarverslag van de Vereniging toe en constateert een sterke stijging van het vermogen van de Vereniging met 11.426 in de tijd tussen zijn aantreden in 2007 en zijn afscheid eind 2013. Er is inmiddels 10.000 overgemaakt naar de Stichting; dit zal met het resterend saldo ook gebeuren. Hierna doet Ruud Boele, lid van de kascommissie, verslag van zijn onderzoek. Hij besluit met een compliment aan de heer Van Vliet. Vervolgens richt Arie Bassa het woord tot de scheidend penningmeester. Behalve de financiën had de heer van Vliet wat andere taken, zoals de vertegenwoordiging op de Fokveedag en de inrichting van de expositie in het paviljoen op het Streekcentrum Het Liesvelt. De combinatie van deskundigheid en betrokkenheid bij de heer Van Vliet maakten hem volgens de heer Bassa tot een zeer waardevol bestuurslid. Hij voegt aan zijn woorden als aandenken een boek toe, met daarin de bekende aquarellen van Verheul. Jan van Vliet toont zich ingenomen met dit boek en bedankt allen voor de prettige samenwerking en het vertrouwen dat in hem is gesteld. Hierna geeft de nieuw aangetreden penningmeester, Cees van Vugt, informatie over de wijze van overdracht, waardoor hij nu kan beginnen met een startkapitaal van 33.500. De begroting, die hij aan de aanwezigen voorlegt, is gemaakt zonder posten die aan het Masterplan gebonden zijn. TOELICHTING MASTERPLAN - Omdat de coördinator van het Masterplan, Dick de Jong, verhinderd is, schetst Paul Eikelenboom aan de hand van een aantal sheets de items, die al zijn uitgevoerd en als laatste een aantal zaken, dat nog op het programma staat. Het Masterplan moet 31 december 2014 zijn afgesloten. De presentatie is iets ingekort in deze nieuwsbrief opgenomen (pag 2 en 3). LOPENDE PROJECTEN - Piet de Hertog licht een aantal zaken toe, die in de Commissie Advies en Voorlichting zijn behandeld. Dit zijn met name de dijkverzwaring langs de zuidelijke Lekoever en vragen van boerderijbezitters. Ook boerderijen in de gevarenzone krijgen speciale aandacht. Inmiddels participeert B&Erf A-V ook in zogenaamde ateliers, waarin de verhoging van de regionale waterkeringen, zoals de kades, en alle consequenties daarvan worden besproken. Ook refereert de heer Den Hertog aan het Symposium en het daarvoor door zijn bureau gedane onderzoek naar de bestemmingsplannen, waarvan de naam binnenkort wordt veranderd Een van de fraaie aquarellen van J.D. Verheul NIEUWSBRIEF BOERDERIJ & ERF A-V 5 NR 27 JRG 16 MEI 2014
in omgevingsplan. Daarnaast is informatie verstrekt over de BRIMsubsidie en maakt commissielid Teus Koorevaar deel uit van het gebiedsplatform waar een kwaliteitsplan wordt voorbereid. EXCURSIE - Arie Bassa noemt de najaarsexcursie naar de Hoekse Waard. Met name door de enthousiaste uitleg van mevrouw Willy Spaan was het een onvergetelijke tocht, zodat de heer Bassa voorstelt op dit concept voort te borduren, waarbij hij de suggesties doet deze keer de Krimpenerwaard te bezoeken. De vergadering gaat hiermee akkoord, de heer Bassa zegt hiervoor een nadere uitwerking toe. PRESENTATIE - Na de pauze volgt een presentatie van de heer Rinus Westdijk van Antiekboerderij Graafland. Aan de hand van beelden licht hij op boeiende wijze de ontwikkeling van de cartografie toe, vooral de kaarten van Alblasserwaard-Vijfheerenlanden krijgen veel belangstelling van de aanwezigen. Ook de vele manieren, waarop kaarten konden worden vervaardigd trok sterk de aandacht. De heer Westdijk wijst op zijn website met interessante informatie: www.antiekboerderijgraafland.nl. Ook kan men persoonlijk naar zijn boerderij in Graafland te komen. De heer Bakker bedankte hem hierna voor de boeiende voordracht. RONDVRAAG - Mevrouw Bakker complimenteert met name Dick de Jong voor de fraaie brochure Boerenerven, die alle aanwezigen hebben ontvangen. De heer van Seters vraagt naar de mogelijkheid de presentatie van de heer Westdijk nog eens te mogen bekijken. Deze zegt toe zal dit in overleg met de secretaris via de website van Boerderij en Erf mogelijk te maken. SLUITING Afsluitend wenst de voorzitter allen wel thuis. Hagestein UIT DE ORGANISATIE SYMPOSIUM 14 november 2013 was een bijzondere dag. In De Til in Giessenburg vond die dag het symposium over herbestemming plaats. Diverse sprekers belichtten de problematiek vanuit verschillende achtergronden en gaven ook oplossingen aan. Leerzaam voor iedereen die op welke manier ook wil weten over het behoud en vooral de ontwikkeling naar een nieuwe bestemming van boerderijen, boerenerven en andere landschappelijke bebouwing en terreinen. CURSUS BOUWHISTORIE Het afgelopen winterseizoen vond er weer een cursus bouwhistorie plaats. Een zeer geslaagde activiteit, met zo n kleine vijftig deelnemers per avond. De eerste avond was op 30 oktober 2013 en de laatste op 26 februari 2014. Achtereenvolgens kwamen de volgende onderwerpen aan bod: De plaats van de boerderij in het landschap. Archeologie van boerderijen: opgravingen en woonheuvels. Tijdens de cursus Boerderijen in Nederland (typologie), met een inzooming op de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden: hoe zitten boerderijen in elkaar, stalindelingen, regionale verschillen, waterzolders en vloedschuren. Houtmaterialen - houtsoorten, gebinten, balklagen, telmerken en potdekselwerk. Steenmaterialen - baksteenproductie, baksteensoorten, metselverbanden en datering. Architectuur van boerderijen - bouwstijlen en modes en boerderijarchitecten. (Bouw)historisch onderzoek - in archieven en in het gebouw zelf. Boerenerven: opzet erven, tuinen, boerenerven en bijgebouwen. Herbestemming van boerderijen en omgaan met historische elementen. UITREIKING PLUIMEN Zaterdag 7 december jongstleden heeft Boerderij & Erf A-V pluimen uitgereikt voor geslaagde restauraties in drie categorieën. Tevens zijn er twee eervolle vermeldingen toegekend. Het uitreiken van een waarderingspluim is één van de middelen om eigenaren te stimuleren zich om hun eigendom te bekommeren. De pluim is een bewijs van erkentelijkheid voor de eigenaren, die zich hebben ingespannen om hun agrarisch erfgoed in stand te houden. De jury voor toekenning van de pluim bestaat uit de leden van de werkgroep Advies en Voorlichting van Boerderij & Erf. Uit enkele recent gerealiseerde projecten is daarvoor een selectie voorgedragen en het bestuur heeft daar- NIEUWSBRIEF BOERDERIJ & ERF A-V 6 NR 27 JRG 16 MEI 2014
uit de winnaars van de pluim bepaald, die een oorkonde en een schildje kregen. De eervolle vermeldingen waren goed voor een oorkonde. Pluim 1: Oudendijk 5 - Oosterwijk - Familie Trappenburg en Eelkman Rooda. Pluim 2: Hei- en Boeicopseweg 145 - Hei- en Boeicop - Geert van Griethuysen en Ernst Jan de Boom. Pluim 3: Noordzijde 7 Noordeloos - stookhok van Bas en Tineke Schakel. Vermelding 1: Brandwijksedijk 53-54 - Brandwijk - Familie den Besten. Vermelding 2: Hofstede 1-7 - Wijngaarden - Collectief particulier opdrachtgeverschap. betrokken. Door soms geïnspireerde improvisatie ontstonden levendiger, interessanter en meer tot de verbeelding sprekende oplossingen. Ze dwingen respect af, evenals zoveel andere vernuftige oplossingen die het voorgeslacht met bescheiden middelen tot stand bracht. Het woongedeelte is al heel vroeg gescheiden van het bedrijfsgedeelte en dikwijls op dezelfde wijze geconstrueerd als het bedrijfsgedeelte. De indeling en de bestemming van de vertrekken zijn in sterke mate beïnvloed door de driedeling van het grondvlak en door de aard van het bedrijf. Tegen de brandmuur, die de woonruimte van de bedrijfsruimte scheidt, ligt de haard die meestal aan rustte, het hooi werd bewaard in een berg op het erf. Het dorsen gebeurde op de middendeel. VIJFHEERENLANDEN In de Vijfheerenlanden bleef dit type in gebruik, hoewel woning en bedrijfsgedeelte verder werden ontwikkeld (hierboven). De grupstal verving de potstal. De mest werd door luiken in de langsgevel verwijderd. Toen later op veel bedrijven een deel van de grup in beslag werd genomen voor de aanleg van kruipaden, kon de mest via een deur in de achtergevel naar buiten worden gebracht. De oude methode, met gebruikmaking van mestluiken bleef ook nog in gebruik. Het dagverblijf achter de brandmuur scheidde men af van het bedrijfsgedeelte. Dit gedeelte werd verlicht door een raam in de zijgevel, onder het ter plaatse enigszins gewelfde dak. Deze constructie groeide soms uit tot een kapel met meerdere ramen, waaraan ook wel een deur werd toegevoegd. Wanneer het dagverblijf op dezelfde wijze was opgedeeld als de ruimte voor de brandmuur, kreeg het vertrek in het midden slechts indirect licht via een van de zijvertrekken. Die ruimte gaf men dan terecht de naam donkere kamer. Hoornaar STREEKBOERDERIJEN De boerderijen in onze streek zijn sober. Elementen ontleend aan de onderscheiden stijlperioden komen slechts spaarzaam voor. De soberheid manifesteert zich niet alleen uiterlijk; ook bij nadere beschouwing van het interieur valt het op hoe dikwijls met eenvoudige middelen het doel bereikt. De bouwmaterialen die op de afbeeldingen worden gesuggereerd: de rechte, bezaagde stijlen, balken en hulpstukken behoren bij het schoolvoorbeeld. Nauwelijks toereikende financiële middelen leidden dikwijls tot improvisatie; toepassing van materiaal dat men voor handen had of dat goedkoop kon worden de andere kant, in het daar ontstane woonwerkvertrek, haar tegenhanger heeft. Die haard dient voor het alledaagse werk; ze is in het algemeen soberder uitgevoerd dan die in het voorvertrek. Vanaf de achterzijde van de brandmuur is veelal ook de onder de opkamer gelegen kelder toegankelijk. In de late middeleeuwen behoorden de boerderijen in het gebied tot een groep die in een zeer groot deel van ons land voorkwam. In de bedrijfsgedeelten was een middendeel, de hoofdbeuk dus, met stallen, vermoedelijk potstallen, in de zijbeuken. Op het gemengde bedrijf borg men het graan op een slietenzolder die op de ankerbalken ALBLASSERWAARD In de Alblasserwaard deed zich al vroeg een geheel andere ontwikkeling voor, die ook in het uiterlijk van het gebouw duidelijk te zien was. Het hooi, dat aanvankelijk op het erf was opgeslagen, werd opgetast op de ruime deel die men niet meer benutte. Door een kapel met hoge deuren in de zijwand kon het hooi via het zijgebint en een gedeelte van de oude middendeel worden aangevoerd. Zo ontstond de dwarsdeel. De afbeeldingen geven een tweetal voorbeelden van deze ontwikkeling. Later benutte men het zijgebint ook wel geheel of gedeeltelijk voor hooiopslag, vooral toen in de 18 e eeuw een gedeelte van de deel door de karnmolen in beslag werd genomen. De woonruimte onderging in grote lijnen dezelfde ontwikkeling als hiervoor reeds geschetst ten aanzien van de boerderij die zich onder andere in de Vijfheerenlanden ontwikkelde. Daar de kaasmakerij een belangrijke plaats innam, werd een van de zijvertrekken NIEUWSBRIEF BOERDERIJ & ERF A-V 7 NR 27 JRG 16 MEI 2014
Bleskensgraaf voor de brandmuur als kaaskamer gebruikt. Uit vrees voor watersnoden legde men de vloeren van het woongedeelte vaak hoger. De reeds hoog boven de kelder gelegen opkamer groeide soms uit tot aanbouw van het woonhuis. Als men dan in deze opkamer ook nog een buitendeur aanbracht, die bij watersnoden dienst kon doen, ontstond de voorgevel van de typische Alblasserwaardse boerderij. Samen met het hoge gewelfde dak van het bedrijfsgedeelte vormen deze z'n meest karakteristieke elementen. Om het vee bij overstroming een veilige standplaats te bieden werden de stallen dikwijls hoger gemaakt. Verhoogd werden ook de grup en het voerpad. Zo ontstond de waterstal. Een ander toevluchtsoord voor het vee vormde een sterk gebouwde zolder, toegankelijk via een losse brug. De zolder bood door z'n grotere hoogte nog meer veiligheid. Vanwege de huidige bedrijfsvoering met grote veebezettingen kunnen dergelijke voorzieningen nu niet meer Langerak worden gebruikt. Toen de oogsten toenamen bleek het noodzakelijk de bergruimte te vergroten. Gezien de wijze waarop het hooi werd geborgen gebeurde dat meestal door het dak van het bedrijfsgebouw te verhogen. Als dan ook de zijmuren hoger werden opgetrokken was het niet meer nodig de hooideuren in een kapel te plaatsen. De meestal fraaie gewelfde aansluiting van het verhoogde dak op dat van het woonhuis is reeds eerder genoemd als een van de karakteristieken van de volgroeide Alblasserwaardse boerderij. Het dwarsdeeltype vond in de 18 e eeuw ook ingang in omliggende gebieden. Het werd niet alleen toegepast ten noorden van de Lek, maar ook oostwaarts, in de Vijfheerenlanden, tonen hoge deuren in zijgevels dat dit eens moderne type ingang heeft gevonden. P. Verhagen in Jaarboek A-V 1983 Lexmond BOERDERIJ & ERF A-V: C. Bakker, Ameide (voorzitter) A. Bassa, Hei- en Boeicop (vicevoorzitter) P.A. Eikelenboom, Groot-Ammers (secretaris) C. van Vugt, Noordeloos (penningmeester) S. van den Berg-Knuppe, Streefkerk N. Hakkesteegt, Groot-Ammers (namens boerentuinenwerkgroep) D.J. de Jong, H veld-g dam (publiciteit) J. Brandwijk, Brandwijk P.T. den Hertog, Vianen (adviseur) J. Bos, Goudriaan (adviseur) WERKGROEPEN: - Werkgroep Advies & Voorlichting - Werkgroep Boerenerven - Werkgroep Paviljoen Liesvelt SECRETARIAATSADRES: Sluis 57, 2964 AT Groot-Ammers e-mail: secretariaat@boerderijenerf.nl website www.boerderijenerf.nl telefoon 0184-661425 COLOFON ISSN 1568-9190 Uitgave Boerderij & Erf A-V Redactie Dick de Jong Illustraties Boerderij & Erf A-V Redactieadres Buitendams 51 3371 BA Hardinxveld-Giessendam djdejong@planet.nl Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling EUROPA INVESTEERT IN HET PLATTELAND NIEUWSBRIEF BOERDERIJ & ERF A-V 8 NR 27 JRG 16 MEI 2014